Эчтәлеккә күчү

Эрот

Wikipedia — ирекле энциклопедия проектыннан ([http://tt.wikipedia.org.ttcysuttlart1999.aylandirow.tmf.org.ru/wiki/Эрот latin yazuında])
Эрот
бор. грек. Ἔρως
Сурәт
Ата Порос[d], Ares, Зефир[d], Эфир, Хаос[d] һәм Эреб[d]
Ана Пения[d], Afrodita[1][2], Ирида[d], Эрида[d] һәм Нюкта[d][3]
Кардәш Антерос[d][1], Гимерот[d][1], Потос[d], Нюкта[d], Geya һәм Эреб[d]
Балалар Волупия[d] һәм Хедона[d]
Илаһ карый борынгы юнан дине[d]
Сурәтләнә Eros with Dolphin, replica in the Achilleion (Corfu)[d]
Вәкиле эрос[d] һәм романтическая любовь[d]
Эпитет Элевтерий[d]
 Эрот Викиҗыентыкта

Эро́т[4], шулай ук Э́рос[5] (бор. грек. Ἔρως, бор. грек. Ἔρωτος), Аму́р (лат. Amor), Купидо́н (лат. Cupido), — борынгы грек мифологиясендә мәхәббәт алласы. Афродитаның юлдашы һәм ярдәмчесе, Җирдә яшәүне дәвам итүне тәэмин итүче мәхәббәт гәүдәләнеше[6][7].

Барлыкка килүе

[үзгәртү | вики-текстны үзгәрт]
Эрот белән Пан сугышы. Пьяцца-Армерина (Сицилия) янындагы Вилла дель-Касаледан рим мозаикасы. Б. э. к. IV гасыр

Эротның килеп чыгышының күп вариантлары булган:

  • Гесиодта — Хаос, Гея һәм Тартар белән беррәттән беренче дүрт космогоник потенцияләрнең берсе (Лосев Алексей Фёдорович буенча): «мәңгелек барлык аллалар арасында иң гүзәл — Эрос. Ул барлык аллаларда һәм җир йөзендәге кешеләрдә. Күкрәктәге җанны буйсындыра һәм барысын да фикер йөртүдән мәхрүм итә» («Теогония», 120—122) (Вересаев Викентий Викентьевич тәрҗемәсендә).
  • Алкей буенча, Зефир белән Ириданың улы[8].
  • Сапфо буенча, Афродита һәм Уран улы[9].
  • Симонид буенча, Арес һәм Афродитаның улы[10].
  • Акусилай буенча, Эрот, Эфир һәм Метида — үз чиратында Хаостан килеп чыккан Эреб һәм Нюкта балалары[11][12].
  • Орфик космогония буенча, Төнлә салган йомыркадан туган яки Хронос тарафыннан ясалган[13]. Бөек даймон дип атала[14].
  • Орфиклар сыман пифагорлылар һәр кешенең җаны ике җенесле һәм анда Эрот һәм Психея дип аталган ир-ат һәм хатын-кыз яртысы бар дип санаганнар[15].
  • Ферекид буенча, «Зевс, демиург булырга ниятләп, Эротка әверелә[16]: галәмне капма-каршылыклардан ясап, ул аны татулыкка һәм мәхәббәткә китерә һәм бөтен нәрсәгә универсумга үтеп керә торган бердәмлек чәчә»[17].
  • Парменид үзенең космогониясендә Афродита аны «барлык аллалардан беренче булып» барлыкка китергән дип яза[16][18].
  • Еврипид буенча, Зевс улы[19], яки Зевс белән Афродита улы[20].
  • Павсаний буенча, Илифия улы[21].
  • Платон буенча, Порос-байлык һәм Пения-ярлылык улы[22].
  • Хаос улы[23].
  • Эврей буенча, Гефест белән Афродитаның улы.

Котта сүзләренчә[24], алар өчәү булган:

  • Гермес һәм беренче Артемиданың улы.
  • Гермес һәм икенче Афродитаның улы.
  • Арес һәм өченче Афродитаның улы, ул ук Антэрос.

Нонн буенча, Берои шәһәре янында туган[25].

Төп мифлар

[үзгәртү | вики-текстны үзгәрт]
Геральдик амур

Эрос — аллаларны никахлы парларга берләштерүче дөнья илаһы, Хаос (караңгы төн) һәм якты көн яки Күк һәм Җир тудырган нәрсә дип саналган. Ул кешеләрнең һәм аллаларның тышкы табигате өстеннән дә, әхлакый дөньясы өстеннән дә хакимлек итә, аларның йөрәкләре һәм ихтыярлары белән идарә итә. Табигать күренешләренә карата ул игелекле яз алласы булып тора, ул яшәешкә яңа тормыш китереп чыгара. Аны канатлы матур малай итеп күз алдына китергәннәр, борынгырак заманда — чәчәк һәм лира белән, соңрак мәхәббәт уклары белән[26] яки янып торган факел белән.

Феспияларда һәр дүрт ел саен Эрот хөрмәтенә гимнастика һәм музыка ярышлары белән үрелеп барган Эросидия бәйрәме оештырылган. Моннан тыш, Эрот, егетләр һәм кызларны берләштергән мәхәббәт һәм дуслык алласы буларак, гимназияләрдә хөрмәткә казанган, анда Эрот сыннары Гермес һәм Геракл сурәтләре белән янәшә куелган. Спартанлылар һәм критлылар гадәттә сугыш алдыннан Эротка корбан китергәннәр[27].

Астрономиядә

[үзгәртү | вики-текстны үзгәрт]
  • Эрот хөрмәтенә 1898 елда ачылган (433) Эрос астероиды, 1913 елда ачылган (763) Купидон астероиды һәм 1932 елда ачылган (1221) Амур астероиды аталган.
  • Мәхәббәт алласы хөрмәтенә шулай ук 2003 елда ачылган Уран иярчене Купидон дип аталган.
Амур бала образында (Фальконе эше)

Мәдәнияттә

[үзгәртү | вики-текстны үзгәрт]

Сәнгатьтә

Эрот фәлсәфәчеләр, шагыйрьләр һәм рәссамнар өчен иң яраткан сюжетларның берсе булып тора, алар өчен дөнья белән идарә итүче җитди көчнең дә, аллаларны һәм кешеләрне коллыкка төшерүче шәхси йөрәк тойгысының да мәңге тере образы булып тора. Соңгы чорларга Эрот һәм Психея (ягъни Мәхәббәт һәм ул әсир иткән Җан) төркеме һәм шушы күзаллаудан үсеп чыккан мәшһүр халык әкиятенең барлыкка килүе карый.

Амурның шәрә бала рәвешендәге образы — путто — түшәмнәрне бизәгәндә кулланыла, сирәк кенә өй җиһазларын Амур сурәте белән бизиләр. Амур-егет образы римлыларда үсү, балачактан һәм яшьлектән җитлеккәнлеккә күчү символы буларак популяр була. Амур һәм Психея турындагы миф кешедә рухи башлангыч өстенлек иткән вакытта рухиның һәм физикның бердәмлеге турында сөйли. Рафаэль, Рубенс картиналары, «галантлы гасыр» рәссамнары күбесенчә нәкъ менә шушы мифны сурәтли.

Әдәбияттә

  • Гесиод, «Теогония»
  • Аполлодор, «Мифологическая библиотека»
  • Апулей, «Метаморфозы, или Золотой осёл»
  • Платон, «Пир»

Искәрмәләр

[үзгәртү | вики-текстны үзгәрт]
  1. ↑ 1,0 1,1 1,2 Гесиод Θεογονία — 0700.
  2. ↑ Эрос, в мифологии // Малая советская энциклопедия / мөхәррир Н. Л. Мещеряков — 2 — Советская энциклопедия, 1936.
  3. ↑ Акусилай
  4. ↑ Стрелков Андрей (22 ноября 2023). Эрот. Большая российская энциклопедия: научно-образовательный портал.
  5. ↑ «Эрос, в мифологии» — статья в Малой советской энциклопедии; 2 издание; 1937—1947 гг.
  6. ↑ Эрот / Тахо-Годи А. А. // Мифы народов мира: Энцикл. в 2 т. / гл. ред. С. А. Токарев. — 2-е изд. — М.: Советская энциклопедия, 1988. — Т. 2: К—Я. — С. 668—669.
  7. ↑ Ἔρως // Реальный словарь классических древностей / авт.-сост. Ф. Любкер; Под редакцией членов Общества классической филологии и педагогики Ф. Гельбке, Л. Георгиевского, Ф. Зелинского, В. Канского, М. Куторги и П. Никитина. — СПб., 1885.
  8. ↑ Алкей, фр.8 Диль = Плутарх. Об Эроте 20
  9. ↑ Схолии к Феокриту. Идиллии XIII 2 // Фрагменты ранних греческих философов. Ч.1. М., 1989. — С. 91
  10. ↑ Симонид, фр.70 Пейдж
  11. ↑ В. Д. Гладкий. Эрот // Древний мир. Энциклопедический словарь в 2-х томах. — М.: Центрполиграф(рус.). — 1998.
  12. ↑ Акусилай, фр. В3 Дильс-Кранц = Схолии к Феокриту. Идиллии XIII 2 (из Теона); Диоген Лаэртский IV 26, из Крантора у Антагора
  13. ↑ Орфика, фр.70 Керн
  14. ↑ Орфика, фр.83 Керн
  15. ↑ Миф об Орфее в литературе первой половины XX века. әлеге чыганактан 2017-02-01 архивланды.
  16. ↑ 16,0 16,1 Предпосылки и особенности античной культуры. әлеге чыганактан 2014-02-02 архивланды.
  17. ↑ Ферекид Сирский, фр. В3 Дильс-Кранц; Комм. к Платону
  18. ↑ Парменид, фр. В13 Дильс-Кранц
  19. ↑ Еврипид. Ипполит 533
  20. ↑ Лактанций. Божественные установления I 17, 9
  21. ↑ Павсаний. Описание Эллады IX 27, 2
  22. ↑ Ю. В. Мельникова история и миф в творческом наследии а. Ф. Лосева — страница 10. әлеге чыганактан 2014-08-26 архивланды.
  23. ↑ Симий Родосский. Крылья Эрота 7
  24. ↑ Цицерон. О природе богов III 60
  25. ↑ Нонн. Деяния Диониса XLI 128
  26. ↑ Эсхил. Агамемнон 744—745
  27. ↑ Павсаний. Описание Эллады I 30, 1

Әдәбият

[үзгәртү | вики-текстны үзгәрт]

Сылтамалар

[үзгәртү | вики-текстны үзгәрт]
  • Стрелков А. В. Эрот : [арх. 28.05.2024]. — Большая российская энциклопедия: научно-образовательный портал, 2023. — 22 ноября.
  • Эрот. әлеге чыганактан 2018-08-01 архивланды. 2025-05-21 тикшерелгән.
Чыганак — https://tt.wikipedia.org/w/index.php?title=Эрот&oldid=4421098