Яңавыл районы
 Байрак
.png) Герб
| |
| Башкала | Яңавыл |
|---|---|
| Халык исәбе | 44 911 (2017, халык санын бәяләү, даими яшәүче халык)  |
| Нигезләнгән | 20 август 1930 |
| География | |
| АТБ | Башкортстан |
| Мәйдан | 2,094 км² |
| Координатлар | 56.2667°N 54.9333°E, 56.25°N 54.91667°E |
 | |
Яңавыл районы (баш. Яңауыл районы, рус. Янаульский район) — Башкортстанга керүче муниципаль район. Административ үзәге — Яңавыл шәһәре.
1930 елның 20 августында Үзәк башкарма комитетының карары белән барлыкка килә. Үзәге итеп Кызыл Октябрь бистәсе тәгаенләнә. 1938 елдан — Яңавыл бистәсе. 1933-34 елларда локомотив депосы, электр станциясе, кирпеч заводы һәм башка мөһим объектлар төзелә.
1946 елда Яңавыл ГЭСы төзелә, авылларга электр кертелә. Кыска вакыт эчендә авыл хуҗалыгы аякка бастырыла. 60-80нче елларда яңа мәктәпләр, балалар бакчалары, дәваханәләр, фермалар төзелә, юлларга асфальт җәелә. Район сәнәгате үсешенә “Краснохолмнефть” идарәсе, урман хуҗалыгы, май-сыр комбинаты, консерва, кирпеч заводлары зур өлеш кертә. 1964 елда район җирендә нефть табыла.
Район 103 торак урынын берләштерә, алар 18 авыл советына һәм 1 шәһәр советына буйсына.
География[үзгәртү | вики-текстны үзгәртү]
Яңавыл муниципаль районы Башкортстанның төньяк-көнбатышында чыгынкы бер җирендә урнашкан. Ул Пермь крае һәм Удмуртия белән чиктәш.
Яңавыл районы җиреннән Бүә елгасы ага. Аның өстенә Карман ГЭСе урнаштырылган. Районның 23,2% җире урман белән капланган.
Файдалы казылмалардан нефть бар: Игрово, Вояды, Чытырман, Байсар һәм Львов ятмалары. Шулай ук кирпеч сугу өчен чимал (Буй, Яңавыл карьерлары), ком-таш катнашмасы (Әтлегәч).
Халык[үзгәртү | вики-текстны үзгәртү]
Халык саны – 48905 кеше (2010). Халыкның күпчелеге Яңавылда яши. Районда татарлар һәм татар телле башкорт, шулай ук арлар (2002 ел сан алуы буенча – 6821 кеше), руслар (5822), чирмешләр (3426) яши.
Демография[үзгәртү | вики-текстны үзгәртү]
| 1939[3][4] | 1959[5][4] | 1970[6][4] | 1979[7][4] | 1989[8][4] | 2002[9][4] | 2010[10] | 2017[11] | 1 гый 2018[12] | 1 гый 2019[13] |
|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|
| 66 200 | ↘64 399 | ↘63 551 | ↘53 722 | ↘48 572 | ↘22 861 | ↗48 134 | ↘44 911 | ↘44 360 | ↘43 870 |
Район җирендә туган танылган кешеләр[үзгәртү | вики-текстны үзгәртү]
- Мәгъсүм Имаметдинов — Советлар берлеге герое (1945)
- Гайнанша Хәйдәршин — Советлар берлеге герое (1944)
Язучылар:
- Нурихан Фәттах,
- Нил Юзиев,
- Илдар Юзеев,
- Гайнан Әмири,
- Саҗидә Сөләйманова,
- Риза Ишморат,
- Әдип Маликов,
- Фәрит Суфияров,
- Сәет Кальметов,
- Риф Насыйбуллин, ар шагыйре,
- Валериан Васильев, чирмеш галиме, профессор,
- Радик Гәрәев — җырчы,
- Эрот Зарипов — рәссам,
- Нәфкать Нигъмәтуллин — җырчы
- Рәшит Ханнанов (1938), юридик фәннәр докторы (1992), профессор (1994). РФ (1997) һәм БАССР (1990) атказанган юристы.
Икътисад[үзгәртү | вики-текстны үзгәртү]
Яңавыл районында сәнәгате дә, авыл хуҗалыгы да алга киткән.
Нефть ятмаларын Башнефтенең бүлеге НГДУ «Краснохолмскнефть» файдалана. 2009 елда 0,9 млн тонна “кара алтын” чыгарылган. Бар 21 күмәк хуҗалык, 3 совхоз, 1 балыкчылык хуҗалыгы. 72 фермер хуҗалыгы бар. Шәхси хуҗалыкларда җылытмаларда яшелчәләр үстерәләр. Шәхси хуҗалыклар 65% авыл хуҗалыгы продукциясен җитештерә. 2009 елда 98% бәрәңге, 78% яшелчә, 77% кош һәм терлек ите, 78% сөт савылган, 75% бал.[14]
Транспорт[үзгәртү | вики-текстны үзгәртү]
Яңавыл – Горький тимер юлының әһәмиятле станциясе.
Мәгариф[үзгәртү | вики-текстны үзгәртү]
Районда 2006-07 уку елында башкорт теле һәм әдәбиятын — 5792 бала, татар теле һәм әдәбиятын — 824, ар телен — 519, чирмеш теле һәм әдәбиятын 250 бала өйрәнә.[15]
Матбугат[үзгәртү | вики-текстны үзгәртү]
Район газетасы «Октябрь юлы» (хәзер “Яңавыл таңнары”) 1931 елдан чыга. 1939 елда русча чыга торган «Путь Октября» (хәзер “Янаульские зори”) барлыкка килә. 1955 елдан “Яңавыл таңнары” дубляжга калдырылган.
Айга 1 тапкыр башк. “Йыйын” кушымта - гәҗите (300 данә) чыга[16].
1993 елда барлыкка килгән Яңавыл телевидениесе рус һәм башкорт телләрендә эфирга чыга.
Чыганаклар[үзгәртү | вики-текстны үзгәртү]
- Официальный сайт Янаульского района. О районе 2016 елның 6 март көнендә архивланган. (рус.)
- Төньяк бизәк — Яңавыл, йолдыз булып яна ул!(үле сылтама)
Искәрмәләр[үзгәртү | вики-текстны үзгәртү]
- ↑ http://www.yanaul.ru/?part_id=183,464
- ↑ Фамилия Бәзгетдин исеменнән ясалган булса кирәк
- ↑ СССР җанисәбе (1939)
- ↑ 4,0 4,1 4,2 4,3 4,4 4,5 Население Башкортостана:XIX-XXI века: статистический сборник. — 2008.
- ↑ СССР җанисәбе (1959)
- ↑ СССР җанисәбе (1970)
- ↑ ССҖБ җанисәбе (1979)
- ↑ СССР җанисәбе (1989)
- ↑ Бөтенрусия җанисәбе (2002)
- ↑ Бөтенрусия халык санын алу, 2010
- ↑ https://web.archive.org/web/20170731141731/http://www.gks.ru/free_doc/doc_2017/bul_dr/mun_obr2017.rar
- ↑ 26. Численность постоянного населения Российской Федерации по муниципальным образованиям на 1 января 2018 года — Федераль дәүләт статистикасы хезмәте.
- ↑ Численность населения муниципальных образований Республики Башкортостан — 2019.
- ↑ Социально-экономическое положение в январе-декабре 2009 года(үле сылтама)
- ↑ «“Туган тел-2007” конкурсына рәхим итегез!»
- ↑ http://yanzori-rb.narod.ru/
 | Башкала: Уфа |  | |
Районнар: Архангель | Аскын | Авыргазы | Әлшәй | Баймак | Бакалы | Балтач | Бәләбәй | Балакатай | Белорет | Бишбүләк | Бөре | Болгавар | Благовещен | Борай | Бөрҗән | Бүздәк | Габҗәлил | Гафури | Дәүләкән | Дүртөйле | Дуван | Җылаер | Зиянчура | Иглин | Илеш | Ишембай | Кызыл Кама | Күгәрчен | Кушнарин | Куергазы | Калтасы | Караидел | Кырмыскалы | Кыйгы | Мәләвез | Мәчетле | Мишкә | Миякә | Нуриман | Чакмагыш | Салават | Тәтешле | Туймазы | Өфә | Учалы | Фёдоровка | Хәйбулла | Чишмә | Шаран | Стәрлебаш | Стәрлетамак | Яңавыл | Ярмәкәй | |||