Җир

Сылтамалар өстәү
Wikipedia — ирекле энциклопедия проектыннан ([http://tt.wikipedia.org.ttcysuttlart1999.aylandirow.tmf.org.ru/wiki/Җир latin yazuında])
Җир
Сурәт
Нигезләнү датасы 245033 тысячелетие до н. э.[1]
Кана белән язылган исем ちきゅう
... хөрмәтенә аталган туфрак һәм җир[d]
Демоним Earthling, أَرْضِيّ, Terrien, Terran, Erdling, földlakó, Terano, Terrestre, terrícola, Dünyalı, Ziemianin, землянин, землянка, земляне, заминиҳо, ชาวโลก, Aardbewoner, Earthman, Earthwoman, 地球人, 地球人, 地球人, terráqueo, terrestre, terráqueo, terrestre, Ziemianka, terrícola, Earthperson, terrestre, terrícola, 地球人, pozemšťan, pozemšťanka, 지구인, zemljanin, Bhumi һәм Gaia
Урын Кояш системасының эчке өлеше[d], Яшәү өлкәсе һәм Киек Каз Юлы
Иң төньяк ноктасы 90° т. к. 0° кч. о.
Иң көньяк ноктасы 90° к. к. 0° кч. о.
Иң югары ноктасы Җомолуңма, Чимборасо[d][2] һәм Мауна-Кеа[d][3]
Иң түбән ноктасы Челленджер упкыны[d][4]
Халык саны 8 000 000 000 (15 ноябрь 2022)[5]
Кайда өйрәнелә җирне өйрәнүче фәннәр, җирбелем, геофизика һәм йолдызбелем
Масса 5972,37 ± 0,01 йоттаграмм[6]
Каталог коды 806.4616.0110
Бала җисем Ай, TESS[d], Халыкара галәми станция, Mir[7], Хаббл[d], Telstar 18V[d], Җир боҗралары[d], Кордылевский болытлары[d], Җирнең гипотетик табигый иярченнәре[d], TerraSAR-X[d], Libertad 1[d], Soil Moisture Active Passive[d], SPOT-1[d], Чёрный рыцарь[d], GSAT-18[d], Мо-Цзы[d], Van Allen Probe A[d], Van Allen Probe B[d], Sentinel-2B[d], GRACE-1[d], GRACE-2[d], GRACE-FO 1[d], GRACE-FO 2[d], Seeker[d], Sentinel-6 Michael Freilich[d], Sentinel-6B[d], Enxaneta[d] һәм SAMPAN I[d]
Ана җисем Кояш
Апоүзәк 151 930 000 ± 10 000 km һәм 1,00000261 ± 1,0E−8 а.б.[8]
Периүзәк 147 095 000 ± 1000 km
Периүзәк аргументы 114,20783 °[9]
Җирдән ераклык 0 km
Поляр йомылуы 0,0033528 ± 1,0E−7
Орбита төре гелиоцентрик орбита[d]
Орбита эксцентриты 0,016710219 ± 1,0E−9[10]
Орбита авышлыгы 7,155 °[11] һәм 1,57869 °
Орбита дәвере 365,256363004 тәүлек[12]
Әйләнү периоды 24 сәг
Зур ярымкүчәр 1 а.б. һәм 149 598 023 ± 1 km
Калка төен озынлыгы 348,73936 °[13]
Уртача аномалия 358,617 °
Альбедо 0,434[14] һәм 0,306[14]
Магнитик момент 7,84E+22 ± 5,0E+19 J/T[15]
Тыгызлык 5514 килограмм на кубический метр
Температура 15 °C[14][16]
Радиюс 6378,137 ± 0,001 km, 6371 ± 0,1 km[17] һәм 6356,8 km
Диаметры 12 742 km
Периметр 40 075 km һәм 24 901 миля
Мәйдан 510 064 472 км²[18]
Күләм 1 083 210 000 000 ± 10 000 000 кубический километр[9]
Һәштәге Earth
Астрономический символ
Батиметрическая карта
3D-модель
Билгесе ♁[d]
Моның каршысы Күк
Тема җәгърафиясе география
Чор J2000.0[d]
Феноменның демографиясе Җир демографиясе[d]
Схематичная иллюстрация
Һавадан күренеш
Мәктәптә укымаган балалар саны 263 000 000[19], 264 000 000[20], 266 000 000[21], 274 000 000[21], 281 000 000[21], 291 000 000[21], 294 000 000[21], 305 000 000[21], 324 000 000[21], 333 000 000[21], 336 000 000[21], 343 000 000[21], 360 000 000[21], 371 000 000[21], 374 000 000[21], 379 000 000[21] һәм 265 000 000[21]
Максималь температура 56,7 °C
Өслек гравитациясе 9,798 метр в секунду в квадрате[22][10]
Минималь температура −89,2 °C[23][24]
WordLift сылтамасы data.thenextweb.com/tnw/entity/earth[25]
Commons-logo.svg Җир Викиҗыентыкта
Җир Earth symbol (bold).svg
NASA Earth America 2002.jpg
Earth Eastern Hemisphere.jpg
Орбиталь үзенчәлекләре
Перигелий

147 098 290 км
0,98329134 а. б.

Афелий

152 098 232 км
1,01671388 а. б.

Зур ярымкүчәр (a)

149 598 261 км
1,00000261 а. б.

Орбитаның эксцентриситеты (e)

0,01671123

Әйләнешнең сидерик чоры

365,256366004 көн
365 көн 6 сәг. 9 мин. 10 сек.

Орбиталь тизлек (v)

29,783 км/c
107 218 км/сәг

Уртача аномалия (Mo)

357,51716°

Авышу (i)

7,155° кояш экваторына карата,
1,57869° инвариант өслегенә карата

Периастр озынлыгы

348,73936°

Периүзәк аргументы (ω)

114,20783°

Нәрсәнең иярчене

Кояш

Иярченнәре

1 (Ай), 8300+ ясалма[26]

Физик үзенчәлекләре
Поляр тыгызлану

0,0033528

Экваториаль радиус

6378,1 км

Поляр радиус

6356,8 км

Уртача радиус

6371,0 км

Зур түгәрәк әйләнәсе

40 075,017 км экватор буенча[27]
40 007,86 км меридиан буенча[28]

Өслекнең мәйданы (S)

510 072 000 км²[29]
148 940 000 км² коры җир (29,2 %)
361 132 000 км² су өслеге (70,8 %)

Күләм (V)

10,8321×1011 км³

Масса (m)

5,9726×1024 кг (3×10-6 M☉)

Уртача тыгызлык (ρ)

5,5153 г/см³

Экваторда ирекле төшү тизләнеше (g)

9,780327 м/с² (0,99732 g)

Беренче галәми тизлек (v1)

7,91 км/с

Икенче галәми тизлек (v2)

11,186 км/с

Экваториаль әйләнү тизлеге

1674,4 км/сәг (465,1 м/с)

Әйләнү периоды (T)

0,99726968 тәүлек
(23h 56m 4,100s) — сидерик әйләнү периоды,
24 сәг — кояш тәүлегенең уртача озынлыгы.

Күчәр авышы

23°26’21",4119

Альбедо

0,306 Бонд
0,367 Геометрик

Температура
 
мин. урт. макс.
Цельсий
−91,2 °C[30] 14 °C[31] 56,7 °C[32][33]
Кельвин
184 K 287,2 К 329,9 К
Атмосфера
Составы:
78,08 % — азот (N2)
20,95 % — әче тудыргыч (O2)
0,93 % — аргон (Ar)
0,039 % — углерод диоксиды (СO2)[34]
Якынча 1 % су пары
климатка карап
Викимәгълүматта булган чыганаклар

Җир (лат. Terra; астрономик символы: 🜨) — Кояш системасына кергән планета. Кояштан соң өченче планета. Диаметры, массасы һәм тыгызлыгы буенча Җирсыман планеталар арасында иң зуры.

ССРБ почта маркасы, 1969 ел

Ешрак Җир яки Җир шары исемнәре белән телгә алына. Бүген кешеләргә мәгълүм булган Кояш системасының һәм Бөтен Галәмнең тереклек яши торган бердәнбер планетасы (күк җисеме).

Фәнни мәгълүматлар буенча, Җир Кояш томанлыгыннан якынча 4,54 млрд ел элек барлыкка килгән. Үзенең бердәнбер табигый иярчене — Ай барлыкка килә. Җирдә тереклек якынча 3,5 млрд ел элек барлыкка килгән. Планетаны 70,8 %-ка Дөнья океаны алып тора. Башка өлешен кыйтгалар һәм утраулар тәшкил итә. Тереклек өчен кирәкле сыекча су Кояш системасының башка планеталарында юк. Җирнең эчке өлкәләре шактый активлы һәм калын, чагыштырмача каты каттан — мантиядән, аның астындагы тышкы сыек төштән һәм эчке каты тимер төшеннән гыйбарәт.

Җир башка галәми җисемнәр белән, Кояш һәм Ай шул исәптән, үзара тәэсир итә (тарту көчләре белән тарттыра). Җир Кояш тирәсендә әйләнә һәм 365,26 көн эчендә әйләнеп чыга. Бу вакыт аралыгы — сидерик ел, ул 365,26 кояш тәүлегенә тигез. Җирнең әйләнү күчәре аның орбита яссылыкка карата 23,4°-ка авыша. Моннан сәбәпле планета өслегендә бер тропик ел (365,26 кояш тәүлеге) эчендә фасыл үзгәрешләре булалар.

Җир - Кояштан өченче планета, иң тыгыз һәм зурлыгы буенча Кояш системасындагы 8 планетаның бишенчесе. Моннан тыш, ул Кояш системасындагы җир төркеменең дүрт планетасыннан иң зурысы. Аны кайчак «Зәңгәр планета», яки латинча «Тэрра» дип атыйлар.Җир - хәзерге вакытта тормыш яши торган, билгеле булган Галәмдәге бердәнбер урын. Планета 4.54 миллиард ел элек барлыкка килгән, ә тормыш аның өслегендә 3,5 миллиард ел элек барлыкка килгән. Шуннан бирле Җирнең биосферасы планетада атмосфераны һәм башка абиотик шартларны шактый үзгәртте, бу исә аэроб организмнарының үсешен стимуллаштырырга мөмкинлек бирде, шулай ук озон катламы формалашты, ул Җирнең магнит кыры белән бергә зарарлы кояш радиациясен блоклый,шулай иттереп җирдә яшәү мөмкинлеген бирә. Җирнең физик үзлекләре, шулай ук аның геологик тарихы һәм орбитасы шушы чор эчендә тормышны саклап калдырырга ярдәм итте.

(http://engmaster.ru/topic/3864 сайтындагы "Earth" статьясының тәрҗемәсе.)

Искәрмәләр[үзгәртү | вики-текстны үзгәртү]

  1. ↑ Dalrymple G. B. The age of the Earth in the twentieth century: a problem (mostly) solved // Geological Society Special Publication — Geological Society of London, 2001. — ISSN 0305-8719; 2041-4927 — doi:10.1144/GSL.SP.2001.190.01.14
  2. ↑ https://www.theweathernetwork.com/us/news/articles/climate-and-environment/ecuadors-mt-chimborazo-is-officially-highest-spot-on-earth/66219
  3. ↑ https://oceanservice.noaa.gov/facts/highestpoint.html#:~:text=Mauna%20Kea%20is%20the%20tallest,33%2C500%20feet%20%5B10%2C210%20meters%5D.
  4. ↑ http://abstractsearch.agu.org/meetings/2011/FM/OS13B-1517.html — 2011.
  5. ↑ https://www.un.org/en/desa/world-population-reach-8-billion-15-november-2022
  6. ↑ Celestial Mechanics and Dynamical Astronomy — Springer Science+Business Media, 1969. — ISSN 0923-2958; 1572-9478; 0008-8714
  7. ↑ https://space.skyrocket.de/doc_sdat/intelsat-9.htm
  8. ↑ Standish E. M. Keplerian elements for approximate positions of the major planets — 2015. — 3 p.
  9. ↑ 9,0 9,1 https://web.archive.org/web/20101030234253/http://nssdc.gsfc.nasa.gov/planetary/factsheet/earthfact.html
  10. ↑ 10,0 10,1 NASA FACTS — NASA.
  11. ↑ https://books.google.com/?id=w8PK2XFLLH8C&pg=PA294
  12. ↑ USEFUL CONSTANTS
  13. ↑ https://www.webcitation.org/6GVr9SIKY?url=http://nssdc.gsfc.nasa.gov/planetary/factsheet/earthfact.html
  14. ↑ 14,0 14,1 14,2 https://nssdc.gsfc.nasa.gov/planetary/factsheet/earthfact.html
  15. ↑ https://arxiv.org/ftp/arxiv/papers/1007/1007.4497.pdf
  16. ↑ http://news.bbc.co.uk/2/hi/science/nature/8406839.stm
  17. ↑ Earth Fact Sheet — NASA.
  18. ↑ https://solarsystem.nasa.gov/planets/earth/by-the-numbers/
  19. ↑ Education : Number of out-of-school children, adolescents and youth of primary and secondary school age — UNESCO Institute for Statistics.
  20. ↑ Education : Number of out-of-school children, adolescents and youth of primary and secondary school age — UNESCO Institute for Statistics.
  21. ↑ 21,00 21,01 21,02 21,03 21,04 21,05 21,06 21,07 21,08 21,09 21,10 21,11 21,12 21,13 21,14 http://data.uis.unesco.org/index.aspx?queryid=3372 — ЮНЕСКО-ның статистика институты.
  22. ↑ PS B. The International System of Units (SI) // West. J. Med. — BMJ, 1982. — ISSN 0093-0415; 1476-2978 — PMID:18749060
  23. ↑ https://www.lemonde.fr/planete/article/2020/09/23/69-6-c-un-nouveau-record-de-froid-arctique-vieux-de-vingt-huit-ans-exhume_6053321_3244.html
  24. ↑ https://wmo.asu.edu/content/world-lowest-temperature
  25. ↑ https://web.archive.org/web/20200722085617/https://thenextweb.com/vocabulary/earth/
  26. ↑ US Space Command (March 1, 2001). Reentry Assessment — US Space Command Fact Sheet. SpaceRef Interactive. әлеге чыганактан 2013-01-19 архивланды. 2011-05-07 тикшерелгән.
  27. ↑ World Geodetic System (WGS-84). Available online 2020 елның 11 март көнендә архивланган. from National Geospatial-Intelligence Agency.
  28. ↑ How WGS 84 defines Earth (October 26, 2010). әлеге чыганактан 2012-10-15 архивланды. 2011-04-29 тикшерелгән.
  29. ↑ Pidwirny, Michael (2006-02-02). «Surface area of our planet covered by oceans and continents. (Table 8o-1)». Проверено 2007-11-26.
  30. ↑ В Антарктиде зафиксирована рекордно низкая температура — Рамблер-Новости
  31. ↑ Global average temperature may hit record level in 2010, BBC Online (2009-12-10). 22 апрель 2010 тикшерелде.
  32. ↑ World: Highest Temperature. WMO Weather and Climate Extremes Archive. Arizona State University. әлеге чыганактан 2012-08-04 архивланды. 2010-08-07 тикшерелгән.
  33. ↑ Долина Смерти признана самым жарким местом в мире, archived from the original on 2012-09-15, retrieved 2016-02-02 
  34. ↑ Trends in Atmospheric Carbon Dioxide. Earth System Research Laboratory. әлеге чыганактан 2013-01-19 архивланды.
Чыганагы — https://tt.wikipedia.org/w/index.php?title=Җир&oldid=3437352