Һаплотөркемнәр

Wikipedia — ирекле энциклопедия проектыннан ([http://tt.wikipedia.org.ttcysuttlart1999.aylandirow.tmf.org.ru/wiki/Һаплотөркемнәр latin yazuında])
Y-хромосомалы һаплотөркемнәр колониаль чорга кадәрге таралышы харитасы

Һаплотөркемнәр (Гаплогруппалар) - кешелек генетик тарихын өйрәнә торган фәндә (популяцион генетикада) бертигез мутацияле уртак борынгы бабасына ия булучы һаплотөрләр (гаплотиплар) охшаш төркемнәре. Мутация - бернуклеотидлы полиморфизм.

Һаплотөркем төшенчәсе генетик генеалогиядә актив кулланыла. Генетик генеология Y-хромосомалы (Y-ДНК), митохондриаль (мтДНК) һәм ГКГ- һаплотөркемнәрне тикшерә.

Тасвир[үзгәртү | вики-текстны үзгәртү]

Генетик маркерлар (билгеләр) Y-ДНК нибары ата юнәлеше аша Y-хромосома белән тапшырыла, димәк атадан улларына, хатын-кызларның Y-хромосомасы юк. мтДНК маркерлары ана линиясе буенча анадан барлык балаларына тапшырыла.

Шулай итеп, тик ир-атлар Y-ДНК маркерларына ия була.

Табигый сайланыш һаплотөркемне булдырган мутациягә карата эш итми дип фаразлана. Шуңа күрә очраклы флуктуацияләр һаплотөрләр санын үзгәртә.

Популяция бөкесе эффекты һаплотөркемне географик тайпылышына китерә.

Төрләр[үзгәртү | вики-текстны үзгәртү]

2015 елга 22 һаплотөркем ачылган, аларның 20 се яхшы тикшерелгән.

 к·б·ү  Кеше Y-хромосомасы һаплотөркемнәренең эволюцион агачы
Y-хромосомалы Адәм
A00 A0-T
A0 A1
A1a A1b
A1b1 BT
B CT
DE CF
D E C F
GHIJK
G HIJK
H IJK
IJ K
I J LT
L T NO
N O P
S M Q R



2002 елга кадәр гадирәк гаплотөркемнәр атамалары кулланылды.

Искергән HG1 HG2 HG3 HG8 HG9 HG12 HG16 HG21
YCC R1b I R1a E3a J K N3 E3b

Шулай ук митохондриаль ДНК һаплотөркемнәре тикшерелә, ләкин сирәкрәк.

Татар милләте һаплотөркемнәре[үзгәртү | вики-текстны үзгәртү]

Мисал өчен 2004 елдагы тикшеренүләр буенча татар милләтендәге иң таралган һаплотөркемнәр исемлеге[1]:

  • Тикшеренүләр саны N = 126

Һаплотөркемнәр өлешләре:

  • Һинд-фарсы-арий R1a (z93 һәм z280) = 34.1%
  • Фин-угыр N3 = 18.3%
  • Балтыйк N2 = 4,8%
  • Кельтик R1b = 8.7%
  • Скандинав һәм балкан I = 4%
  • Маңгул С3 = 1,6%
  • Себер Q = 0.8%[2]

Әлбәттә, тикшеренүләр санын арту белән бу өлешләр төгәлрәк үзгәреп була.

Тулырак тәхлил буенча татар һаплотөркемнәре бүленеше фарсы (көнбатыш иранлы) һаплотөркемнәре бүленешенә бик охшаган [3] (Фин-угыр N исәпкә алмаган очракта), шулай итеп татар бабалары - борынгы иран халкы булып әүвәл заманда Иран яки Үзәк Азиядән Идел-Урал төбәгенә килгәч, төркиләшә һәм фин-угыр-балтыйк халыклары белән өлешчә кушыла дип фаразы бар[4].

Һаплотөркемнәр тасвиры[үзгәртү | вики-текстны үзгәртү]

  • R1a Көнчыгыш Аурупада һәм Үзәк Азиядә таралган һаплотөркем, ләкин һәр һаплотөркемдә төрле сниплар (Single Nucleotide Polymorphism) бар. Мәсәлән татарларда R1a-z93 иң таралган, ләкин R1a-z280 да бар, барлыгы 34%. Урысларда R1a-z280 иң таралган (46%), украиннарда (54%), полякларда (60%). R1a-L342.2 таҗикларда (60%), кыргызларда (50%) таралган.
  • R1b Көнбатыш Аурупада бик таралган, аеруча кельтик халыкларда: басклар — 88,1 %, испаннар — 70 %, бельгиялеләр — 63 %, итальяннар — 40 %, алманнар — 39 %, норвеглар — 25,9. Кайбер чыганаклар буенча башкортларда 47,6%, татарларда 8,7% тәшкил итә.
  • N һаплотөркеме фин-угыр халыклары арасында таралган. Финнарда һәм саха-якутларда 80% тәшкил итә, раса аермасына карамастан финнар һәм якутлар Y хромосома буенча бик якын.
  • I1a һаплотөркеме скандинав һәм кайбер балкан халыклары арасында таралган: итальяннар (Сардиния) — 42,3 %, боснияле — 42,0 %, норвеглар — 40,3 %, шведлар — 40,0 %, датчаннар — 38,7, словеннар — 38,2 %, серблар — 29,2 %
  • I2 һаплотөркеме балкан халыклары арасында таралган.
  • E1b һаплотөркеме Борынгы Мисырда, Африкада барлыкка килгән, Якын Көнчыгышта, борынгы халыкларда - яһүдләр, греклар, һәм Урта диңгезле халыклар арасында таралган. Искиткеч факт, ләкин Альберт Эйнштейн, Адольф Гитлер, Нельсон Мандела, Наполеон шушы E1b һаплотөркеме ияләре.
  • G һаплотөркеме Кавказ халыклары арасында таралган. Осетиннар 60%, абхазлар 50%, гөрҗиләр 30%.
  • J1 һаплотөркеме гарәп илләрендә таралган. Ямән (76%), Согуд Гарәбстаны (64%), Катар (58%), аварлар (67%), яһүдләрдә дә бар.
  • J2 һаплотөркеме Урта диңгез буенда, аеруча Греция, Италиядә, Кавказда таралган. Ингушлар - 89%, чеченнар - 57%, Төркиядә - 30%, Азәрбайҗанда - 24%.
  • C3 - маңгул һаплотөркеме, казакъларда 42%, кыргызларда 26%.
  • О3 - Кытай һаплотөркеме, хән халкы төп һаплотөркеме.
  • Q - Себердә барлыкка килгән, фаразлавынча төрки патша Ашина нәселенең һаплотөркеме, Себердән бөтен Америкада таралган. Латин Америкасы җирле халыклары - Q һаплотөркеме ияләре - майя, ацтеклар һ.б.

Шулай ук карагыз[үзгәртү | вики-текстны үзгәртү]

Сылтамалар[үзгәртү | вики-текстны үзгәртү]

Искәрмәләр[үзгәртү | вики-текстны үзгәртү]

  1. Tambets et al. (2004).
  2. http://haplogroup.narod.ru/tatar.html
  3. http://www.hotel-ludwig.net/content/struktura-gaplogrupp-tatar-i-persov-zapadnyh-irancev 2016 елның 4 март көнендә архивланган. Структура гаплогрупп татар и персов (западных иранцев)
  4. архив күчермәсе, archived from the original on 2016-03-04, retrieved 2015-07-07