Әдилә Айда

Әдилә Айда
Туган телдә исем	Гадилә Садретдин кызы Максудова
Туган	7 март 1912(1912-03-07) РИ, Петербург
Үлгән	5 октябрь 1992(1992-10-05) (80 яшь) Төркия, Истанбул
Күмү урыны	Зинҗирликую зираты[d]
Милләт	татар
Ватандашлыгы	/ Россия империясе Төркия
Әлма-матер	Лицей Богоматери в Сионе[d]
Һөнәре	тарихчы, язучы, дипломат
Эш бирүче	Әнкара университеты[d]
Балалар	кызлары Гөнүл, Гөлнур (Учок)
Ата-ана	Садри Максуди (әти) Камилә Шакир кызы Рәмиева (әни)
Гыйльми дәрәҗә:	фәннәр докторы[d]

Әдилә Айда, Гадилә Садретдин кызы Максудова (Төркиядә: Adile Ayda, 1912 елның 7 марты, РИ, Санкт-Петербург — 1992 елның 5 октябре, Төркия, Истанбул) — язучы, тарихчы галим, Төркия Республикасының беренче хатын-кыз дипломаты.

Тәрҗемәи хәле

Әтисе Садри Максуди

Кызы Гөнүл Пултар

1912 елның 7 мартында Санкт-Петербургда туган. Әтисе — РИ Дәүләт думасы депутаты (1925 елдан Мостафа Кемаль Ататөрекнең киңәшчесе) адвокат Садретдин Низаметдин улы Максудов (Төркиядә: Sadri Maksudi Arsal, Садри Максуди Арсал), әнисе — Ырынбур алтын приискылары хуҗалары Рәмиевләр нәселеннән Камилә Шакир кызы Рәмиева. Сеңлесе — Наилә (Турһан). Октябрь инкыйлабыннан соң, гаиләсе белән Финляндиягә китә. Башлангыч белемне Берлинда һәм Парижда ала.

Төркиядә

Истанбулда Нотр Дам Де Сион француз лицеен, Әнкара университетының юридик факультетын тәмамлый.

1932 елдан Төркиянең чит ил эшләре министрлыгында эшли башлый. 1934 елда хатын-кызларны чит илләрдәге вәкиллекләргә билгеләүне тыю турында (төр. Dış ülkelere tayin edilemezler) карар кабул ителгәч, отставкага китә. Әнкара консерваториясендә, халык мәгарифе көллиятендә, Әнкараның кызлар лицеенда француз теле укыта.

1941 елда Әнкара университетының тел һәм тарих-география факультетының француз теле һәм әдәбияты бүлеген тәмамлый. Шул ук елдан Әнкара университетының француз теле һәм әдәбияты бүлегендә ассистент, 1943 елдан доцент.

1942 елда инженер Рәшит Мазһар Айдага кияүгә чыга. 1957 елга кадәр Истанбул университетының әдәбият факультетында укыта.

Дипломат эшчәнлеге

1957 елда Төркиядә хатын-кызларны чит илләрдәге вәкиллекләргә билгеләүне тыю турындагы карарны юкка чыгаралар. Әдилә Айда Төркия чит ил эшләре министрлыгына үз вазифасына кире кайта.

1958 елда БМО Генераль Ассамблеясе делегаты.

1959 елдан Төркиянең Һаагадагы бөек илчелеге киңәшчесе.

1961 елдан Төркиянең Белградтагы бөек илчелеге киңәшчесе.

1963 елдан Төркиянең мәдәният мәсьәләләре буенча генераль директорының ярдәмчесе.

1966 елда Италия ордены белән бүләкләнә.

1967 елдан Төркиянең Римдәге бөек илчелегендә илче вазифасында. Римдә вакытта этрускларның килеп чыгышын тикшереп, француз һәм төрек телләрендә фәнни хезмәтләр яза, этрускларның борынгы төркиләрдән килеп чыгуы идеясен исбатлый. «Этрусклар (турсакалар) төрки булган» (Etrüskler (Tursakalar) Türk idiler) китабын яза.

1971 елда Әнкарага министрлык киңәшчесе вазифасына кайта.

Язучылык эшен дәвам итә. Мәдәният һәм әдәбият темаларына язылган мәкаләләрен «Тәрҗеман», «Хисар» гәҗитләрендә бастыра. Әтисе Садри Максудиның тормышы һәм иҗаты турында китап яза. Әсәрләре: «Yahya Kemal’in Fikir ve Şiir Dünyası» (Яхъя Кемальның фикер һәм шигырь дөньясы), «Böyle İdiler Yaşarken» (Исән чакта шундый иделәр), «Bir Demet Edebiyat» (Әдәби гөлләмә) һ. б.

1976—1980 елларда Төркия Республикасы сенаторы.

1992 елның 5 октябрендә Истанбулда вафат. Зинҗирликөй зиратында җирләнгән.

Гаиләсе

Беренче ире — табиб.
Икенче ире — АКШта белем алган инженер-механик Рәшит Мазһар Айда (төр. Reşid Mazhar Ayda) (1900–1986). 1942 елда өйләнешкәннәр. Кызлары Гөнүл Пултар, филология докторы, Бөтендөнья татар лигасы рәисе; Гөлнур Учок, икътисадчы.

• 5 оныгы.

Кайбер әсәрләре

Кайбер әсәрләре

Айда, Адиле. Садри Максуди Арсал, науч. ред., примеч., послесл. С. М. Исхакова. — М. : Б. и., 1996. — 357. «L’Influence de Victor Hugo sur Mallarmé.» Dialogues. İstanbul, 1953. (фр.) Le Drame Intérieur de Mallarmé ou l’Origine des Symboles Mallarméens. İstanbul: La Turquie Moderne, 1955.(фр.) Un Diplomate Turc Auprès du Roi-Soleil. İstanbul, 1956.(фр.) «Molière et l’Envoyé de la Sublime Porte.» Les Divertissements de Cour au XVIIe Siècle. Actes du VIIIe Congrès de l’Association Internationale des Études Françaises, Paris, 3-5 septembre 1956 in Cahiers de l’Association Internationale des Études Françaises, 9 (juin 1957). 103—116.(фр.) Yahya Kemal. Kendi Ağzından Fikirleri ve Sanat Görüşleri. Ankara: Ajanstürk Yayınları, 1962. Les Étrusques Étaient-ils des Turcs? Paris: 1971.(фр.) Etrüskler Türk mü idiler? Ankara: Türk Kültürünü Araştırma Enstitüsü Yayınları, 1974. Yahya Kemal’in Fikir ve Şiir Dünyası. Ankara: Hisar Yayınları, 1979. Böyle İdiler Yaşarken. Ankara: 1984. Les Étrusques Étaient des Turcs. Preuves. Ankara: 1985.(фр.) Atsız’dan Adile Ayda’ya Mektuplar (derleme). Ankara: 1988. Türklerin İlk Ataları. Ankara: 1987. Sadri Maksudi Arsal. Ankara: Kültür Bakanlığı Yayınları Türk Büyükleri Serisi, 1991. Etrüskler (Tursakalar) Türk idiler. İlmî Deliller. Ankara: 1992. Садри Максуди Арсал. Перевод В. Б. Феоновой. Москва: 1996.(рус.) Bir Demet Edebiyat. Makaleler. Halil İnalcık’ın önsözü ile. Ankara: Türkiye İş Bankası Kültür Yayınları, 1998.

Шулай ук карагыз

кызы Гөнүл (у), оныклары Сәлҗүк, Гәрәй, Эрэн, кыз туганының улы Али Вахит Турһан (с)

• Садри Максуди
• Гөнүл Пултар

Сылтамалар

• Әдилә Айда «Милләттәшләр» порталында
• Чит илләрдәге татарлар (Н. Н. Аппазова презентациясе) 2019 елның 26 март көнендә архивланган.