Әрмәнстан

Әрмәнстан
	Байрак Илтамга
Шигарь	Visit Armenia, It is Beautiful
Башкала	Ереван
Халык саны	2 930 450 (2017)
Нигезләнгән	23 сентябрь 1991
Сәгать кушагы	UTC+04:00
Рәсми тел	әрмән теле
География
Мәйдан	29,743.423459 км²
Координатлар	40.38333°N 44.95°E
Сәясәт
Дәүләт башлыгы	Хачатрян, Ваагн Гарникович
Хөкүмәт башлыгы	Никол Пашинян
Икътисад
Акча берәмлеге	Әрмәнстан драмы
Эшсезлек дәрәҗәсе	17% (2014)
Туу күрсәткече	1.531 (2014)
КПҮИ	0.759 (2021)
Яшәү озынлыгы	74.618 ел (2016)
Пинсә яше	63 яшь
Джини коэффициенты	25.2 (2020)
Башка мәгълүмат
Ярдәм телефоннары	112 ; 101 (янгын сакчылары) ; 102 (пүлисә) ; 103 (ашыгыч тыйб ярдәме) ;
Электр аергычы төре	Europlug, Schuko
Автомобил хәрәкәте ягы	уң
Челтәр көчәнеше	220 вольт
Телефон коды	+374
ISO 3166-1 коды	AM
ХОК коды	ARM
Интернет домены	.am, .հայ

Әрмәнстан Җөмһүрияте (әрм. Հայաստանի Հանրապետություն әйтелеше:|[hɑjɑstɑˈni hɑnɾɑpɛtuˈtʰjun], айастани́ анрапетутю́н) – Кавказ артының көньяк өлешендә урнашкан дәүләт. Көнчыгышта һәм көньяк-көнчыгышта Азәрбайҗан, көньякта Иран, көнбатышта Төркия, төньякта Гөрҗистан белән чиктәш. Диңгезгә чыгышы юк.

Әрмәнстанның хәзерге территориясе 1826-1828 елгы рус-фарсы сугышыннан соң тулысынча Россия империясе составына керә. 1918 елның 28 маенда монда бәйсез Әрмәнстан Җөмһүрияте игълан ителә. 1920 елның 29 ноябрендә Әрмәнстанда совет хакимияте урнаштырыла һәм Әрмәнстан ССР игълан ителә. 1922 ел-1936 елларда Әрмәнстан ССР ССРБга ЗСФСР составында керә, ә 1936 елның 5 декабреннән – союздаш җөмһүрият. 1991 елның 23 сентябрендә Әрмәнстанда 21 сентябрьдә үткәрелгән референдум нәтиҗәләре буенча җөмһүриятнең Югары Шурасы «Әрмәнстанның дәүләт бәйсезлеге турында Декларацияне» кабул итә. 1992 елның 22 мартында Әрмәнстан Җөмһүрияте БМОга кабул ителә.

География[үзгәртү | вики-текстны үзгәртү]

Чиктәшлек[үзгәртү | вики-текстны үзгәртү]

Як	Ил
Төньяк	Гөрҗистан
Көнчыгыш	Азәрбайҗан
Көньяк	Иран
Көньяк-көнбатыш	Азәрбайҗан
Көнбатыш	Төркия

Әрмәнстан Әрмән таулыкларының көнчыгыш ягында урынлашкан һәм Кече Кавказ таулары белән читләнгән.

widths="180px"
Татев монастыре
Звартноц храмы
Борынгы мәҗүсилек Гарни храмы

Су ресурслары[үзгәртү | вики-текстны үзгәртү]

Әрмәнстан территориясы буйлап 9480 елга ага, алардан 379 елганың озынлыгы 10 км артык. Әрмәнстанның төп елгасы — Аракс.

Әрмәнстанда 100дән артык күл бар, аларның иң зрусы — Севан. Әрмәнстанның су ресурслары байтак булса да, илдә су дефициты сизелә. Шуңа күрә Әрмәнстанда 74 сусаклагыч төзелгән. Эчәргә яраклы суның 96 проценты җир астыннан алына.

Файдалы каҙылмалар[үзгәртү | вики-текстны үзгәртү]

Әрмәнстанда бакыр, ташлы тоз, мәрмәр, төрле мәке породалары, асыл ташлар ятмалары бар. Сәнәгатькә кирәкле кара һәм төсле металлар ятмалары бар. Аларның исәбендә 3 бакыр, 6-молибден, 5-полиметаллик(цинк, кургаш),4-алтын, 2-тимер, һәм уран ятмалары.

Халык[үзгәртү | вики-текстны үзгәртү]

Демография[үзгәртү | вики-текстны үзгәртү]

2012 елның 1 февраленә Әрмәнстан Республикасының халык исәбе буенса Әрмәнстанда — 3 274 300 кеше яши. Шул исәптән:

Ауылда — 1178000 кеше
Калада — 2097000 кеше (ул сандан 1127000 — Ирәванда)^[15]

Торак пунктлар[үзгәртү | вики-текстны үзгәртү]

Милли составы[үзгәртү | вики-текстны үзгәртү]

Әрмәнстанның милли составы буенса ул республика бермилләтле дип әйтергә була. Ул илнең халкыннан 96% әрмәннәр. Шулай булсада, Әрмәнстанда езидлар, ассириялылар, көрдләр, грек халыклары яши һәм рус, украин диаспоралары бар.^[17]

Дин[үзгәртү | вики-текстны үзгәртү]

Әрмәнстан Республикасында христианлык тарихы нык бай, мәсәлән Әрмән Дәүләте христиан динен дәүләт дине буларак игълан иткән илдәр арасыннан иң беренчесе. Әмма бүген Әрмәнстан Республикасының Конституциясы буенча Әрмәнстанда дәүләт дине юк, әмма Әрмән Апостол Чиркәвенең иҗтимагый әһәмиәтлелеге танылган^[18], ул диндә бүген ӘР 94,4 % халкы тора. Калганнары: езидларның милли дине (40000 кеше яки 1,3%), яһүдилек (500—1000 кеше ), ислам (Ирәванда һәм Абовян районында 1000 кешедән артык)^[19].Рәсми мәгълүматлар буенча, Әрмәнстан халкының (2 957 мең кеше) 0,10 % ы (3 800 кеше) — Ислам дине тарафдары (2020)^[20].

Әрмәнстанда ислам
- Зәңгәр мәчет

Административ-территориаль бүленеше[үзгәртү | вики-текстны үзгәртү]

Әрмәнстан Республикасы — унитар республика, аның составы өлкәләрдән (әрм. марз), өлкәләр аймактардан тора. Аймак берничә торак пункттан тора яки (Ирәвандагы кебек) округка бүленә. Өлкәләрдә Дәүләт идарәсы алып барыла, аймаклар муниципаль хакимиятенә буйсына. Әрмәнстанның башкаласы — Ирәван муниципаль хакимиятенә буйсына.

Марз губернаторларына Әрмәнстан Хөкүмәтеннән һәм Президент раславыннан соң хакимият бирелә һәм шулай ук азатлана. Әрмәнстан Республикасы территориясы 10 өлкәгә бүленә.

Өлкә	Оригиналь исеме	Мәйданы, км²	Халык	Административ үзәге
Арагацот өлкәсе	Արագածոտնի	2 755	141 800	Аштарак
Арарат өлкәсе	Արարատի	2 003	279 200	Арташат
Армавир өлкәсе	Արմավիրի	1 241	284 500	Армавир
Вайоцдзор өлкәсе	Վայոց Ձորի	2 406	55 800	Ехегнадзор
Гехаркуник өлкәсе	Գեղարքունիքի	3 655	241 600	Гавар
Котайк өлкәсе	Կոտայքի	2 100	280 900	Раздан
Лори өлкәсе	Լոռու	3 791	281 600	Ванадзор
Сюник өлкәсе	Սյունիքի	4 505	152 800	Капан
Тавуш өлкәсе	Տավուշի	3 120	134 400	Иджеван
Ширак өлкәсе	Շիրակի	2 679	281 500	Гөмре

Кала	Оригиналь исеме	Мәйдан, км²	Халык
Ирәван	Երևան	227	1 119 000

Әрмәнстан иктисады[үзгәртү | вики-текстны үзгәртү]

Валюта[үзгәртү | вики-текстны үзгәртү]

Файл:100,000 Armenian dram — 2009 (obverse).jpg

Әрмәнстанның валютасы — драм (әрм. դրամ). 1993 елның 22 ноябреннән йөри башлый. Шул вакытка кадәр республикада совет тәңкәләре белән кулланганнар. 1 драм 100 луманан (әрм. լումա) тора. Әрмәнстан валютасының символы Դ — әрмән алфавитының "да" хәрефен аңлата.

Сәнәгать[үзгәртү | вики-текстны үзгәртү]

Әрмәнстанның замандаш сәнәгәте Советлар Берлеге вакыттарында төзелгән. Ул вакытта Әрмәнстан СССР-ның төбәкләренә станоклар, текстиль, һәм башка продукция җиткергән, ул продукция мәсәлән электроэнергиягә алмаштырылган.

Авыл хуҗалыгы[үзгәртү | вики-текстны үзгәртү]

Малчылык[үзгәртү | вики-текстны үзгәртү]

ӘР ауыл хуҗалыгында малчылыкгың байтак урыны бәләкәй мал тоту — сарык һәм кәҗә асрау белән бәйле. Бу тармак ареалы таулы урыннарга таралган. Зур малны тауда тотуы кыенрак, әмма шул малчылык төре бәләкәй малы менән бергә, кыенлыкларга карамый районда таралган.

Игенчелек[үзгәртү | вики-текстны үзгәртү]

Әрмәнстанда игенчелек алып баруы авыр, чөнки таулы илдә тигез урыннары әз. Алай булсада Әрмәнстаның күп төбәкләрендә игенчелек кайсы бер техник культуралары, йөзем үстерүе генә мөмкин. Бодай игенчелеге Арарат төбәгендә генә нык үзләштерелгән.^[21]

Искәрмәләр[үзгәртү | вики-текстны үзгәртү]

↑ http://data.worldbank.org/indicator/SL.UEM.TOTL.ZS.
↑ http://data.uis.unesco.org/index.aspx?queryid=239; ЮНЕСКО-ның статистика институты.
↑ https://hdr.undp.org/data-center/human-development-index#/indicies/HDI; Отчёт о развитии человечества; чыгару датасы: 2022.
↑ http://data.uis.unesco.org/Index.aspx?DataSetCode=DEMO_DS; ЮНЕСКО-ның статистика институты.
↑ https://data.worldbank.org/indicator/SI.POV.GINI.
↑ ^6,0 ^6,1 ^6,2 "International Numbering Resources Database"; подзаголовок: ITU-T E.129 National-only numbers linked with emergency services and other services of social value; тикшерү датасы: 8 июль 2016; мөхәррир: Халыкара телекоммуникацияләр береге.
↑ ^7,0 ^7,1 "World Plugs"; тикшерү датасы: 10 июнь 2016; мөхәррир: Халыкара иликтер тихникасы кәмисиясе.
↑ http://chartsbin.com/view/edr.
↑ Референдумда Әрмәнстанның парламент республикасы булуы хупланды
↑ Атлас мира. Государства и территории мира. Справочные сведения. — Роскартография, 2010. — С. 14. — ISBN 978-5-85120-295
↑ Никол Пашинян сообщил, что подал в отставку с поста премьер-министра Армении. armenpress.am,16.10.2018
↑ Հայաստանի Հանրապետության Ազգային վիճակագրության ծառայություն: Հայաստանի Հանրապետության մշտական բնակչության թվաքանակը 2014 թվականի հուլիսի 1-ի դրությամբ — ստուգվում: 1.8.2014
↑ ^13,0 ^13,1 ^13,2 ^13,3 International Monetary Fund, 2011
↑ Human Development Report 2013. United Nations Development Programme (2013). әлеге чыганактан 2013-08-13 архивланды. 2013-11-16 тикшерелгән.
↑ Еркрамас сайты Мәглүмәтенән, archived from the original on 2012-06-15, retrieved 2013-06-24
↑ 2012 ел
↑ Әрмән сәфәрлек бюроһы сайтынан алынды, archived from the original on 2018-09-05, retrieved 2013-06-24
↑ Әрмәнстан Конституцияһының 8.1 һанлы статьяһы, archived from the original on 2012-11-06, retrieved 2013-06-24
↑ Әрмәнстан диннәре
↑ Muslim Population By Country 2020(ингл.)
↑ Туристическая Армения сайтынан алынды, archived from the original on 2012-03-15, retrieved 2013-06-24

[wikidata-da8b01072f4a5eb69892a71023670b9a528a0b97-v3-1] ttp://data.worldbank.org/indicator/SL.UEM.TOTL.ZS.

[wikidata-cbbfd8aea8c18a0932779aa32248bfea86b21d15-v3-2] ttp://data.uis.unesco.org/index.aspx?queryid=239; ЮНЕСКО-ның статистика институты.

[wikidata-e548aea921984ef4ec84b65d4220d0a277f8a938-v3-3] ttps://hdr.undp.org/data-center/human-development-index#/indicies/HDI; Отчёт о развитии человечества; чыгару датасы: 2022.

[wikidata-47aa5194a39be105360cff2e65c96c5da75f1a6f-v3-4] ttp://data.uis.unesco.org/Index.aspx?DataSetCode=DEMO_DS; ЮНЕСКО-ның статистика институты.

[wikidata-fbecc91df309c6a24e7220dcc7f05105bebe7b68-v3-5] ttps://data.worldbank.org/indicator/SI.POV.GINI.

[wikidata-6bc66ae882aecaa2d23d15a7021b93de899176e0-v3-6] 6,0 ^6,1 ^6,2 "International Numbering Resources Database"; подзаголовок: ITU-T E.129 National-only numbers linked with emergency services and other services of social value; тикшерү датасы: 8 июль 2016; мөхәррир: Халыкара телекоммуникацияләр береге.

[wikidata-d72016721474f4db19140262c795464c1a7227ad-v3-7] 7,0 ^7,1 "World Plugs"; тикшерү датасы: 10 июнь 2016; мөхәррир: Халыкара иликтер тихникасы кәмисиясе.

[wikidata-b7450da492648eb7c723ac8bdf33491074d2ba64-v3-8] ttp://chartsbin.com/view/edr.

[9] Референдумда Әрмәнстанның парламент республикасы булуы хупланды

[atlas_mira-10] Атлас мира. Государства и территории мира. Справочные сведения. — Роскартография, 2010. — С. 14. — ISBN 978-5-85120-295

[11] Никол Пашинян сообщил, что подал в отставку с поста премьер-министра Армении. armenpress.am,16.10.2018

[Հայաստանի_Հանրապետության_մշտական_բնակչության_թվաքանակը_2014_թվականի_հուլիսի_1-ի_դրությամբ-12] Հայաստանի Հանրապետության Ազգային վիճակագրության ծառայություն: Հայաստանի Հանրապետության մշտական բնակչության թվաքանակը 2014 թվականի հուլիսի 1-ի դրությամբ — ստուգվում: 1.8.2014

[autogenerated3-13] 13,0 ^13,1 ^13,2 ^13,3 International Monetary Fund, 2011

[HDI-14] Human Development Report 2013. United Nations Development Programme (2013). әлеге чыганактан 2013-08-13 архивланды. 2013-11-16 тикшерелгән.

[15] Еркрамас сайты Мәглүмәтенән, archived from the original on 2012-06-15, retrieved 2013-06-24

[16] 2012 ел

[17] Әрмән сәфәрлек бюроһы сайтынан алынды, archived from the original on 2018-09-05, retrieved 2013-06-24

[18] Әрмәнстан Конституцияһының 8.1 һанлы статьяһы, archived from the original on 2012-11-06, retrieved 2013-06-24

[19] Әрмәнстан диннәре

[20] Muslim Population By Country 2020(ингл.)

[21] Туристическая Армения сайтынан алынды, archived from the original on 2012-03-15, retrieved 2013-06-24

[1]

[2]

[3]

[4]

[5]

[6]

[7]

[8]

[15]

[16]

[17]

[18]

[19]

[20]

[21]

карау • бәхәс • edit Ирәван Гүмрү	Урын	Шәһәр	Әрмәнчә исеме	Халык саны
	1	Ирәван	Երեւան	1 116 600
	2	Гөмре	Գյումրի	146 300
	3	Ванадзор	Վանաձոր	104 800
	4	Вагаршапат	Վաղարշապատ	57 500
	5	Раздан	Հրազդան	53 200
	6	Абовян	Աբովյան	46 500
	7	Капан	Կապան	45 500
	8	Армавир	Արմավիր	33 800
	9	Гавар	Գավառ	25 700
	10	Арташат	Արտաշատ	25 400
	11	Чаренцаван	Չարենցավան	25 000
	12	Севан	Սեւան	23 200
	13	Горис	Գորիս	23 000
	14	Масис	Մասիս	22 400
	15	Аштарак	Աշտարակ	21 600
	16	Арарат	Արարատ	20 800
	17	Иджеван	Իջևան	20 600
	18	Артик	Արթիկ	17 400
	19	Сисиан	Սիսիան	16 700
	20	Алаверди	Ալավերդի	16 400
^[16]

к б ү Кавказның хәзерге заман илләре һәм төбәкләре
Дәүләтләр	Азәрбайҗан (Нахчыван) • Әрмәнстан • Грузия (Аҗария) Өлешчә танылган дәүләтләр • Абхазия • Көньяк Осетия Танылмаган дәүләтләр • Таулы Карабаx
Россия төбәкләре	Адыгея • Дагстан • Ингушетия • Кабарда-Балкария • Карачай-Чиркәсия • Краснодар крае • Төньяк Осетия • Ставрополь крае • Чечня

к б ү БДБ (1991 елның 8 декабрендә нигезләнгән)
БДБ әгъзаләре	Азәрбайҗан · Әрмәнстан · Беларусия · Казакъстан · Кыргызстан · Молдавия · Россия · Таҗикстан · Үзбәкстан
Ассоциацияләүче БДБ әгъзаләре	Төрекмәнстан (БДБ уставын расламаган)
Элеккеге әгъзаләр	Гөрҗистан (3 декабрь 1993 — 18 август 2009) · Украина (10 декабрь 1994 — 18 декабрь 2014)