Ижау

Ижау
удм. Иж удм. Ижкар
Байрак
Нигезләнү датасы	1760
Рәсми исем	Ижевск
... хөрмәтенә аталган	Иж елгасы
Демоним	ижевчанин, ижевчанка һәм ижевчане
Рәсми тел	ар теле һәм рус теле
Дәүләт	Россия
Нәрсәнең башкаласы	Удмуртия һәм Ижевский район[d]
Административ-территориаль берәмлек	Удмуртия
Сәгать поясы	UTC+04:00
Хөкүмәт башлыгы вазыйфасы	Глава Ижевска[d]
Хөкүмәт башлыгы	Олег Николаевич Бекмеметьев[d]
Канунбирү органы	Городская дума Ижевска[d]
Әгъзалык	Тарихи шәһәрләр лигасы[d]
Халык саны	620 591 (1 гыйнвар 2023)
Административ бүленеше	Ленин районы, Индустриаль районы, Ижауның Октябрь районы, Беренче Май районы һәм Ижауның Устинов районы
Диңгез дәрәҗәсе өстендә биеклек	140 метр
Кардәш шәһәр	Татабанья, Кордоба, Лусака[d], Маракай, Синин[d], Ямбол[d], Солт-Лейк-Сити, Брянск, Брест, Үһән, Партизанский район[d], Минск һәм Каспийск
Бүләкләр
Мәйдан	315,15 км²
Почта индексы	426000–426999
Рәсми веб-сайт	izh.ru​(рус.)​(ингл.)
Феноменның икътисады	экономика Ижевска[d]
Беренче язма телгә алу	1760
Җирле телефон коды	3412
Монда җирләнгәннәр төркеме	[d]
Объектның күренешләре өчен төркем	[d]
Ижау Викиҗыентыкта

Ижау (удм. Ижкар; рус. Ижевск)  – Россия шәhәре, Удмурт Республикасының башкаласы.

2020 елның 2 июленнән — «Хезмәт даны шәһәре».

География

Шәhәр Көнчыгыш Европа тигезлегендә, Идел һәм Нократ елгалар арасында, Иж елгасы буенда урнашкан. Шәһәрнең төп сулыгы — XVIII гасырның икенче яртысында корылган Ижау буасы (мәйдан — 2 200 га).

Ижаудан эре шәһәрләр кадәр ераклыгы (автоюллар буенча)
			Петербург ~ 1936 км Киров ~ 404 км	Глазов ~ 177 км Сыктывкар ~ 826 км	Түбән Тагил ~ 728 км Пермь ~ 281 км
			Казан ~ 377 км Түбән Новгород ~ 779 км Мәскәү ~ 1181 км	Роза ветров	Воткинск ~ 59 км Чайковски ~ 96 км Екатеринбург ~ 643 км
			Мәжгә ~ 87 км Сембер ~ 572 км Самар ~ 587 км	Әгерҗе ~ 36 км Яр Чаллы ~ 183 км Ырынбур ~ 746 км	Сарапул ~ 66 км Нефтекама ~ 130 км Уфа ~ 398 км Магнитогорски ~ 684 км

Горький тимер юлының Ижау станциясе. Шәһәр аша Р320 (Алабуга — Ижау), Р321 (Ижау — Игра — Сарапул), Р322 (Ижау — Сарапул) автоюллар баралар.

Ижау аэропорты.

Сәгать поясы

Файл:Map of Russia — Moscow time zone.svg

Ижау халыкара стандарт буенча Samara Time Zone (MSK/MSD) сәгать поясында урнаша. Бу сан, UTC системасы буенча исәпләгәндә, +4:00 гә тигез.

Климат

Елда айларның иң салкыны — февраль (уртача −16,1 °C), иң җылысы — июль (уртача 13,4 °C). Елның урта җил тизлеге — 3,6 м/с, һава дымлылыгы — 76%.

Ижау климаты
Күрсәткеч	Гый	Фев	Мар	Апр	Май	Июн	Июл	Авг	Сен	Окт	Ноя	Дек	Ел
Абсолют максимум, °C	3,6	5,8	10,1	27,5	31,1	35,6	37,0	37,0	33	22,4	10,8	4,5	37,0
Уртача максимум, °C	−8,9	−7,7	−0,7	8,8	18,2	23,2	25,1	21,9	15,2	6,9	−2,4	−7,5	7,7
Уртача температура, °C	−12,4	−11,7	−5	3,7	11,7	17,0	19,0	16,0	10,2	3,4	−5,1	−10,6	3,0
Уртача минимум, °C	−16,1	−15,5	−9,2	−0,6	5,9	11,2	13,4	11,1	6,2	0,4	−7,8	−14	−1,3
Абсолют минимум, °C	−46,8	−40,4	−32,1	−23,9	−9,4	−2,4	4,3	−1,7	−5,5	−21,3	−33,5	−47,5	−47,5
Явым-төшем нормасы, мм	30	21	22	26	48	62	58	67	55	51	40	30	510
Чыганак: Погода һәм климат

Исем чыганагы

Шәһәр исеме Иж елгасының исеменнән чыккан.

Тарих

Күп гасырлар элек Ижау шәһәре урнашкан жир иң башта Алтын Урданыкы булган, аннары — Казан ханлыгына кергән.

1582 елда Иван IV указы буенча, Иж буендагы җирләре Яушев кенәзенә бүләкләнәләр. 1720-елларда Яушевлар бу җирләрне Россиянең дәүләт эшчесе генерал-майор Котлымөхәммәт Тевкелевка саталар.

Ижау заводы

Михайлов соборы

Ижау 1760 елда Тәфкилев морзаның җирләрендә аның белән алдан килешүсез тимер ясау заводы янындагы бистә буларак нигезләнә.

1760 елда Ижауда тимер кою заводы. 1763 елда Ижау буасы булдырыла.

1774 елда шәһәрне пугачёвчылар алалар, завод талала һәм өлешчә яндырып бетерелә.

1807 елда Александр I указы буенча тимер ясау заводы урынында корал заводы төзелә.

1837 елда заводта Николай I улы — Александр һәм аның остазы Владимир Жуковский булганнар. 1865 елда Ижау корал заводы «Промышленниклар ширкәт»енә арендага бирелә.

Революция һәм Ватандашлар сугышы

Моны да карагыз: Ижау-Воткинск күтәрелеше

1917 елның мартында заводта Эшче депутатлар Советы оештырыла, сентябрьдә ул большевиклар тулы контроле астында күчә. 27 сентябрьдә шәһәрдә Совет хакимияте игълан ителә.

1918 елның 21 февралендә Ижау Эшче, Солдат һәм крестьян депутатлар Советы Ижау заводны шәһәр дип игълан итә.

1918 елның майда большевиклар Советны куып тараталар, аның лидерларны арестка салалар. 8 августта Ижауда һәм Воткинскда большевикларга каршы восстание күтәрелә, Ижау халык армиясе (рус. Ижевская народная армия) оештырыла. Кызыл армия шәһәрне 7 ноябрьдә басып ала.

1919 елның 13 апрельдә шәһәрне акгвардиячеләр алалар. 1919 елның 8 июньдә Кызыл армия шәһәрне штурм белән ала.

Совет чоры

1921 елның июнендә Глазовтан Ижауга Вәтәк автономияле өлкәсе үзәге күчерелә. 1934 елдан — Удмурт Автономияле Совет Социалистик Республикасы башкаласы.

1929 елда Россиянең беренче мотоциклы Ижау машиналар төзү заводында җыела.

1935 елда шәһәрдә трамвай хәрәкәте ачыла.

Бөек Ватан сугышы вакытында Ижауга берничә оборона предприятиеләре эвакуацияләнәләр.

1947 елда Ижау мотозаводында Калашников автоматы җыела башлана. 1966 елда Ижау автозаводы төзелә.

1984—1987 елларда шәһәр ССРБ оборона министры Дмитрий Устинов хөрмәтенә Устинов исемен йөрткән.

Халык

1897	1923	1926	1931	1939	1959	1956	1970	1979	1989	2002	2010
~21 500	~51 900	~63 100	~98 200	~175 600	~252 000	285 294	422 409	548 721	635 109	632 140	628 116

Милли состав

Милләт	1926	1939	1959	1970	1979	1989	2002	2010
руслар	90,0	79,4	75,1	72,3	70,4	69,4	70,6	68,8
арлар	2,3	12,1	12,8	14,5	16,6	17,2	16,1	14,8
татарлар	5,6	7,3	9,9	9,9	9,6	9,6	9,7	8,9

Эчке бүленеш

1934 елның 2 марттагы Удмурт өлкә башкарма комитетының карары буенча Ижауда өч район оештырыла: Азин районы, Жданов районы, Пастухов районы. 1945 елда бар булган районнарны кечерәйтү нәтҗәсендә шәһәрдә Беренче Май һәм Октябрь районнары барлыкка киләләр.

1960 елда барлык районнар бетереләләр, ләкин 1962 елда районнарга бүленеш кире кайтарыла: Ленин, Октябрь һәм Беренче Май районнары оештырылалар. 1963 елда Октябрь районы составыннан Индустриаль районы чыгарыла. 1987 елда Индустриаль районы өлешеннән Устинов районы оештырыла.

Хәзерге вакытта Ижау 5 районына бүленә:

Район	Халык саны, кеше
	1989	2002	2010
1. Ленин районы	102 760	115 222	121 786
2. Октябрь районы	121 316	142 994	135 754
3. Индустриаль районы	130 020	110 174	113 820
4. Устинов районы	154 053	136 944	132 093
5. Первомай районы	121 316	126 806	124 663

Икътисад

Шәһәрнең төп ширкәтләре:

• Ижау мотозаводы
• Ижау машиналар төзү заводы
• «Ижсталь» ААҖ
• «ИжАвто» ААҖ
• Ижау механика заводы
• «Ижнефтемаш» ААҖ
• Ижау радиозаводы
• Пыласмас заводы

Югары уку йортлары

• Удмурт дәүләт университеты
• Ижау дәүләт техника университеты
• Ижау дәүләт авыл хуҗалыгы академиясе
• Ижау дәүләт медицина академиясе

һ. б. югары уку йортлары

Мәдәният

Театрлар

• Удмурт Республикасы дәүләт милли театры
• Удмурт Республикасы дәүләт курчак театры
• В. Г. Короленко исемендәге Удмурт Республикасы дәүләт рус драма театры
• Удмурт Республикасы дәүләт филармониясе

Ансамбльләр

• «Италмас» — Удмуртия Удмуртия Республикасының Халыклар дуслыгы орденлы дәүләт академия җыр һәм бию ансамбле.

Спорт

• Футбол: «Зенит-Ижевск» футбол клубы — Россиянең икенче футбол дивизионында уйный.
• Хоккей: «Ижсталь» хоккей клубы — Югары Хоккей Лигасында уйный.

Кызыклы фактлар

1984 елда шәһәр Ижауга оборона министры Дмитрий Устинов хөрмәтенә Устинов исеме кушыла, ә 1982 елда Яр Чаллы шәһәренә Леонид Брежнев хөрмәтенә Брежнев исеме кушыла. Шул вакытта Устинов — Брежнев автобус маршруты бар булган.

Шәхесләр

• Илфат Закиров, РФ каһарманы.
• Марат Бәширов, ЛХҖ министрлар шурасы рәисе (2014).
• Василий Имшенецкий, математик.
• Михаил Калашников (1919-2013), ату кораллары конструкторы. 2013 елның 23 декабрендә Ижауда 94 яшьтә вафат.
• Фаиз Мөхәммәтшин (1969), Удмуртия мөселманнарының төбәк Диния нәзарәте рәисе (2008 елдан), Удмуртия мөфтие.
• Фәрдетдин Сәхәбетдинов (1919―1943), Бөек Ватан сугышында һәлак булган хәрби очучы, кече лейтенант. Шәһәрнең 5нче мәктәбендә һәм аэроклубта укыган, 1940 елда Кызыл гаскәргә биредән алынган.
• Мисхәт Фәхретдинов, хоккейчы.
• Тимур Хәлиуллин, музыкачы.

Тышкы сылтамалар

• Ижау тарихында – татарлар(үле сылтама)
• Ижау «Минем шәһәр» энциклопедиясендә
• Ижау Яндекс.Панорамаларда