Bolğarlar

Бу мәкаләнең кирилл әлифбасындагы игезәге бар.

Bolğarlar (Bulğarlar), Törki qäbilälär törkemeneñ cıyılma ataması.

Berençe märtäbä Bolğarlar 5-6. yözlär Vizantiä çığanaqlarında telgä alınalar. Kilep çığışların Könyaq Seber häm Ural töbägennän Könbatış Qawqaz belän Don buylarına küçengän Törki-Uğır qäbilälär törkeme belän bäylilär.

6-7. yözlärdä Bolğarlar utriğur, kutriğur dip Vizantiä çığanaqlarında iskä alına.

6. yöz urtalarınnan Bolğarlar Törki qahanlığına buysınğannar.

630. yıllar tiräsendä Qubrat xan citäkçelenedä Böyek Bolğar däwläte oyıştırıla.

Xäzär Qağanlığı belän köräş barışında Bolğarlarnıñ ber öleşe 670. yıllarda Dunay yılğası tamağı buylarına küçenep kitkän (q. Berençe Bolğar patşalığı), ber öleşe üz cirlärendä qalğan, Xäzär Qağanlığına buysınğan häm soñraq Tönyaq Qawqaz töbägenä qısrıqlanğan (q. Balqarlar, Qaraçaylar). Şulay uq qayber Bolğar qäbiläläre Pannoniägä (xäzerge Macarstan) häm Tönyaq İtaliägä küçep kitkän.

Vizantiä çığanaqları buyınça Qubrat xanınıñ ulı Qotrag cıtäkçesendä bolğarlarnıñ ber öleşe (kutriğurlar) 600 yılı? tiräsendä İdel buyına küçep kıtkännär. 7-8. yözdä Ğäräp-Xäzär suğışları köçäyüe nöticäsendä Bolğar ıruğ-qäbilälärennän Bolğarlar, Bäräncärlär, Barsillar , Bilärlär, Sawirlar häm başqalar, Xäzär Qağanlığı cirlären qaldırıp, Urta İdel buylarına küçengännär.

9. yöz azaqlarında - 10. yöz başlarında, Bolğarlar İdel-Ural aralığındağı Törki häm Fin-Uğır qäbilälären berläşterep, İdel buyı Bolğar däwläten tözegännär. Bolğarlarnıñ Urta İdel belän Ural aralığında yäşäwçe xalıqlarnıñ (Tatar, Çuaş, Bisermän, Başqort h.b.) etnokultur tarixına zur yoğıntısı bulğan.