Dähli

Şähär

Dähli
Deli
hindi telendä दिल्ली
päncäbi telendä ਦਿੱਲੀ
urdu telendä دِلّی
inglizçä Delhi

Gerb

İl	İndiäİndiä
Koordinatalar	28°40′ т. к. 77°13′ кч. о.^HGЯO
Mäydan	1483 km²
Märkäz bieklege	300 m
Xalıq sanı	11 007 835 keşe (2011)
Xalıq tığızlığı	3 886 keşe/km²
Aglomeratsiä	16 314 838 keşe
UTC	UTC+5:30
Telefon kodı	+91 11
Poçta indeksı	110 xxx
Avtomobil kodı	DL-xx
Räsmi säxifä	http://delhi.gov.in

[[Файл:|300px|Dähli (Җир)]]

Dähli yäki Deli, Dehli (hindi telendä दिल्ली , päncäbi telendä ਦਿੱਲੀ , urdu telendä دِلّی , inglizçä Delhi) - xalıq sanı buylap İndiäneñ ikençe şähäre (Mumbaidan soñ), Berlek cire statuslı (Deli Milli başqala töbäge).

Yamuna yılğası yarında urnaşa.

Xalıq sanı - 11 007 835 keşe (2011).

Dähli - küpmillätle qatnaş mädäniätle şähär.

Tarix[үзгәртү | вики-текстны үзгәртү]

Borınğı tarixı[үзгәртү | вики-текстны үзгәртү]

Dähli - İndiä tarixında cide imperiä başqalası.

Deli şähärendä 6000 dönyanıñ ähämiätle häykällär urnaşa.

Berençe şähär 3000 b.e.q. Mahabharatadan Pandav dinastiäse tarafınnan nigezlängän.

Berençe iseme - İndraprastha bulğan.

2 ğasırdan b.e.q. Mauria patşaları xäkimiäte astında bulğan.

İseme[үзгәртү | вики-текстны үзгәртү]

340 yılda Kanauca Dehlu (Kanauca Dähli) patşası tarafınnan yañadan tözelgän. Ber çığanaq buyınça Dähli (Dehli) anıñ xörmätenä atalğan.

İslam çorı[үзгәртү | вики-текстны үзгәртү]

1011 yılda Mähmüd Gäznäwi soltanı tarafınnan yawlap alınğan.

1193 yılda Äfğän ğäskär başlığı Qutb ud-din Aybäk basıp alğan. Qutb ud-din Aybäk berençe äfğän dinastiäsenä nigezlägän.

Äfğän dinastiäse idärä itkän çorda Dähli bik bayıtqan.

1288 yıdan Deli şähärendä ikençe törki dinastiä Gilci idärä itä başlıy. Gilci näsele idärä itkän çorda mogol höcümnären uñışlı tuqtata.

1321 yıldan öçençe dinastiä.

1325 yılda Giäs ud-Din Tuğlaq Tuğlaqabad şähärenä nigezlägän.

1398 yılda Aqsaq Timer Dähli şähären yawlap alıp cimergän.

1450 yıldan - Lodi dinastiäse astında.

Böyek Mogollar İmperiäse eçendä[үзгәртү | вики-текстны үзгәртү]

1526 yılda Färğänä üzänendäge däwlätneñ xäkime Babur Dähli şähären yawlap alğan. Babur - Böyek Mogollar İmperiäsenä nigezlägän.

1533 yılda Xumayun padişahı - ikençe böyek Mogol - şähärne alıp anı üz başqalası itep yasağan.

1556 yıldan Aqbar imperatorı idärä itkän çorda başqala Agra şähärenä küçerelä.

Şah Cähän (1627-1658) idärä itkän çorda Qızıl Kirmän (Lal Kila) häm Şahcahanabad tözelgän.

Nädir Şah höcüme[үзгәртү | вики-текстны үзгәртү]

1739 yılda Nädir Şah ğäskärläre Dähli şähären yawlap alğannan soñ Mogol İmperiäse tarqalğan.

Britaniä xäkimiäte astında[үзгәртү | вики-текстны үзгәртү]

1803 yıldan Britan Ost-İnd şirkäte yoğıntısına eläkkän.

1857-1858 yılda möselman Sipay Kütäreleşe.

1857 yılda Britan yanaralı Wilson Deli şähären yawlap ala.

1911 yılda Deligä İndiä Britan vitse-patşası ikämätğähe küçerelä (Kalkutta şähärennän).

Bäysez İndiä[үзгәртү | вики-текстны үзгәртү]

1911 yılda Yaña Dähli (Nyu-Deli) şähäre nigezlängän.

1947 yılda İndiä başqalası itep iğlan itelgän.

Şähär klimatı[үзгәртү | вики-текстны үзгәртү]

Dähli klimatı
Kürsätkeç	Ği	Fev	Mar	Apr	May	İün	İül	Avg	Sen	Okt	Noya	Dek	Yıl
Absolüt maksimum, °C	30,0	34,1	41,7	43,7	48,8	47,9	43,5	42,0	39,0	39,0	36,1	33,0	48,8
Urtaça maksimum, °C	21,0	23,5	29,2	36,0	39,2	38,8	34,7	33,6	34,2	33,0	28,3	22,9	31,2
Urtaça temperatura, °C	14,3	16,8	22,3	28,8	32,5	33,4	30,8	30,0	29,5	26,3	20,8	15,7	25,1
Urtaça minimum, °C	7,6	10,1	15,3	21,6	25,9	27,8	26,8	26,3	24,7	19,6	13,2	8,5	19,0
Absolüt minimum, °C	−0,8	1,0	4,1	12,2	16,7	19,6	20,3	20,0	17,2	11,1	5,0	1,0	−0,8
Yawım-töşem norması, mm	19	20	15	21	25	70	237	235	113	17	9	9	790

İdärä büleneşe[үзгәртү | вики-текстны үзгәртү]

Dähli Milli Başqala cire 1483 km² mäydanlı öç ayırım şähär korporatsiäsenä bülenä: üzidärä korporatsiäse Dähli (1397,3 km²), üzidärä komitetı Nyu-Deli (42,7 km²), Dähli xärbi şurası (43 km²).

Rayonnar[үзгәртү | вики-текстны үзгәртү]

1997 yıdan Dähli Milli Başqala cire 9 rayonnan bülenä.

№	Rayon	Mäydan, km²	Xalıq sanı, keşe (2011)	Tığızlığı, keşe./km²
1	Üzäk Dähli	25	578 671	23146,84
2	Tönyaq Dähli	59	883 418	14973,19
3	Könyaq Dähli	250	2 733 752	10935,01
4	Könçığış Dähli	64	1 707 725	26683,20
5	Tönyaq-Könçığış Dähli	60	2 240 749	37345,82
6	Könyaq-Könbatış Dähli	421	2 292 363	5445,04
7	Nyu-Deli	35	133 713	3820,37
8	Tönyaq-Könbatış Dähli	440	3 651 261	8298,32
9	Könbatış Dähli	129	2 531 583	19624,67
	Ğomumän	1483,0	16 753 235	11296,85