Qırım krizisı (2014)

Bilgesez ğäskäri Aqmäçet Xalıqara hawa alanında

Qırım krizisı (ukrainça Кримська криза) - Qırım Moxtari Cömhüriätendä häm Aqyar şähärendä 2014 yılda Ukrainada xäkimiätkä kilgän oppozitsiä köçlärenä qarşı bulğan protestlar häm soñraq nizağqa Rusiä qorallı köçläreneñ qatnaşuı.

Nizağ tarixı

Ukrainada säyäsi krizis (2013-2014)

2013 yılnıñ dekaber ayında Viktor Yanukoviç Awrupa Berlege belän Assotsiatsiägä kerergä baş tarta. Könbatış yaqlı säyäsi köçlär, ayıruça Könbatış Ukraina tarafdarları Kiev şähärendä çualışlar, xäkimiät belän rizasızlıqların belderep "Mäydan"nı oyıştıralar. Baş kütärüçelär arasında küp radikal' törkemnär, şul isäptän ukrain millätçeläre "Uñ bülek" (prawiy sektor) suğışçan oyışması qatnaşa. Waqiğalar Ukrainada Yanukoviç säyäsäte arqasında kilep çıqqan qıyın iqtisadi häm säyäsi krizis fonında uza.

2014 yılnıñ ğinwarında ukrain millätçeläre "Töbäklär firqäse" binasın basıp ala. Ukrainanıñ küp kenä töbäklärendä Leninğa, Qutuzovka, Sovet ğäskärilärenä quyılğan häykällärne cimerälär.

Yanukoviç belän oppozitsiä liderları çit il wäkilläre qatnaşında kileşü tözi, läkin mäydan tarafdarları kileşüne tanımıy häm prezidentqa qarşı höcüm oyıştıralar, näticädä Yanukoviç qaça.

Yuğarı Rada impiçment tärtiben bozıp, Konstitutsion Mäxkämä tarafınnan yaqlaw bulmağanda Yanukoviçka impiçment belderä.

Könçığış Ukraina töbäkläre, ayıruça Qırım yaña xäkimiätne tanımıy, legitim bulmağan xäkimiät dip sanıy.

"Berkut"

Kievtä xäkimiätkä kilgäç oppozitsiä "Berkut" militsiä büläkçäsen yuq itü qararın qabul itä. Qırımda urnaşqan "Berkut" şuşı qararnı qanunsız bulıp sanadı häm aña buysınmadı. Şulay itep "Berkut" Qırım yarımutrawında xezmät itärgä däwam itä.

Qırım rus oyışmalarınıñ qaraşı

Rus oyışmaları "Rus blogı" häm kazaklar "saqlanu komitetlar"ın oyıştıralar, Kievtä kilgän xäkimiätne tanımıylar, Rusiäneñ yärdämen sorıylar.

Qırımtatarlarnıñ qaraşı

Qırımtatar Milli Mäclese Ukrainanıñ bötenlegen häm yaña kilgän xäkimiätne yaqlıy. 26 fevral'dä qırımtatarlar häm Rusiä yaqlı tarafdarlar arasında bäreleş bula. Öç keşe häläk.

Başqa qırımtatarnıñ oyışması "Milli firqä" yaña Qırım xökümäten yaqlıy häm Kievta kilgän xäkimiätne yaqlamıy, läkin qırımtatar xalqı arasında "Milli firqä" tä'sire keçkenä.

Qırım statusı turında referendum aldında qırımtatarlarğa kiñ xoquqlar wäğdä itelä ^[1].

Yaña xökümät

27 fevral'dä bilgesez ğäskärilär Qırım Parlamentı binasın basıp ala. Parlament utırışında yaña Qırım premyerı Sergey Aksönov itep saylana. Qırımnı üzbilgelänü referendumın ütkärü raslana.

Yaña Qırım xäkimiäte häm Kievtä kilgän xäkimiät ber-bersen tanımıy.

Rusiäneñ qatnaşuı

Rusiä qorallı köçlärenä tayanıp Qırım xökümäte bar Qırımda urnaşqan xärbi obyektlar üz kontrolenä ala. Qayber Ukraina ğäskäriläre yaña Qırım xökümäte yağına küçälär, ant birälär. Räsmi räweştä Rusiä üz xärbi qatnaşuın tanımadı.

Qara diñgez flotı turında şartnamä buyınça Qırımda Rusiäneñ 45 meñ ğäskärie buluı mömkin.

2014 yılnıñ 1 martında Rusiä Federatsiä Sovetı çirattan tış utırışında Ukrainağa Rusiä Xärbi köçlären kertü turındağı qarar qabul itä.

28 fevral' — 1 mart däwamında Qırımdağı Ukraina Qorallı koçläre bülgeläre qorallı keşelär tarafınnan qamap alınğannar.

Könbatış illäre Qırım eşlärenä Rusiäneñ xärbi qatnaşuın tänqitli, törle sanktsiälär belän yanıylar.

Könbatış illäreneñ qatnaşuı

Estoniäneñ çit il eşläre ministrı Urmas Paet häm Awrupa diplomatiäseneñ başlığı Ketrin Eşton arasında eläkterep alınğan telefon söyläşüe buyınça kievlelärne mäydan tarafdarlarınnan snayperlar ütergännär ^[2]^[3].

Referendum

Tulı mäqälä Qırım statusı turında referendum

Kievtä kilgän yaña xäkimiät rus häm başqa cirle tellären qısa başlağannan soñ, häm şikle legitimlığı buluı säbäple Qırım xökümäte Qırım statusı turında referendumnı ütkärergä qararnı qabul itä.

16 martta ütkäräse Referendumda Qırım Ukraina eçendä bulaçağı yä Rusiägä keräçäge sorawları täqdim itelä.^[4]

11 martında Qırımnıñ Yuğarı Sovetı häm Aqyar şähär sovetı Qırım Moxtari Cömhüriäteneñ häm Aqyar şähäreneñ bäysezlege turında deklaratsiäne qabul itä. Deklaratsiä buyınça, ägär dä Qırım xalqı referendum näticäsendä Rusiä sostavına kerergä teläsä, Qırım suveren cömhüriät itep iğlan itäçäk häm şundıy statusında Rusiä belän yañadan berläşäçäk, ilneñ räsmi iseme Qırım Cömhüriäte itep raslana.^[5]

İnformatsion yaqtırtu

Ukraina MMÇlarda

Qırım avtonomiäseneñ yaña xakimiätenä qarata «marionetik» häm «legitim tügel» terminnarnı qullanalar.^[6]

11 martında Ukrainanıñ televideniese häm radiotapşıru sorawları buyınça milli sovetı provayderlardan (tä'min itep toruçı şirkätennän) "Vesti", "Rossiä 24", "Pervıy kanal - vsemirnaya set", "RTR Planeta", "NTV - Mir" kanallarnıñ translätsiäsen tuqtatırğa täläp itkän.^[7]

İskärmälär

Monı da qarağız

Sıltamalar

[1] Кырымтатарларга киң хокуклар вәгъдә ителә

[2] Breaking: Estonian Foreign Minister Urmas Paet and Catherine Ashton discuss Ukraine over the phone

[3] Снайперы в Киеве были наняты лидерами Майдана – телефонный разговор Кэтрин Эштон и главы МИД Эстонии

[4] На референдуме в Крыму будет два вопроса: Автономия остается в составе Украины или входит в состав России

[5] ttp://ria.ru/society/20140311/999005660.html

[6] ttp://censor.net.ua/news/274072/putinskaya_marionetka_aksenov_sozdaet_okkupatsionnoe_ministerstvo_oborony

[7] ttp://www.interfax.ru/world/363889

[1]

[2]

[3]

[4]

[5]

[6]

[7]