Селәүсен

Wikipedia — ирекле энциклопедия проектыннан ([http://tt.wikipedia.org.ttcysuttlart1999.aylandirow.tmf.org.ru/wiki/Селәүсен latin yazuında])
(Seläwsen битеннән юнәлтелде)
Селәүсен
Сурәт
Кыскача исем L. lynx
Халыкара фәнни исем Lynx lynx L., 1758[1][2][3]
Таксономик ранг төр[1][2][3]
Югарырак таксон рыси[d][1][2]
Таксонның халык атамасы Eurasian lynx[4][5][6], Lince[5], Lince Boreal[5], Lynx[5], Lynx Boréal[5], Eurasischer Luchsbers[6], ryś euroazjatycki, rys ostrovid[7], ilves[8], Râs eurasiatic[9], 猞猁[10][11][12], Râs euroasiatic, gaupe, llobu cerval[13] һәм evrazijski ris
Таксон синонимы F. lynx[d]
Тәүге атамасы F. lynx[d]
Макималь гомер озынлыгы 23,7 ел[14]
Йөклелек чоры 70 ± 3 тәүлек[15]
ХТСБ саклану статусы югалу куркынычы иң аз булган[d][16]
Бүләкләр
Төрләр ареалы харитасы
Яшәү тирәлеге урман[18] һәм кустарниковая степь[d]
Туклану чыганагы O. cuniculus[d]
Чехия Республикасының юкка чыгу куркынычы булган төрләре Кызыл исемлеге статусы endangered[d][7]
Нинди вики-проектка керә ВикиПроект Инвазив биология[d]
Wildlife Protection Act 1972 (India) schedule Schedule I (Part I) of Wildlife Protection Act, 1972[d][19]
CITES Appendix Appendix II of CITES[d][20]
Ареал таксона Корея Халык Демократик Республикасы, Көньяк Корея, Россия, Кытай, Монголия, Непал, Бутан, Төркия, Әзербайҗан, Әфганстан, Пакьстан, Франция, Алмания, Польша, Финляндия, Швеция, Норвегия һәм Эстония
Оя зурлыгы 2[21]
 Селәүсен Викиҗыентыкта
Селәүсен баласы
Ауразия селәүсене, колакларында озын чуклар күренә
Селәүсен ана һәм балалары

Селәүсен яки Гади селәүсен, Ауразия селәүсене (латинча Lynx lynx) — имезүчеләр сыйныфына, мәчелеләр гаиләсенә караган селәүсеннәр ыругыннан ерткыч җәнлек.

Тасвир[үзгәртү | вики-текстны үзгәртү]

Селәүсен ауда

Селәүсен тәне озынлыгы 80-130 см, биеклеге 70 см тәшкил итә, гадәттә селәүсен зурлыгы зур этнекенә тиң.

Ата селәүсен авырлыгы 18-25 кг, ана селәүсен 18 кг тәшкил итә. Гәүдәсе кыска, тыгыз.

Колакларында озын чуклар бар. Койрыгы кыска, "киселгән" очлы (20-40 см).

Башы зур түгел, түгәрәк йөзле, баш ягындагы йон "чигә сакалын" булдыра.

Ел саен ике тапкыр йон коя. Селәүсен йрны бик куе, озын, ефәксыман. Корсагында иң озын ак төстәге йон.

Аяклары зур, кышын бик йонлы, шуңа күрә селәүсен кар өстендә яхшы йөри ала.

Мәчелеләр арасында селәүсен - иң йонлы җәнлек.

Селәүсен эзләренда тырнаклары күренми, эзләре мәчелеләрнекенә хас.

Таралу[үзгәртү | вики-текстны үзгәртү]

Селәүсен иң төньякта яшәгән мәчелеләр төре. Скандинавиядә хәттә Поляр түгәрәктән ераграк очрый.

Кайчакта селәүсен Аурупада киң таралган булган, ләкин 20 гасыр уртасында Үзәк һәм Көнбатыш Аурупада бетерелгән булган.

Россиянең кара урманнарында селәүсен Камчаткага һәм Сахалинга кадәр яши, шулай ук Карпатларда, Кавказда, Үзәк Азиядә очрый, һәр җирдә азсанлы.

Тормыш[үзгәртү | вики-текстны үзгәртү]

Селәүсен кара наратлы урманнарда яшәргә ярата, ләкин кайчакта урман-далада, урман-туңдырада да килә.

Күп ашамлык булганда бер урында тора, югыйсә күчеп яши. Бер тәүлектә 30 км йөри ала.

Гадәттә селәүсен куяннарга аулый, шулай ук көртлек кошлары, кечкенә кимерүчеләр, сирәкрәк кыр кәҗәсе, кабарга, төньяк болан тотып ашый. Сирәк кенә йорт мәчеләре, этләре, төлкеләргә һөҗүм итә.

Селәүсен карангы вакытта аулый, яшеренеп урыннан һөҗүм итә, гадәттә агачтан ауламый.

Ау вакытында сикерү озынлыгы - 4 м, 60-80 м арада һөҗүм итә, аннары арый.

Селәүсен - уңышлы аучы, гадәттә аның артында коны йөри һәм тотканны тартып ала. Еш кына селәүсен үзе дә төлке тотканын тартып ала.

Селәүсен сак хайван булганга карамастан, кешеләрне курыкмый диярлек. Гадәттә кешеләргә һөҗүм итми, ләкин яралый ала, яраланган кешегә зур җәрәхәтләр ясый ала.

Мәсәлән, 35 кг-лы леопард җиңел итеп кешене үтерә ала, үсеп җиткән селәүсен яхшы күнегелгән ике тапкыр авыррак овчарканы үтерә ала, ләкин кешегә һөҗүм итми. Әлеге кызык факт тикшерелә.

Селәүсеннәр яхшы кулга өйрәтелә, кулда "мер-мер" итеп сөйләшә, сәламләшкәндә маңгае белән сөзешә - иң зур ышанычлык күрсәтү билгесе.

Йөклелек 63-70 көн сузыла, ана селәүсен 2-3 (4-5) чукрак һәм сукыр бала таба, күзләре 12 көндә ачыла.

Тормыш озынлыгы - 15-20 ел.

Сылтамалар[үзгәртү | вики-текстны үзгәртү]

Логотип Викисловаря
Логотип Викисловаря
Викисүзлектә мәкалә бар «Селәүсен»
  1. ↑ 1,0 1,1 1,2 Integrated Taxonomic Information System — 1996.
  2. ↑ 2,0 2,1 2,2 Mammal Species of the World: A Taxonomic and Geographic Reference / D. E. Wilson, D. M. Reeder — 3 — Baltimore: JHU Press, 2005. — 35, 2142 p. — ISBN 978-0-8018-8221-0
  3. ↑ 3,0 3,1 Smith A. T., Xie Y., Lunde D. P. et al. A Guide to the Mammals of China. / A. T. Smith, Y. Xie — Princeton: Princeton University Press, 2008.
  4. ↑ Wildscreen ARKive — 2003.
  5. ↑ 5,0 5,1 5,2 5,3 5,4 Кызыл китап — 1964.
  6. ↑ 6,0 6,1 Cole T. C. H. Wörterbuch der Säugetiernamen - Dictionary of Mammal Names — 2015. — ISBN 978-3-662-46270-6 — doi:10.1007/978-3-662-46270-6
  7. ↑ 7,0 7,1 Portál informačního systému ochrany přírody — Agentura ochrany přírody a krajiny České republiky.
  8. ↑ Finnish Biodiversity Information Facility — 2012.
  9. ↑ Popescu, Viorel; Rozylowicz, Laurențiu; Pop, Mihai; Artelle, Kyle Încorporarea surselor de incertitudine în managementul și protecția carnivorelor mari în Romania — Бүкрәш: 2016.
  10. ↑ 蒋志刚, 周开亚 中国哺乳动物多样性 // 生物多样性 — 2015. — ISSN 1005-0094 — doi:10.17520/BIODS.2014202
  11. ↑ (unspecified title) — doi:10.17520/biods.2022639
  12. ↑ list of endangered and protected species of China
  13. ↑ http://www.sabencia.net/nomenclator.php
  14. ↑ Longevity of Mammals in Captivity; from the Living Collections of the World — 1 — 2005.
  15. ↑ Grzimeks Enzyklopädie — 1 — M: Kindler Verlag, 1988.
  16. ↑ The IUCN Red List of Threatened Species 2022.2 — 2022.
  17. ↑ https://www.deutschewildtierstiftung.de/naturschutz/tier-des-jahres
  18. ↑ (unspecified title) — doi:10.17520/BIODS.2021520
  19. ↑ India Schedule Species Database
  20. ↑ Species+
  21. ↑ (unspecified title) — doi:10.1111/1365-2656.12110
Чыганак — https://tt.wikipedia.org/w/index.php?title=Селәүсен&oldid=3527357