Эчтәлеккә күчү

Tanakadate Aykitsu

Wikipedia — ирекле энциклопедия проектыннан ([http://tt.wikipedia.org.ttcysuttlart1999.aylandirow.tmf.org.ru/wiki/Tanakadate Aykitsu latin yazuında])
Tanakadate Aykitsu
yap. 田中館愛橘
Tuu datası

18 sentäber 1856

Tuu urını

Fukuoka (xäzerge Ninohe şähäreneñ öleşe)

Ülem datası

21 may 1952 (95 yäş)

Ülem urını

Tokio, Setagaya

İl

Япония байрагы Yaponiä

Eşçänlek töre

fizik, säyäsätçe

Alma-mater

Tokio universitetı[en]
Glazgo universitetı[en]

Büläklär

4 däräcä Çığuçı qoyaş ordenı 2 däräcä Çığuçı qoyaş ordenı 1 дәрәҗә Изге хәзинә ордены Мәдәният ордены Мактаулы легион ордены кавалеры
Asahi premiäse[en] (1944)
Atqazanğan mädäniät eşleklese[d]

Tanakadate Aykitsu (yap. 田中館愛橘; 1856 yılnıñ 18 sentäbere, Fukuoka — 1952 yılnıñ 21 mayı, Tokio, Setagaya) — Yaponiä ğalime, fizigı häm geografı[1].

Biografiäse

[үзгәртү | вики-текстны үзгәртү]

Tanakadate Fukuoka awılında (xäzerge Ninohe şähäreneñ öleşe) samuray[en] ğailäsendä tuğan. Ul citsuyo yawgirlıq sänğäte uqıtuçısı Tanakadate İnazo häm anıñ xatını sintoist ruxanilar ğailäsennän Kiseynıñ ulı bulğan. Samuraylarda ğädättägeçä, dürt yäşendä ul yazu häm kalligrafiä öyränä başlağan, sigez yäşendä qılıç belän eş itärgä öyränä başlağan. 1872 yılda anıñ ğailäse Tokioğa küçengän[2][3][4].

1872 yılda Tanakadate Keyo universitetına[en] uqırğa kergän, anda ingliz telen öyrängän, läkin uqu qimmätçelege säbäple uquwın taşlarğa mäcbür bulğan[4]. Axır çiktä ul Tokio universitetına[en] uqırğa kergän, anı 1882 yılda tämamlağan, fizika buyınça däräcä alıp[3]. 1885 yılda ul «nihon-şiki[en]» isemle yapon telen latin älifbasına transliteratsiäläw ısulın eşlägän. Soñraq anıñ sisteması nigezendä kunrey-şiki[en] yapon telen romanlaştırunıñ räsmi sisteması tözelgän.

Ul küp tapqırlar Awrupada bulğan häm 1888 yıldan 1890 yılğa qädär Glazgo universitetında[en] W. Tomson[en] häm Berlinda başqa ğalimnär belän eşlägän[5]. Şotlandiädä bulğanda ul Edinburg patşa cämğiäte[en] äğzası itep saylanğan[6].

Tanakadate 1893 yıldan 1896 yılğa qädär Yaponiä buylap küp säyäxät itkän, Kargill Gilston Nott[en] belän berlektä ütkärelgän geofizik tikşerenülär öçen gravitatsiä häm geomagnetizm[en] buyınça mäğlümatlar cıyğan[1]. Ul Tokio universitetında Seysmologiä institutına nigez salğan[3][5]. Anıñ täqdime buyınça 1899 yılda Mizusawada[en] Xalıqara kiñlek stansiäsenä[en] nigez salınğan[1][7].

Tanakadate şulay uq xärbi aviatsiäne qullanunıñ berençe tarafdarlarnıñ berse bulğan. Geografik kiñleklärne küzätü üzägen häm Yaponiä aviatsiä institutın oyıştıruçılarnıñ berse bulğan. 1907 yılda metrik sistema buyınça Parij konferensiäsendä Tanakadate xäräkätsez qanatlı oçqıç[en] oçışın kürgän häm bu ölkäne öyränüne däwam itü öçen anda toruwın ozaytqan[5]. 1909 yılnıñ dekäberendä Yaponiädä xäräkätsez qanatlı oçqıçnıñ berençe oçışı bulğan, anı Tanakadate Fransiä xärbi attaşesı İv Le Prier häm Yaponiä flotı leytenantı Şiro Aybara belän berlektä tözägän[8]. Üzeneñ Yaponiä laboratoriäsendä ul aerodinamik torba[en] tözegän[8]. Bu ölkädä iñ möhim qazanışlarnıñ berse «Kokenki» eksperimental’ monoplanın tözü bulğan, ul 1938 yılda tuqtalışsız 62 säğät oça alğan, bu hawada yözü ölkäsendä berdänber räsmi Yaponiä rekordı bulıp tora[8]. Tanakadate 1910 yıldan alıp 1916 yılğa qädär hawada yözü häm aviatsiä buyınça yapon telendä dä, fransuz telendä dä küp mäqälälär bastırğan[9]. Şulay uq, ul 1920 yılda Tokio universitetınıñ aviatsiä fakultetına nigez salğan — mondıy fakultetlar küp kenä könbatış universitetlarında barlıqqa kilgänçe ük[3][8]. Anıñ tärbiälänüçeläreneñ berse Ciro Horikoşi[en] — «Zero» oçqıçınıñ konstruktorı bulğan[8].

Tanakadate Xalıqara awırlıqlar häm ülçäwlär komitetınıñ berençe Yaponiä äğzası bulğan häm Yaponiädä metrik sistemanı[en] räsmi qabul itügä bulışqan. 1925 yıldan 1947 yılğa qädär ul Yaponiä parlamentınıñ perlar palatası[en] äğzası bulğan. 1944 yılda Mädäniät ordenı[en] (aeronavtika häm geofizika buyınça) belän büläklängän[1]. Monnan tış, ul Fransiäneñ Maqtawlı legion ordenı[en] belän büläklängän[3]. 1952 yılnıñ 21 mayında Tokioda wafat bulğan[1][2].

Büläkläre

[үзгәртү | вики-текстны үзгәртү]

Xäter

[үзгәртү | вики-текстны үзгәртү]

1989 yılda anıñ xörmätenä 10300 Tanakadate asteroidı atalğan[7]. 2002 yılda anıñ xörmätenä istälekle poçta markası çığarılğan[13]. Ninoheda «Tanakadate memorial’ fänni muzeyı» urnaşqan, anda ğalim qullanğan qorallar eksponatlana[14].

İskärmälär

[үзгәртү | вики-текстны үзгәртү]
  1. ↑ 1,0 1,1 1,2 1,3 1,4 Tanakadate, Aikitsu (2013). 2021-01-04 тикшерелгән.
  2. ↑ 2,0 2,1 Tanakadate, Aikitsu | Encyclopedia.com.
  3. ↑ 3,0 3,1 3,2 3,3 3,4 3,5 Aikitsu Tanakadate. әлеге чыганактан 2019-11-22 архивланды. 2021-01-04 тикшерелгән.
  4. ↑ 4,0 4,1 Russell McCormmach. Historical Studies in the Physical Sciences(ингл.). — Princeton University Press, 2017.анг--> — Vol. 6. — P. 72—81.
  5. ↑ 5,0 5,1 5,2 Dr. Aikitu Tanakadate: World-Renowned Geophysicist and Seismologist 2014 елның 20 октябрь көнендә архивланган. by Satio Tanno (President, Aikitu Tanakadate Society). August 31, 1995
  6. ↑ Biographical Index of Former Fellows of the Royal Society of Edinburgh 1783–2002. The Royal Society of Edinburgh. July 2006. ISBN 0 902 198 84 X. https://www.royalsoced.org.uk/cms/files/fellows/biographical_index/fells_indexp2.pdf.  2016 елның 4 март көнендә архивланган.
  7. ↑ 7,0 7,1 JPL Small-Body Database Browser on 10300 Tanakadate 2019 елның 2 декабрь көнендә архивланган. at the Jet Propulsion Lab site
  8. ↑ 8,0 8,1 8,2 8,3 8,4 Japanese aviation still soaring after a century (2012-08-15). 2021-01-04 тикшерелгән.
  9. ↑ Brockett, Paul. 1921.
  10. ↑ 『官報』第5572号「叙任及辞令」February 3, 1902
  11. ↑ 『官報』第1219号「叙任及辞令」August 22, 1916
  12. ↑ 過去の受賞者. 2021-01-04 тикшерелгән.
  13. ↑ https://www.post.japanpost.jp/kitte_hagaki/stamp/tokusyu/2002/1105/index.html Japan Post
  14. ↑ Ninohe Civic Center Tanakadate Aikitsu Memorial Science Museum. Ninohe City Tourism Association. 2021-01-04 тикшерелгән.

Sıltamalar

[үзгәртү | вики-текстны үзгәртү]
Чыганак — https://tt.wikipedia.org/w/index.php?title=Tanakadate_Aykitsu&oldid=4409122