Tatar älifbası
Бу мәкаләнең кирилл әлифбасындагы игезәге бар.
Bügen Tatar telendä yazu öçen Kirill älifbası (Tatarstanda räsmi räweştä) häm Latin älifbasınıñ berniçä variantı qullanıla - Tatarstandağı räsmiläşterelgäne öçen Tatarstanda tatar telen däwlät tele bularaq qullanu turında qanunı mäqäläsen qara.
Zamanalif[үзгәртү | вики-текстны үзгәртү]
Tatar telendä yazu öçen täqdim itelgän älifbalarnıñ berse «Zamanalif» dip atala.
Zamanalif mondi xäreflärdän tora:
- A, Ä, B, C, Ç, D, E, F, G, Ğ, H, I, İ, Í, J, K, Q, L, M, N, Ñ, O, Ö, P, R, S, Ş, T, U, Ü, V, W, X, Y, Z.
Tögäl bulğanda, Tatarçada J, V xärefle awazlar yuq, alar yat süzlär öçen genä. F xärefle awaz da Farsí/Ğäräp süzläre aşa kergän ide.
Tatar telendä bulğan 10 suzıq kiläse 10 xäref belän bilgelänä: a/ä, o/ö, u/ü, í/i, ı/e.
İskä totarğa kiräk, e xärefe Awrupı tellärendäge awazın tügel, [ı] suzığınıñ yomşaq tören bilgeli, yäğni anı [ï] itebräk uqırğa kiräk. Mäsälän elek süze [ïlïk], yäğni [ilik] äytüenä yaqın äytelergä tieş.
Bu «'» (öske öter) bilgese Ğäräp süzlärdä bulğan hämza awazın bilgeläw öçen qullanıla: Qör'än, tä'sir, tä'min… Monnan tış çit atamadan soñ quşımta aldınınnan da quyıla: Microsoft'tan inde.
Kitap bastıru eşendä Ä xärefe urınına Ə, Ö urınına Ɵ wə Ñ urınına Ƞ xəreflərne qullanırğa yari. Sanaqlı eştä isä qanun belän bu xäreflär genä berketelgän ide: Ää, Öö, Ññ.
Tatar bulmağan süzlärne yazu öçen kiläse xäreflärne dä qullanırğa bula: Á, Â, É, Ó, Ú.
Latínälifle bulğan çit isemnərne (keşe, säwdä, sähär isemen) yazğanda, anı çığanaqta kebek, üzgärtmiçä, bar bulğan xäräkälär belän yazası.
İQTElif[үзгәртү | вики-текстны үзгәртү]
İQTElif, İdíl-Ural-Qırım Tatar Elifbası dimek (ASCII'de: IQTElif). Başqalardan ayırmalı bularaq, bu elifba versiyesí Qırım Tatar Latin elifbası bílen yazılış qaraş poçmağınnan yaraşlı (bírdenbír ayırması Qırım Tatarçada Ww xerífleríníñ bulmawı we İQTElif'tegí Íí urınına İi xerífleríníñ qullanıluwı) we monda 2009 елның 22 сентябрь көнендә архивланган. tirentín delillene):
Aa Ää Bb Cc Çç Dd Ee Ff Gg Ğğ Hh Iı İi Íí Jj Kk Ll Mm Nn Ññ Oo Öö Pp Qq Rr Ss Şş Tt Uu Üü Vv Ww Xx Yy Zz
Bu elifbada Tatarstan xökümetí tarafınnan "qabul itílgen" elifbadan ayırmalı bírniçe xeríf bar:
| İQTElif | Resmi itíleçek idí, emma qanun-tışı itíldí | Kiril tiñdeşí | Östtegí Yañalif dip isímlendírílgen elifba |
|---|---|---|---|
| Ee | Əə | Әә | Ää |
| Íí | Ee | Ее | Ee |
| Ññ | Ƞŋ | Ңң | Ññ |
| Öö | Ɵɵ | Өө | Öö |
Östtegí Yañalif dip isímlendírílgen elifbada Í í xeríflerí bílen bilgílengen suzıqlar, İQTElif'te ğayrí-zaruri Î î xeríflerí bílen bilgílene we alar, bügíngí Törkçede de bulğanı kíbík, İi xerífleríne ğadileştíríle ala. Meselen, xoquqî-xoquqi (İdíl-Ural (Qazan) Tatarçası), hukukî-hukuki (Törkçe).
Könbatış alınmalardağı Ee xeríflerí İQTElif'te saqlana, çönki alar Tatarçada İQTElif'tegí Íí awazınnan temamen başqa bír awaznı bilgíli, ki bu awaz 20nçí ğasırdağı elifba üzgertüleríne möxtemelen seyesi sebepler bílen Ee bularaq tírkeldí. Meselen: modemneríbízníñ.
İQTElif'tegí EE we Íí awazları Tatarça'da iñ yış qullanılğan suzıqlar we şuña küre alarnı bilgílegen xerífler böyök ehemiyetke iye.
2012 yılnıñ “Tatarstanda tatar telen däwlät tele bularaq qullanu turında” qanunı[үзгәртү | вики-текстны үзгәртү]
2012 yılnıñ 24 dekaberendä Tatarstan däwlät şurası deputatları “Tatarstanda tatar telen däwlät tele bularaq qullanu turında” qanun ölgesen qabul itä.
Kiril älifbäsı:
| А а | Ә ә | Б б | В в | Г г | Д д | Е е | Ё ё |
| Ж ж | Җ җ | З з | И и | Й й | К к | Л л | М м |
| Н н | Ң ң | О о | Ө ө | П п | Р р | С с | Т т |
| У у | Ү ү | Ф ф | Х х | Һ һ | Ц ц | Ч ч | Ш ш |
| Щ щ | Ъ ъ | Ы ы | Ь ь | Э э | Ю ю | Я я |
Latin älifbäsı:
| A a | Ä ä | B b | C c | Ç ç | D d | E e | F f |
| G g | Ğ ğ | H h | I ı | İ i | J j | K k | Q q |
| L l | M m | N n | Ñ ñ | O o | Ö ö | P p | R r |
| S s | Ş ş | T t | U u | Ü ü | V v | W w | X x |
| Y y | Z z | ' |
Ğäräp älifbäsı:
| ﺋﺎ | ﺋﻪ | ب | ﺝ | ﭺ | ﺩ | ئ | ف |
| ﮒ | ع | ﻪ | ئِ | ﻯ | ﮋ | ﻛ | ق |
| ل | م | ن | ڭ | ِﺋوُ | ﺋوُ | ﭗ | ﺭ |
| ﺱ | ش | ﺖ | ِﺋو | ﺋو | ۋ | و | ﺡ |
| ﻲ | ﺯ | ﺀ |