Tatar ädäbiyatı

Wikipedia — ирекле энциклопедия проектыннан ([http://tt.wikipedia.org.ttcysuttlart1999.aylandirow.tmf.org.ru/wiki/Tatar ädäbiyatı latin yazuında])
(Tatar ədəbiəte битеннән юнәлтелде)

Бу мәкаләнең кирилл әлифбасындагы игезәге бар.

Tatar ädäbiäte xalıq awız ícatına, Törki xalıqlarnıñ ädäbi baylığın täşkil itkän urta ğasırlardağı ğomumtörki mädäni yazma yädkärlärgä (S.Baqırğäni, Y.Balasağuní, M.Qaşğäri, S.Yügnäki, Ä.Yäsäwi h.b.) barıp totaşa. İdel buyı Bolğar däwläte mädäniäteneñ oluğ yädkäre - Qol Ğälineñ mäşhür "Qíssa-i Yosıf" poeması.

Tatar ädäbiäteneñ üseşendä Altın Urda däwere möhim urın alıp tora. Ul zamanda ícat itelgän humanistik äsärlär: N.Rabğuzínıñ "Qíssasel-änbiä", Qotbnıñ "Xäsräw wä Şirin", Mäxmüd Bolğarínıñ "Nähcel-färadis", Xisam Kätibneñ "Cömcömä soltan", Säyf Saraínıñ "Gölestan bit-törki" häm "Söhäyl wä Göldersen" poema häm dastannarı.

Altın Urda cimerelgännän soñ Qazan qalası Tatar mädäniäte üzägenä äwerelä. Bu däwer näfis ädäbiätta Möxämmäd-Yar, Ömmi Kamal häm Qol Şärif ícatları b-n xaraqterlı.

1552 yılda Qazan xanlığı tar-mar itelgäç, Tatar xalqın märxämätsez izü başlana, ädäbi xäräkät isä ruxi torğınlıq kiçerä, dini sufíçılıq yünäleşe östenlek ala.

17 yözneñ 2 nçe yartısınnan başlap Mäwla Qolí, Utız İmäni, Äbelmänix Qarğalí, Hibatulla Salíx, Şämsetdin Zäki, Ğäli Çoqrí h.b.nıñ ícatlarında ädäplelek wä insaflılıq ölgese bulırday obraz tudıruğa omtılış yasala; türälärneñ kimçelekläre tänqitlänep, humanizmğa mädxiä cırlana.

18-19 yözlärdä Tatar ädäbiätendä Şäreq romantízmı ğädäte östenlek ala.

19 yözneñ 2 nçe yartısınnan realizm yaña ısul bularaq qabul itelä. Bu yünäleştä şigrít ölkäsendä - G.Qandalí, Aqmulla, Yä.Yemelyänov; prozada - M.Aqegetzadä, Z.Bigiev, R.Fäxretdin, F.Kärimi; dramaturgída G.İlyäsi, F.Xalidilärnıñ ícatı zur röl uyní.

20 yöz başında Tatar ädäbiätında yaña icadi yünäleşlär häm ädäbi ısullar barlıqqa kilä. Moñarçı yäşäp kilgän janrlar qämilläşä, ädäbiät mäydanında yañaları päyda bula, äsärlärneñ temtiqäsı kiñäyä, waqíğalarnı sänğätçä mawıqtırğıç häm qızıqlı itep taswirlaw töp urın ala, ädäbi tänqit ädäbiätnıñ zarurí ber öleşenä äwerelä. Qäläm ostaları (Ğ.Tuqay, F.Ämirxan, Därdemänd, M.Ğafurí, Ğ.Ísxaqí, G.İbrahimov, G.Kamal, Ş.Kamal, S.Rämiev, Ş.Babiç, M.Fäyzi h.b.), Şäreq, Könbatış Auropa häm Urıs ädäbiätları tuplağan täcribäne häm alar ireşkän qazanışlarnı icadi faydalanıp, sänğätçä yuğarı sífatlı äsärlär tudıruğa ireşälär.

1917 yıldan soñ SSSR xalıqlarınıñ ädäbiätläre kommunistik ideologia qısalarında üsä.

Elektän qalğan mädäni mirasqa, milli ädäbiätlarğa kimsetep qaraw, 1930 yıllardağı repressílar, 1941-45 yıllardağı Böyek Watan suğışında yuğaltular, başqa säbäplär arqasında Tatar ädäbiätı bik küp talantlı ícat ähellärennän mäxrüm qala; yazuçılarnıñ ruxi ezlänüläre mäğlüm ideya qısalarına biklänä, icadi mömkinlekläre çiklänä. Ämma ädiplär şul şartlarda da elek-elektän ädäbiät aldına quyıla kilgän wazífanı ütäw cayın tabalar.

1920-40 yıllarda G.İbrahimov, F.Burnaş, K.Näcmi, H.Taqtaş, K.Tinçurin, M.Ğäläw, Ş.Usmanov, X.Tufan, G.Qutuy, M.Cälil, A.Aliş, F.Kärim, N.İsänbät h.b. ädäbi xäräkätneñ alğı safına çığa. Alardan soñ G.Bäşirev, A.Şamov, İ.Ğäzi, Ä.Fäyzi, F.Xösni, M.Ämir, Ä.Yeniki, S.Xäkim, N.Arslanov, Ä.Yerikäy, S.Battal, Ä.İsxaq, S.Urayskiy, G.Ğäliev, G.Äpsälämev, X.Waxit, A.Rasix h.b., şul uq yıllarda emigrasídağı Tatar yazuçıları G.İsxaqí, H.Ğabdüş, S.Ğíffät-Uğan Tatar ädäbiätınıñ Oqt. rev-sisenä qädärge tradísíların däwam itterälär.

1960 yıllardan ütkännärgä yañaça qararğa, bügengene taswirlarğa mömkinlek tua. Tatar ädäbiäteneñ bu etabında R.Töxfätullin, Ä.Dawıdov, A.Ğiläcev, Ş.Mödärris, G.Axunov, N.Fättax, X.Kamal, Ä.Bayan, G.Afzal, E.Qasimov, Ş.Bikçurin, M.Şabayıv, Ş.Ğäliev, İ.Yüzeyev, Ş.Xösäyenev, B.Kamalov kebek "altmışınçı yılğılar" üzläre yäşägän zamannıñ möhim ictimağí häm äxlaqí mäsälälären kütärep çığalar.

1970-80 yıllarda İ.Nurullin, M.Mähdiev, T.Miñnullin, F.Yarullin, M.Yunıs, M.Xäbibullin, Ä.Ğäliev, S.Söläymanowa, Mäxmüt Xäsänev, R.Xaris, R.Fäyzullin, Zölfät, Robert Äxmätcanov, Räşit Äxmätcanov, M.Äğlämev, V.Nurullin, R.Batulla, M.Ğäli, Ä.Ğaffar, Z.Xäkim, Ä.Räşitev, L.Şağircän, X.Äyüp, M.Maliqowa, R.Ğatawllin h.b. icadi aktívlıq kürsätälär.

1990 yıllardan başlap xalqıbıznıñ ğasırlar däwamına suzılğan tarixi wä mädäni mirasına iğtibar yıldan-yıl köçäyä. N.Fättax, M.Xäbibullin, C.Räximev, V.İmamovlarnıñ romannarında tarixi temnar uñışlı yaqtırtıla. İ.Salaxov, A.Ğiläcev, G.Tawlin, R.Möxämmädiev, R.Kärämilärneñ äsärlärendä totalitarízm, repressilar çorında şäxesneñ faciğäse häm anıñ üz äberuyın saqlap qalırğa omtıluı taswirlana.

Ädäbiät beleme isä beryaqlı ideologia belän suğarılğan metodologik ısullardan arına bara, ädäbi küreneşlärgä häm tendensilarğa fänni häm objektiv bäyä birergä omtıla.

Monı da qara[үзгәртү | вики-текстны үзгәртү]