Ар теле

Удмурт теле
Үзисем:	Удмурт кыл
Илләр:	Россия
Төбәкләр:	Удмурт Республикасы, Пермь өлкәсе, Свердловск өлкәсе, Мари Иле, Башкортстан, Татарстан
Рәсми халәт:	Удмурт Республикасы
Сөйләшүчеләр саны:	464 мең кеше
Халәт:	начар хәлдә[d]
Классификация
Төркем:	Урал гаиләсе Фин-угыр телләре
Язу:	кирилл язуы һәм ар язуы[d]
Тел кодлары
ГОСТ 7.75–97:	удм 700
ISO 639-1:	—
ISO 639-2:	udm
ISO 639-3:	udm

Удмурт теле (арча удмурт кыл) – фин-угыр телләренең берсе. Рус теле белән бер рәттән, Удмурт республикасының дәүләт теле дип санала. Коми-коми һәм коми-пермяк телләре белән бергә фин-угыр телләрнең Пермь төркеменә керә.

Удмурт теле лексикасында татар һәм рус телләреннән бик күп алынмалар очратып була.

Фонетика

Сузыклар

Рәт→ Күтәрелеш↓		Алгы рәт	Урта рәт	Арткы рәт
				Иренләшмәгән	Иренләшкән
Югары		i	ы /ɨ~ɯ/		u
Урта		э, е /e/	ӧ /ə/	ӧ /ʌ/	о /o/
Түбән		а /a/

Шуның өстенә, удмурт телендә дүрт дифтонг билгеле: уа — куара "аваз", уи — куинь "өч", ау — тау "рәхмәт", оу — бугоу "богау".

Сүз басымы

Күбесенчә соңгы иҗегенә төшә. Кушу төсмерендә чыгарылма буларак беренче иҗеккә төшә. Мәсьәлән, пега - йөгер, пыре - кер (шул ук вакытта пыре́ - керә дигән сүз).

Сүз төркемнәре

Удмурт телендә 9 сүз төркеме бар: исем, сыйфат, сан, алмашлык, фигыль, рәвеш, теркәгеч, кисәкчәләр һәм ымлыклар, бәйлек.

Исем

Исем сан, тартым һәм күрсәтү категорияләргә ия була. Грамматик җенес категориясе юк. Күплек саны -ос (сузыклардан соң) яки -ёс (тартыклардан соң) суффикслары белән күрсәтелә. Барлык исемнәр килешләр белән төрләнәләр.

Удмурт телендә 15 килеш бар:

1. Баш килеш
2. Төшем килеше (кемне, нәрсәне дә булса)
3. Иялек килеше (кемнең, нәрсәнең дә булса)
4. Бирү килеше (кемгә, нәрсәгә дә булса)
5. Урын килеше (кайда да булса, берәр нәрсә эчендә)
6. Чыгыш килеше (кемнән, нәрсәдән дә булса)
7. Керү килеше (кайда, нәрсә дә булса эченә)
8. Читләштерү килеше (кайдан, нәрсәдән дә булса)
9. Аеру килеше (кемдән, нәрсәдән дә булса (тартып алу))
10. Юнәлеш килеше (нәрсәнең дә булса юнәлешенә)
11. Күчемле килеш (кем, нәрсәне дә булса буенча)
12. Мәхрүм итү килеше (кемсез, нәрсәсез дә булса)
13. Иҗат итү килеше (кем, нәрсә дә булса белән)
14. Чик килеше (кайдага, нәрсәгә дә булса кадәр)
15. Ярашлылык килеше (кемгә, нәрсәгә дә булса ярашлы рәвештә)

Удмурт алфавиты

А а	Б б	В в	Г г	Д д	Е е	Ё ё
Ж ж	Ӝ ӝ	З з	Ӟ ӟ	И и	Ӥ ӥ	Й й
К к	Л л	М м	Н н	О о	Ӧ ӧ	П п
Р р	С с	Т т	У у	Ф ф	Х х	Ц ц
Ч ч	Ӵ ӵ	Ш ш	Щ щ	Ъ ъ	Ы ы	Ь ь
Э э	Ю ю	Я я

Удмурт телендә зат алмашлыклары

Мон	Мин	Ми	Без
Тон	Син	Тӥ	Сез
Со	Ул	Соос	Алар

Ар телендә төрки телләрдән (яки төрки телләр аша кергән) алынма сүзләр

Ар телендә төрки телләрдән алынма сүзләр күп, бер мең чамасы. Мәсьәлән, адями - кеше, адәм баласы; капка - капка; уксё - акча; янгыш - ялгыш; яратӥсько - яратам; байлык - байлык; апае - апа, ханым; байтак - байтак; бакча - бакча; куно - кунак; барыбыр - барыбер; пайда - файда; дунне - дөнья; сяська - чәчәк, улмо - алма, яке - яки.

Татар телендә ар теленнән алынма сүзләр

Татар телендә ар теленнән алынма сүзләр бар, мәсьәлән бүкән сүзе ар телендә пукон сүзеннән, миләш сүзе ар телендә палэзь сүзеннән алынган.

Күплек сан

Удмурт телендә күплек сан сүз сузык хәрәфкә беткән очракта -ос кушымчасын өстәп, тартык хәрефкә беткән очракта -ёс кушымчасын өстәп ясала. Мәсьәлән, со - ул, соос - алар, гурт - авыл, гуртъёс - авыллар.

Сөйләшләр

Удмурт телендә өч шивә һәм берничә арадаш сөйләшләр группасын аералар:

• Төньяк сөйләше Удмуртиянең төньяк районнарында (Яр, Глазов, Красногорское, Юкаменское, Балезино, Кез, Игра, Дебесы) таралган.
• Көньяк сөйләше
  • Үзәк диалекты (Алнаш, Грахово, Кыяс, өлешчә Можга һәм Кече Пурга районнары)
  • Переиферидәге көньяк диалекты (Татарстанның Баулы, Кукмара, Мамадыш районнары, Киров өлкәсенең Малмыж районы, Мари Илнең Мари-Төрек районы, Башкортстанның Яңавыл, Калтасы, Борай, Татышлы районнары, Пермь краеның Куеда районы һәм Свердловск өлкәсенең Красноуфимск районы)
• Урта сөйләше (Селты, Сөмсә, Вавож, Шаркан, Якшур-Бодья, Завьялово, өлешчә Можга һәм Кече Пурга районнары).

Массакүләм мәгълүмат чаралары

• «Удмурт дунне» газетасы

Әдәбият

• Н.Н.Тимерханова, "Удмурт кыл 1", Ижкар, 2012, 155 б.
• Р.Ш.Насибуллин, Русско-удмуртско-татарский словарь, Казань, Татарское Книжное Издательство, 2013, ISBN 978-5-298-02428
• Ф.Ф.Гаффарова, И.В.Тараканов, В.В.Вежеева, Татарча-русча-удмуртча сөйләүлек, Казан, Татарстан китап нәшрияты, 2012, ISBN 978-5-298-02187-6

Шулай ук карагыз

Ар теленә тәрҗемә ителгән Халыкара Кришна Аңы Җәмгыяте китаплары исемлеге
Удмуртия
Арлар