Xäsän Tahsini

Xäsän Tahsini
alb. Hasan Tahsini
	Xäsän Tahsini; alb. Hasan Tahsini
Tuu datası	7 aprel 1811
Tuu urını	Ğosman imperiäse, Konispol[en], Ninat
Ülem datası	3 iyül 1881 (70 yäş)
Ülem urını	Ğosman imperiäse, İstanbul
İl	Ğosman imperiäse
Eşçänlek töre	universitet uqıtuçısı[en], fizik, psixolog[en], astronom[en]
Alma-mater	Parij universitetı[en]

Xäsän Tahsini, Xuca Xäsän Tahsini (alb. Hoxhë Hasan Tahsini; 1811 yılnıñ 7 aprele, Ğosman imperiäse, Konispol^[en], Ninat — 1881 yılnıñ 3 iyüle, Ğosman imperiäse, İstanbul) — alban ğalime^[en], astronomı, matematigı häm fälsäfäçese. İstanbul universitetınıñ berençe rektorı^[1] häm Albannar xoquqların yaqlaw üzäk komitetına^[en] nigez saluçılarnıñ berse. Ğosman imperiäseneñ XIX ğasırdağı iñ kürenekle ğalimnäreneñ berse sanala^[2].

Biografiäse

Xäsän Tahsini 1811 yılda ul waqıtta Ğosman imperiäse sostavına kergän Ninat awılında tuğan. Anıñ ätise Ğosman äfände Ruşiti ğölämä äğzası bulğan. Yäş çağında Xäsän Ğosman imperiäseneñ mäğärif ministrı Xäyrulla äfändeneñ ullarınıñ ostazı bulıp eşlägän. Soñraq Xäyrulla äfände Tahsininı Parijdağı Ğosman mäktäbe ştatına bilgelägän, anda Tahsini törek tele häm dini fännär uqıtqan, ber ük waqıtta Ğosman ilçelegeneñ imamı häm Parij universitetında^[en] matematika häm tabiği fännär studentı bulğan^[3]. Ul Parijda unike yıl uqığan. Anı şunda ğölämäneñ könbatışlaştırılğan elitasın buldırırğa tırışqan Rezid Paşa cibärgän. 1869 yılda Tahsini Nitsada ülgän Fuad Paşanıñ^[en] gäwdäsen ozata baru öçen Ğosman imperiäsenä qaytqan.

1870 yılda yaña ğına oyıştırılğan İstanbul universitetınıñ berençe rektorı bulğan, anda fizika, astronomiä häm psixologiä buyınça leksiälär uqığan. Xökümät Tahsininı rektor itep bilgelägän, çönki ul Könbatış Awrupa häm islam metodları häm ideologiäläre arasında balans urnaştıra alaçaq dip sanalğan^[4]. Ämmä ul waqıtta Tahsininıñ fänni tikşerenüläre häm anıñ şartsız liberalizmı ul ğölämäneñ konservativ dairäläre tarafınnan yış höcümnärgä duçar buluğa kitergän^[3]. Tahsiniğa höcümnär ul üz studentlarına vakuum töşençäsen kürsätü öçen täcribälär ütkärgännän soñ başlanğan^[5]. Tahsini kügärçenne pıyala qalpaq astına salğan, sawıtnı buşatqan, häm axır çiktä kügärçen, Tahsini teoriäsen isbatlap, tonçığıp ülgän. Konservativ dairälär Tahsini täcribäsen sixerçelek häm tılsımnı ütäw dälile dip sanağan^[5]. Täcribädän soñ ul fätwä yärdämendä yeretik dip iğlan itelgän, universitettan quwılğan häm leksiälär uqu xoquqınnan mäxrüm itelgän^[5]. Universitet şulay uq berniqädär waqıtqa yabılğan, çönki Camaletdin Äfğäni, aña Tahsini yoğıntı yasağan başqa professor, anıñ teoriälären xuplağan^[5].

Tahsini psixologiä buyınça «Psixologiä yäki can turındağı fän» isemle berençe törek telle traktat yazğan^[1]^[3]^[6]. Bu eşkä modernizm yoğıntı yasağan. Xäsän şulay uq xäzerge astronomiä buyınça berençe törek telle kitap yazğan, ul şulay uq törek telendä berençe fänni-populär kitap bulğan^[3]. Tahsininıñ törek telendäge başqa xezmätlärenä Konstantin Fransua de Şasböfnıñ^[en] «Loi Naturelle» xezmäten tärcemä itü kerä^[3].

Tahsini 1877 yılda İstanbulda oyıştırılğan Albannar xoquqların yaqlaw üzäk komitetınıñ kürenekle äğzası bulğan^[7]. Albannar xoquqların yaqlaw komitetı Tahsininı Sami Fraşeri^[en], Paşko Vasa^[en] häm Yani Vreto^[en] belän bergä alban älifbasın buldıru öçen bilgelägän^[1]^[8]. 1879 yılnıñ 19 martında törkem nigezdä latin simvollarınnan torğan 36 xärefle Fraşeri älifbasın xuplağan^[9]. Tahsini süzlärençä, älifba här xärefne yazu öçen qul xäräkätläreneñ iñ az küläme taläp itelerlek itep eşlängän.

İskärmälär

↑ ^1,0 ^1,1 ^1,2 Gawrych, 2006, p. 184.
↑ Tziovas, Demetres (2003). Greece and the Balkans: identities, perceptions and cultural encounters since the Enlightenment. Ashgate Publishing, Ltd.. p. 63. ISBN 0-7546-0998-7. https://books.google.com/books?id=RjGidYC9pUYC&pg=PA63.
↑ ^3,0 ^3,1 ^3,2 ^3,3 ^3,4 Keddie, Nikki (1972). Scholars, saints, and Sufis: Muslim religious institutions in the Middle East since 1500. University of California Press. p. 39. ISBN 0-520-02027-8. https://books.google.com/books?id=cAWOKo18clQC&pg=PA39.
↑ İhsanoğlu, Ekmeleddin (April 2004). Science, technology, and learning in the Ottoman Empire: Western influence, local institutions, and the transfer of knowledge. Ashgate/Variorum. p. 44. ISBN 978-0-86078-924-6. https://books.google.com/books?id=k41QAAAAMAAJ&q=Hodja+Tahsin. Retrieved 9 April 2011.
↑ ^5,0 ^5,1 ^5,2 ^5,3 Mardin, Şerif (2000). The genesis of young Ottoman thought: a study in the modernization of Turkish political ideas. Syracuse University Press. p. 223. ISBN 0-8156-2861-7. https://archive.org/details/genesisofyoungot00seri.
↑ Shouksmith, George (1990). Psychology in Asia and the Pacific: status reports on teaching and research in eleven countries. Unesco Principal Regional Office for Asia and the Pacific. p. 10. https://books.google.com/books?id=5Wx-AAAAMAAJ&q=Hoca+Tahsin. Retrieved 2 July 2022.
↑ Elsie, Robert (January 2006). Albanian literature: a short history. I. B.Tauris & Company, Limited. pp. 75–76. ISBN 1-84511-031-5. https://books.google.com/books?id=ox3Wx1Nl_2MC&pg=PA76. Retrieved 2 July 2022.
↑ Skendi, Stavro (1967). The Albanian national awakening. Princeton: Princeton University Press. pp. 139. ISBN 9781400847761. https://books.google.com/books?id=8QPWCgAAQBAJ&q=Hasan+Tahsini&pg=PR15. Retrieved 2 July 2022.
↑ Gawrych, George (2006). The Crescent and the Eagle: Ottoman rule, Islam and the Albanians, 1874–1913. London: IB Tauris. pp. 59. ISBN 9781845112875. https://books.google.com/books?id=wPOtzk-unJgC&q=Hoca+Tahsin. Retrieved 2 July 2022.

[Gawrych184-1] 1,0 ^1,1 ^1,2 Gawrych, 2006, p. 184.

[2] Tziovas, Demetres (2003). Greece and the Balkans: identities, perceptions and cultural encounters since the Enlightenment. Ashgate Publishing, Ltd.. p. 63. ISBN 0-7546-0998-7. https://books.google.com/books?id=RjGidYC9pUYC&pg=PA63.

[keddie-3] 3,0 ^3,1 ^3,2 ^3,3 ^3,4 Keddie, Nikki (1972). Scholars, saints, and Sufis: Muslim religious institutions in the Middle East since 1500. University of California Press. p. 39. ISBN 0-520-02027-8. https://books.google.com/books?id=cAWOKo18clQC&pg=PA39.

[İhsanoğlu2004-4] İhsanoğlu, Ekmeleddin (April 2004). Science, technology, and learning in the Ottoman Empire: Western influence, local institutions, and the transfer of knowledge. Ashgate/Variorum. p. 44. ISBN 978-0-86078-924-6. https://books.google.com/books?id=k41QAAAAMAAJ&q=Hodja+Tahsin. Retrieved 9 April 2011.

[mardin-5] 5,0 ^5,1 ^5,2 ^5,3 Mardin, Şerif (2000). The genesis of young Ottoman thought: a study in the modernization of Turkish political ideas. Syracuse University Press. p. 223. ISBN 0-8156-2861-7. https://archive.org/details/genesisofyoungot00seri.

[6] Shouksmith, George (1990). Psychology in Asia and the Pacific: status reports on teaching and research in eleven countries. Unesco Principal Regional Office for Asia and the Pacific. p. 10. https://books.google.com/books?id=5Wx-AAAAMAAJ&q=Hoca+Tahsin. Retrieved 2 July 2022.

[El74-76-7] Elsie, Robert (January 2006). Albanian literature: a short history. I. B.Tauris & Company, Limited. pp. 75–76. ISBN 1-84511-031-5. https://books.google.com/books?id=ox3Wx1Nl_2MC&pg=PA76. Retrieved 2 July 2022.

[Skendi139-8] Skendi, Stavro (1967). The Albanian national awakening. Princeton: Princeton University Press. pp. 139. ISBN 9781400847761. https://books.google.com/books?id=8QPWCgAAQBAJ&q=Hasan+Tahsini&pg=PR15. Retrieved 2 July 2022.

[Gawrych59-9] Gawrych, George (2006). The Crescent and the Eagle: Ottoman rule, Islam and the Albanians, 1874–1913. London: IB Tauris. pp. 59. ISBN 9781845112875. https://books.google.com/books?id=wPOtzk-unJgC&q=Hoca+Tahsin. Retrieved 2 July 2022.

[1]

[2]

[3]

[4]

[5]

[6]

[7]

[8]

[9]