Эчтәлеккә күчү

Xalıqara ğälämi stansiä

Wikipedia — ирекле энциклопедия проектыннан ([http://tt.wikipedia.org.ttcysuttlart1999.aylandirow.tmf.org.ru/wiki/Xalıqara ğälämi stansiä latin yazuında])
Xalıqara ğälämi stantsiä
Международная космическая станция
International Space Station
Taswir
Tör

pilotlı orbital' stantsiä

Faydalanu başı

20 noyäber, 1998

Orbitada

9509 (2.12.2024) täwlek

Massa

417 289 kg

Ozınlıq

109 m

Yegärlek

110 kWt

Kiñlek

51 m, 73.15 m (fermalar belän)

Bieklek

27,4 m

Toraq küläm

916 m³

Basım

1 atm

Temperatura

26,9 °C

Oçu üzlekläre
Awışlıq

51°,63

Orbita bieklege

337-430 km

Orbital' tizlek

7,6 km/s

Äylänülär sanı

15,5 täwlektä

Ekipaj

6 keşe

Үрнәк: КарауБәхәсҮзгәртү
Xalıqara ğälämi stantsiä tözeleşe

Xalıqara ğälämi stantsiä yäki XĞS, XKS (rusça Международная космическая станция, МКС, inglizçä International Space Station, ISS) - xalıqara pilotlı orbital' stantsiäse, küp maqsatlı ğälämi tikşerenü kompleksı.

Xalıqara ğälämi stantsiä 1999 yılda
Xalıqara ğälämi stantsiä 2000 yılda
Xalıqara ğälämi stantsiä 2002 yılda
Xalıqara ğälämi stantsiä 2005 yılda
Xalıqara ğälämi stantsiä 2006 yılda
Xalıqara ğälämi stantsiä 2007 yılda
Xalıqara ğälämi stantsiä 2008 yılda
Xalıqara ğälämi stantsiä 2011 yılda

Xalıqara ğälämi stantsiä - urtaq xalıqara proyekt, 15 il qatnaşa: Räsäy, AQŞ, şulay uq Yaponiä, Almaniä, Belgiä, Braziliä, Daniä, İspaniä, İtaliä, Kanada, Niderlandlar, Frantsiä, Şveytsariä, Şvetsiä.

Xalıqara ğälämi stantsiä ike töp bülektän (segment) tora: Rusiä module Korolöv şähärendäge Ğälämi oçışlar belän idärä itü üzägennän (Mäskäw ölkäse), AQŞ module Lyndon B. Johnson ğälämi üzägennän (Hyuston) idärä itelä. Täcribäxänä (laboratoriä) modulläre: Awrupanıñ "Kolumbus" häm Yaponiäneñ "Kibo" module Awrupa ğälämi agentlığı üzägennän idärä itelä (Oberpfaffenhofen, Almaniä, Tsukuba, Yaponiä).

1971 yılda SSRB berençe tapqır dönya tarixında ğälämi orbital' stansiä Salüt-1 cibärä. Soñraq SSRB 14 orbital' stantsiä yasap cibärä.

1986 yılda SSRB iñ ozaq waqıtlı küp bülekle orbital' stantsiä Mir (Salüt-8) cibärä. İñ tanılğan Mir stansiäse 1986-2001 yıllarda 5514 täwlek däwamında eşli.

AQŞ üz orbital' stantsiäsen yasıy almağanğa kürä, 1984 yıldan «Freedom» proyektın eşkärtä. Läkin AQŞta häm Könbatış illärendä bu mäs'älädä citärlek täcribä bulmağanğa kürä, proyekt tormışqa aşmağan.

1992 yılda Rusiä häm AQŞ ğälämne tikşerüdä xezmättäşlek turında kileşü tözilär. "Mir-Şatl" urtaq programması eşkärtelä: Speys-Şatl qorabları yärdämendä AQŞ astronavtları Mir stantsiäsenä oça başlıy.

1993 yılda Energiä berläşmäse başlığı Yuriy Semenov NASA citäkçese Deniel Goldin ğa berdäm Xalıqara ğälämi stantsiäne tözergä täqdim itä.

1993 yılda küp kenä AQŞ säyäsätçeläre berdäm Xalıqara ğälämi stantsiägä qarşı bula, läkin 1 tawış östenlege belän (216 - riza, 215 - qarşı) qarar AQŞ Kongressında qabul itelä.

1994 yılda Yuriy Koptev häm D. Goldin berdäm stantsiäne tözü turında kileşü imzalıylar.

1998 yılnıñ 20 noyaberendä Rusiä Xalıqara ğälämi stantsiäneñ berençe segmentı - funktsional'-yök bülege "Zarä" (Şäfäq) Proton raketası yärdämendä cibärä. 7 dekaberdä İndevor şatlı yärdämendä Zarä modulenä AQŞ bülege "Unity" (Yuniti) totaştıra.

2000 yılda Zarä funk.-yök bülegenä "Zvezda" (Yoldız) xezmät module totaştırıla.

2000 yılda 2 noyäberdä Soyuz yök pilotlı qorabı Xalıqara ğälämi stantsiägä berençe ekipajnı iltä.

2001 yılda "Destini" AQŞ fänni bülege Xalıqara ğälämi stantsiägä totaştırıla.

2003 yılda bulğan Kolumbiä şatlı häläkätennän soñ yöklär Rusiäneñ "Progress" yök qorabları yärdämendä oçışlar yasala.

2007 yılda "Harmoniä" digän AQŞ bülege totaştırıla.

2008 yılda "Kolambus" digän Awrupa module häm "Kibo" digän Yaponiä module totaştırıla.

2009 yılda "Poisk" (Ezläw) digän dürtençe Rusiäneñ module totaştırıla.

2010 yılda "Rassvet" (Tañ) digän Rusiäneñ tikşerenü module Zarä (Şäfäq) bülegenä totaştırıla.

AQŞ idäräse 2024 yılğa qädär stantsiäne faydalanu waqıtın bilgeli.

Rusiä vitse-premyerı Rogozin äytelgänçä, 2020 yıldan soñ Rusiä stantsiäne faydalanunı suzmas.

2013 yılğa Xalıqara ğälämi stantsiägä 14 töp bülek kerä:

  • Rusiäneke: "Zarä" (Şäfäq), Zvezda (Yoldız), Pirs, Poisk (Ezläw), Rassvet (Tañ)
  • AQŞnıqı: Yuniti, Desteni, Kvest, Trankviliti, Kupola, Leonardo, Harmoniä
  • Awrupa: Kolumbus, Yaponiä: Kibo