Zur terror
Zur terror - 1937-1938 yıllarda SSRBda Stalin oyıştırğan iñ kisken mass-küläm repressiälärneñ çorı. Tarixi fändä repressiälärneñ töp säbäbe turında berdäm fiker älegä yuq.
Mass-küläm repressiälär Politbüro ÜK qararları nigezendä ütkärelgän, älege qararları kapitalistik qatlamnar qaldıqlarına qarşı köräş itü öçen proletariat diktaturasın köçäytü turında Stalin teoriäse buyınça qabul itelgän.
Bar bastıru çaraları "xalıq doşmannarı"n açıqlaw häm cäza birü buyınça "cirle xakimiät qabul itkän plan biremnäre" nigezendä ütkärelgän.
Qorbannar[үзгәртү | вики-текстны үзгәртү]
Älege çorda säyäsi säbäplär buyınça 681 692 keşe atu ülem cäzasına xökem itelgän.
Berençe tapqır "Zur terror" terminın britan tarixçısı Robert Konkvest üz kitabında qullanğan.
Stalinnan soñ waqıtta älege çor "Yejov däwere" (yejovşçina) eçke eşlär komissarı Yejov iseme buyınça atalğan.
Zur terror SSRB iqtisadı, ğäskär, xucalıq, sänğat, fängä zur zıyan kitergän.
Zur terrornıñ iñ mass-küläm waqiğaları:
- Kirovnı ütereştän soñ terror
- Mäskäw xökemnäre
- Ğäskärdä repressiälär
- NKVD eçendä repressiälär
- Fändä repressiälär
Bik küp mäşhür ğälimnär Zur terror repressiäläre astına eläkkän:
- genetik Nikolay Vavilov
- konstruktor Sergey Korolöv
- aviakonstruktor Andrey Tupolev
- tarixçı Lev Gumilöv
küp sänğät eşlekläre üterelgän: Osip Mandelştam, Nikolay Zabolotskiy, Vsevolod Meyerxold h.b.
Zur terror waqıtında kürenekle ğäskär başlıqları üterelgän: Mixail Tuxaçevskiy, İona Yakir, İeronim Uboreviç, Vasiliy Blüxer, Pavel Dıbenko h.b.
Repressiälängän tatarlar[үзгәртү | вики-текстны үзгәртү]
- Шулай ук карагыз: Törkem:Repressiälängän tatarlar.
1930-yıllarda TASSR häm SSCSneñ OGPU-NKVD oyışmaları distälägän yalğn ğäyepläw «eşläre»n başqaralar: «Atlasof» eşe, «İdel-Uralçilar oyışması» eşe, «Trotskiçelärneñ kontrrevolütsion törkeme» eşe, «Kontrrevolütsion fetnäçelär oyışması» eşe, «Millätçelärneñ kontrrevolütsion-fetnäçel oyışması» eşe, «Burjuaz millätçelärneñ Sovet xakimiätenä qarşı oyışması» eşe, «Millätçelärneñ Sovet xakimiätenä qarşı oyışması» eşe, «Soltanğäliefçelärneñ Mäskäw üzäge» eşe, «Trotskiçe millätçelärneñ kontrrevolütsion-terroristik oyışması» eşe, «Trotskiçelärneñ kontrrevolütsion-terroristik oyışması» eşe, «Uñ trotskiçe millätçelärneñ Sovet xakimiätenä qarşı oyışması» eşe, h.b.
SSCB, TASSR xökümätläre häm Yuğarı mäxkämä oyışmaları qaraları belän repressiä qorbannarınıñ küpçelege 1954-1958 häm 1989-1990 yıllarda räsmi aqlana.
Repressiälängän tatar yazuçıları[үзгәртү | вики-текстны үзгәртү]
Repressiälängän tatar däwlät eşlekleläre[үзгәртү | вики-текстны үзгәртү]
- Ğilemdar Bayımbätov
- Xösäyen Tarpisçev
- Mirsäyet Soltanğäliev
- Kärim Xäkimov
- Säxibgäräy Säyetğäliev
- Xaci Ğabidullin
- Käşşäf Moxtarov
- Şäyğärdän Şäymärdänov
- Qıyam Abramov
- Äxmätsafa Däwlätyarov
Monı da qarağız[үзгәртү | вики-текстны үзгәртү]
- Шулай ук карагыз: Törkem:Stalin repressiäläre qorbannarı.
Sıltamalar[үзгәртү | вики-текстны үзгәртү]
- Рейфилд Д. Сталин и его подручные = англ. Stalin and his hangmen. — М.: Новое литературное обозрение, 2008. — 500 с. — 1500 экз. — ISBN 978-5-86793-651-8.
- Роговин В. З. Была ли альтернатива? Том 4. «1937». — М.: Терра, 1996. — 480 с. — ISBN 5-85272-022-4.
- Harris J. The Great Fear: Stalin's Terror of the 1930s. — Oxford University Press, 2016. — 240 p. — ISBN 978-0-19-969576-8.
- Виртуальный музей Гулага 2010 елның 4 март көнендә архивланган.
- Мозохин О. Б. «СТАТИСТИКА РЕПРЕССИВНОЙ ДЕЯТЕЛЬНОСТИ ОРГАНОВ БЕЗОПАСНОСТИ СССР НА ПЕРИОД С 1941 ПО 1953 ГГ.» 2007 елның 18 декабрь көнендә архивланган.
- Мозохин О. Б., «Правовое регулирование внесудебных полномочий ВЧК»
- Законодательная база советской репрессивной политики 2009 елның 4 июнь көнендә архивланган.
- Программа «Память о бесправии» 2012 елның 29 июнь көнендә архивланган.
- СТАЛИНСКИЙ ПЛАН ПО УНИЧТОЖЕНИЮ НАРОДА: Подготовка и реализация приказа НКВД № 00447 «Об операции по репрессированию бывших кулаков, уголовников и других антисоветских элементов»
- Записка Комиссии Политбюро ЦК КПСС по дополнительному изучению материалов, связанных с репрессиями, имевшими место в период 30-40-х — начала 50-х годов от 25 декабря 1988 года
- Доклад «комиссии Шверника» (1963 г.) и другие документы о репрессиях