Эчтәлеккә күчү

Казан (Идел буе) федераль университеты

Wikipedia — ирекле энциклопедия проектыннан ([http://tt.wikipedia.org.ttcysuttlart1999.aylandirow.tmf.org.ru/wiki/Казан (Идел буе) федераль университеты latin yazuında])
(Казан үнивирситите битеннән юнәлтелде)
Bu mäqäläneñ latin älifbasındağı igezäge bar.
Казан федераль университеты
рус. Казанский университет
Нигезләнү датасы 5 (17) ноябрь 1804[1]
Сурәт
Рәсми исем Казанский (Приволжский) федеральный университет һәм Казан (Идел буе) федераль университеты
Кыскача исем Казанский университет
Нигезләүче Александр I
Ректор Пётр Галанза[2], Носон-Бер Векслин[2] һәм Ленар Сафин
Дәүләт  Россия[3]
Административ-территориаль берәмлек Казан
Әгъзалык Европа университетлары ассоциациясе[d][4]
Укучылар саны 44 992[5]
Ана ширкәт Россия Федерациясенең фән һәм югары белем министрлыгы[6]
Штаб-фатирының урнашуы Казан, Россия
Хезмәткәрләр саны 2300
Алыштырган Elabuga State Pedagogical University[d] һәм Казан дәүләт финанс һәм икътисад институты[6]
Бүләкләр
Хезмәт Кызыл Байрак ордены Ленин ордены
IPv6 диапазоны 2001:6d0:ffdd::/48[7]
Рәсми веб-сайт kpfu.ru​(рус.)
Изображение входа
Социаль медиаларда күзәтүчеләре 2080 һәм 6930 ± 9[8]
API ирешү ноктасы shib.kpfu.ru/idp/shibboleth[9]
Оешма хезмәткәрләре өчен төркем Төркем:Казан университеты укытучылары
Карта
 Казан Викиҗыентыкта

Казан (Идел буе) федераль университет
Халыкара исем
 Kazan (Volga region) Federal University
Элеккеге исем
 Казан дәүләт университеты
Эшләү еллары 5 (17) ноябрь 1804[1]
Нигезләүче Александр I
Ректор Ленар Сафин[10]
Адрес 420012, Россия, Татарстан, Казан, Кремль урамы, 18
Сайт kpfu.ru


Казан (Идел буе) федераль университеты (рус. Казанский (Приволжский) федеральный университет, КФУ, К(п)ФУ яки ПФУ) — Казан шәһәренең югары уку йорты. Русиянең иң борынгы университетларының берсе. 1925 елдан 2009 елга кадәр В. И. Ленин исемен йөртә. 2009 елның 21 октябрендә Русия президенты фәрманы буенча Казан дәүләт университеты нигезендә Казан (Идел буе) федераль университеты оештырыла[11].

КФУга Казан дәүләт финанс һәм икътисад институты, Татар дәүләт гуманитар-педагогика университеты һәм ТР Президенты буендагы дәүләт һәм муниципаль хезмәте академиясе кушылалар. Реорганизация нәтиҗәсендә, элекке КДУның факультетларының кайсыберләре институт статусын ала, татар теле факультеты һәм ТДГПУның татар теле факультеты исә бетереләләр, бүлек дәрәҗәсенә төшереләләр.

Русия Федерациясе халыкларының аеруча кыйммәтле мәдәни мирас объектлары җыентыгына кертелгән. Университет, Астрономия, Лобачевский һәм Профессор Нужин урамнары арасындагы кварталын биләп торучы Казан университетының мигъмари ансамбле Россиянең тарихи-мәдәни, шәһәр төзү һәм мигъмари һәйкәле, Казанның истәлекле урыны булып санала.

Филиаллары

Университетның исеме

[үзгәртү | вики-текстны үзгәртү]

Уку йорты тарихи яктан «Казан университеты» буларак билгеле.

1804 елда император Александр I тарафыннан оештырылганнан алып 1917 елгы Февраль инкыйлабынә кадәр ул «Император Казан университеты» дип, ә аннан соң кыскартылып Казан университеты дип атала.

1918 елда Казан университеты «Казан дәүләт университеты» дип үзгәртелә. В. И. Ленин үлгәннән соң, 1924 елның 26 гыйнварында ССБР Үзәк сайлау комиссиясе карары белән югары уку йорты аның хөрмәтенә «В. И. Ульянов-Ленин исемендәге Казан дәүләт университеты» дигән исем бирелә. Бу исем рәсми рәвештә 1925 елның 29 июнендә ВЦИК Президиумы тарафыннан раслана.

1955 елда бүләклү сәбәпле « В. И. Ульянов-Ленин исемендәге Казан дәүләт Хезмәт Кызыл Байрагы орденылы университет» исемен алыштыра, ә 1979 елдан «В. И. Ульянов-Ленин исемендәге Ленин ордены һәм Хезмәт Кызыл Байрагы ордены дәүләт университеты» дип атала.

1990 нчы еллар башыннан һәм 2010 елга кадәр вуз «В. И. Ульянов-Ленин исемендәге Казан дәүләт университеты» исемендә йөри (КДУ).

Россия Федерациясе Президенты Д. А. Медведевның 2009 елның 21 октябрендәге Указы нигезенә ярашлы, Казан университеты базасында Казан Идел буе федераль округының үзәк югары уку йорты — Идел буе федераль университеты [14]. төзелергә тиеш иде.

Югары уку йортының студентлар-укытучылар составы аның исемен "Идел буе"на үзгәртүгә каршы протест белдерүе уңаеннан, Россия һәм Татарстан президентлары аның артыннан "Казан университеты" тарихи исемен саклап калырга килештеләр.[15] Россия Хөкүмәте Рәисе В. В. Путин тарафыннан 2010 елның 2 апреленнән үзгәртеп оештырыла торган университетка рәсми рәвештә «Казан (Идел буе) федераль университеты» дигән гомуми исем бирелде.[16].

Кампус урнашуы

[үзгәртү | вики-текстны үзгәртү]

Казан федераль университеты 223 360,9 м² уку-лаборатор мәйданнарына, 699 272,82 м² (614 объект) милек комплексы мәйданнарыныа һәм 364,3 га (76 кишәрлек) җир комплексы мәйданнарына ия[17].

Университет объектлары Татарстанда (Казан, Яр Чаллы, Алабуга, Лениногорск, Алексеевск, Биектау, Лаеш, Тукай Югары Ослан, Яшел Үзән районы), Карачай-Чиркәсиядә (Зеленчук районы), Карелиядә (Лоухи районы), Самар өлкәсендә (Тольятти) һәм Мари Илдә (Волжск районы) урнашалар[17].

Университетның төп уку биналары комплексы, ягъни университет шәһәрчеге, Казанның Вахитов районында, шәһәрнең үзәк өлешендә, Казан Кирмәненнән бер километрда, Тукай мәйданы метро станциясеннән ярым километрда урнашкан.

Студентларның тулай тораклары Совет районының Кызыл Позиция урамы тирәсендә һәм Идел буе районында, Универсиада авылының беренче ике кластерында тупланганнар. Гомум алганда, университет тулай тораклары 13 000 урынга исәп тота, шул исәптә Универсиада авылында 7000 урын (20 урын, мәйданы 212 000 м²)[17].

Тарихы

[үзгәртү | вики-текстны үзгәртү]
2004 елгы почта маркасына Казан университеты

Империя чоры

[үзгәртү | вики-текстны үзгәртү]

Казан университеты - Россиядә иң мөһим фәнни мәктәпләре һәм җәмгыятьләре булган иң борынгы өч классик университетларның берсе.

1804 елның 5 (17) ноябрендә император Александр I тарафыннан расланган Грамота һәм Казан университеты Уставы имзаланган.

Университетның беренче студентлары 1805 елның февралендә Казан гимназиясен (башта Мәскәү университетының "аерым өлеше"[18]) тәмамлаучылар була, ул вакытта университет анда урнашкан булган.

1814 елда классик университетның дүрт бүлеге: әхлакый һәм сәяси фәннәр, физик һәм математика фәннәре, табиб фәннәре һәм сүз фәннәре факультетларының «тулы ачыш»ы була.

Томск университетына нигез салынганчы Казан университеты Россия империясенең иң көнчыгыш университеты булган: аның округына Идел буе, Кама буе, Урал аръягы, Себер һәм Кавказ кергән.

Беренче унъеллыктан ук Казан университеты (беренче Казан гимназиясе белән берлектә) көнчыгыш телләрен һәм көнчыгышны өйрәнүнең әйдәп баручы үзәге булып киткән.

1819 елда университетта М.Л. Магницкийның ревизиясе була, ул университетта «вольнодумлык һәм аллаһсызлык рухы»н таба. Ул үз докладында императордан университетны «халык алдында җимерүне» таләп итә, тик Александр I докладка «Нигә җимерергә, төзәтергә була»дигән резолюция сала. Магницкий Казан уку округының попечителе итеп билгеләнә, бу университеттагы массакүләм реформаларга китерә: күп кенә профессорлар эштән азат ителә, китапханәдән «зарарлы» китаплар алына, студентлар өчен каты казарма режимы билгеләнә.

1830нчы елларда Казан университеты

1825 елда университетның төп корпусы төзелә, ә 1830 елда университет комплексы төзелә: китапханә, химия лабораториясе, анатомия театры, Астрономия обсерваториясе, клиника биналары (оештыруда профессор Ф.О. Йеллачичның әйдәүче ролен аеруча билгеләп үттеләр) һәм башкалар.

Югары уку йорты эре мәгариф һәм фән үзәгенә әверелә. Анда берничә фәнни юнәлеш һәм мәктәп формалаша: химия, математика, көнчыгышны өйрәнү, археология, тарих һәм этнография, медицина, геология, геоботаника һәм башкалар.

1829 елда Николай Лобачевский рәислегендә татар телен үстерүгә багышланган гыйльми совет утырышы уза. Совет карары белән университет нәшриятында ике томнан торган Русча-татарча сүзлек чыгарыла (1833, 1835).

1834 елда Казан университетының фәнни журнал — Галимнәр язмалары басыла башлый.

1835 елда Николай I уставы кабул ителгәч, өч факультет эшли башлый: фәлсәфә (сүз һәм физика-математика бүлекләре), юридик һәм табиб.

1837 елда университетта татар теле белгечеләрен хәзерләгән Шәрекъ разряды(рус.)татар. рәсми төстә ачыла. Аның кысаларында шулай ук Русиядә беренче кытай теле кафедрасы оештырыла.[19].

1844 елда Казан университеты профессоры Карл Клаус тарафыннан ачылган Россия хөрмәтенә Рутений дип атала, бу элемент патша Россиясендә ачылган бердәнбер химик элемент һәм Россиядә ССРБ-дә ачылган бердәнбер табигый химик элемент дип исәпләнә.

1850 елда Санкт-Петербург университетының көнчыгыш факультеты барлыкка килү сәбәпле, Казан университетыннан барлык көнчыгыш өйрәнү материаллары һәм коллекцияләре тулысынча башкалага күчерелә.

1863 елда Александр II уставы кабул ителгәч, ул дүрт факультетны гамәлгә куя: тарих-филология, физика-математика, юридик һәм медицина.

1875-1883 елларда университетта Казан лингвистика мәктәбе формалаша.

Ватандашлар сугышы вакытында 1918 елның август-сентябрь айларында Казанны штурмлау , соңрак Казан Эшче-Крестьян Кызыл Армиясенең Казан операциясе чорында, Казанда яшәүчеләрнең шактый өлеше, шул исәптән университетның күп санлы студентлары һәм укытучылары Казанны ташлап китә.

Күп кенә «качак» Казан университарийлары яңа ачылган Томск һәм Иркутск университетларына алына.[20].

ССРБ вакытында

[үзгәртү | вики-текстны үзгәртү]
КФУ 1917-1928 елларда.

Совнаркомның 1918 елның 9 октябрендәге декреты нигезендә, галимнәр юкка чыгарыла, ә «мөстәкыйль белем бирү» алып баручы барлык мөгаллимнәр (мәсәлән, өч елдан арыграк укыткан доцентлар) профессор дәрәҗәсенә күчерелә. Бу профессор составын югалткан Казан университетына яңадан нормаль фәнни һәм мөгаллимлек эшен оештырырга мөмкинлек бирә.

Халык комиссарлары советының 1919 елның 1 ноябрендәге «Барлык югары уку йортлары һәм югары уку йортлары каршында рабфакларны оештыру турында» указы нигезендә 1919 елның 17 сентябрендә Казан университетында рабфак ачыла, бу РСФРСР-да бишенче эшче факультет була.

1922 елның 22 маенда Казан политехника институтының авыл хуҗалыгы факультеты һәм Казан дәүләт университетының урман факультеты берләшмәсе нигезендә Казан авыл хуҗалыгы һәм урманчылык институты оештырыла.[21].

Бөтенроссия Үзәк сайлау комиссиясе Президиумының 1925 елның 29 июнендәге карары белән Казан дәүләт университетына рәсми рәвештә В.и. Ульянов-Ленин исеме бирелә.

1930 елларда Казан университеты факультетлары Идел буеның күп кенә яңа вузларын ачу һәм торгызу өчен нигез була. 1930 елда КДУның медицина факультетын Казан дәүләт медицина институтына бүлеп бирә, 1931 елда КДУның икътисад факультетын Казан дәүләт финанс-икътисад институтына үзгәртеп кора, КДУның юридик факультетына Совет хокукы институты, КДУның химия факультеты Казан илкүләм тикшеренү технология университетына әврелә, 1932 елда КДУның аэродинамика бүлеге нигезендә Казан авиация институты төзелә.

Бөек Ватан сугышы вакытында 1941-1943 елларда Казан университетында Мәскәүдән һәм Ленинградтан ССБР Фәннәр академиясе учреждениеләре, аларның хезмәткәрләре өчен тораклар урнашкан.

Шулай итеп, университетның төп корпусында Академия президиумы (вице-президентлары О. Ю. Шмидт һәм Е. А. Чудаков җитәкләгән, ә 1943 елдан - А. Ф. Иоффе һәм Л. А. Орбели) урнаша, шулай ук берничә эре академия институты, шул исәптән ФИАН, Физпроблемалар һәм Физтех институты Казан университетында эшли.

1944 елның апрелендә ССРБ хөкүмәте карары белән Казан университетының татар теле һәм әдәбияты кафедрасы ачыла.

1945 елның апрелендә университет һәм академик бүлекчәләр базасында ССБР Фәннәр академиясенең Казан филиалы оештырыла.

1952 елда Казан юридик институты (элеккеге Совет хокукы институты) яңадан КДУ юридик факультеты итеп күчерелә.

1953 елда КДУның химия корпусы төзелә.

1955 елда университет Хезмәт Кызыл Байрагы ордены белән бүләкләнә.

1970 елларда университет шәһәрчегенең заманча биек корпуслары: физик (1973) һәм мехмат (1978) төзелә.

1979 елда университет Ленин ордены белән бүләкләнә.

1989 елда университет каршында мәдәни-спорт комплексы ("Уникс" КСК) ачылды.

Хәзерге тарих

[үзгәртү | вики-текстны үзгәртү]
  • 1996 елда университет Россия Президенты указы белән «Россия Федерациясе халыкларының аеруча кыйммәтле мәдәни мирас объектларының дәүләт җыентыгы»на кертелде (башта В. И. Ульянов-Ленин исемендәге Казан дәүләт университеты буларак [22]), 2010 елдан КФУ буларак[23].
  • 2024 елның 22 ноябрендә Казан дәүләт университеты бакчасында рәсми рәвештә император Александр I-гә һәйкәл ачылган (һәйкәл кую турында фикер алышу оештырылмаган, сынны җәмәгатьчелектән качып шыпырт кына урнаштырганнар). Бюстны ачу тантанасында РФ Мәгариф һәм фән министрлыгы башлыгы Валерий Фальков, КФУ ректоры Ленар Сафин, РФ Дәүләт Думасының фән һәм югары белем бирү комитеты рәисе Сергей Кабышев катнашкан[24].

Институтлар һәм факультетлар

[үзгәртү | вики-текстны үзгәртү]
  • Фундаменталь медицина һәм биология институты
  • Экология һәм табигатьтән файдалану институты
  • Геология һәм нефть-газ технологияләре институты
  • Инженерлык институты
  • Физика институты
  • А. М. Бутлеров ис. химия факультеты
  • Н. И. Лобачевский ис. математика һәм механика институты
  • Юридик факультеты
  • Идарә итү, икътисад һәм финанслар институты
  • Мәгълүмати технологияләр һәм мәгълүмати системалар югары мәктәбе
  • Хисаплау математикасы һәм мәгълүмати технологияләр югары мәктәбе
  • Бизнес югары мәктәбе
  • Л. Н. Толстой ис. филология һәм мәдәниятара багланышлар институты
  • Иҗитмагый-фәлсәфи фәннәр һәм массакүләм багланышлар институты
  • Халыкара мөнәсәбәтләр, тарих, һәм Шәрекъне өйрәнү институты
  • Псхилогия һәм мәгариф институты

Уку йортын тәмамлаган шәхесләр

[үзгәртү | вики-текстны үзгәртү]
Төп мәкаләләр: :Төркем:Казан университетын тәмамлаучылар, Казан университетын тәмамлаучылар исемлеге

Моны да карагыз

[үзгәртү | вики-текстны үзгәртү]

Искәрмәләр

[үзгәртү | вики-текстны үзгәртү]
  1. ↑ 1,0 1,1 1,2 Казанский университет // Энциклопедический словарь — СПб: Брокгауз — Ефрон, 1894.
  2. ↑ 2,0 2,1 Ермолаев А. И. Генетик Василий Николаевич Слепков: документальные штрихи к портрету, Genetic Vasily Nikolaevich Slepkov: documentary touches to the portrait // Историко-биологические исследования — 2019. — ISSN 2076-8176; 2500-1221
  3. ↑ Directory of Open Access Journals — 2003.
  4. ↑ https://eua.eu/about/member-directory.html
  5. ↑ http://kpfu.ru/sveden/cifry-i-fakty
  6. ↑ 6,0 6,1 Юридик шәхесләрнең бердәм дәүләт реестры
  7. ↑ https://apps.db.ripe.net/search/lookup.html?source=ripe&key=2001:6d0:ffdd::/48&type=inet6num
  8. ↑ Интерфейс программирования приложения YouTube
  9. ↑ https://orcid.org/signin
  10. ↑ Распоряжение Правительства Российской Федерации от 19.08.2022 № 2325-р
  11. ↑ http://www.azatliq.org/content/article/1857671.html
  12. ↑ Филиал КФУ в городе Джизаке Республики Узбекистан. 2022 елның 6 октябрь көнендә архивланган. Сайт КФУ
  13. ↑ Рөстәм Миңнеханов Үзбәкстанда Казан федераль университетының беренче чит ил филиалын ачты. Татар-информ, 10.10.2022
  14. ↑ Указ Президента РФ от 21 октября 2009 года № 1172 «О создании федеральных университетов в Северо-Западном, Приволжском, Уральском и Дальневосточном федеральных округах» // Собрание законодательства РФ. — 2009. — № 43. — Ст. 5048.
  15. ↑ Студенты КГУ устроили сходку против переименования вуза в ПФУ 2020 елның 6 апрель көнендә архивланган. // Газета «БИЗНЕС Online». — 26 октября 2009 года.
  16. ↑ Мякзюм Салахов: Казанский университет сохранит историческое имя 2020 елның 6 апрель көнендә архивланган. // Газета «БИЗНЕС Online». — 28 октября 2009 года.
  17. ↑ 17,0 17,1 17,2 Цифры и факты // Сайт Казанского (Приволжского) федерального университета.
  18. ↑ Указ Правительствующего Сената от 21 июля 1758 года об учреждении гимназии в городе Казани // Полное собрание законов Российской империи. — Т. 15. — С. 242.
  19. ↑ Триста лет китайского языка в России, archived from the original on 2012-08-18, retrieved 2020-04-21 
  20. ↑ Малышева С. Ю. «Великий исход» казанских университариев в сентябре 1918 года 2018 елның 23 ноябрь көнендә архивланган. // Научно-документальный журнал «Гасырлар авазы — Эхо веков». — 2003. — № 1-2.
  21. ↑ Елена Маслова. «Рабфак шаг за шагом продвигался вперёд» (Рабочий факультет Казанского университета в 1919—1926 гг.) 2016 елның 16 март көнендә архивланган. // Научно-документальный журнал «Гасырлар авазы — Эхо веков». — 2004. — № 2.
  22. ↑ Указ Президента РФ от 30 июля 1996 года № 1112 «О включении отдельных объектов в Государственный свод особо ценных объектов культурного наследия народов Российской Федерации» // Собрание законодательства РФ. — 1996. — № 32. — Ст. 3894.
  23. ↑ Указ Президента РФ от 26 октября 2010 года № 1289 «О внесении изменения в Указ Президента Российской Федерации от 30 июля 1996 года № 1112 „О включении отдельных объектов в Государственный свод особо ценных объектов культурного наследия народов Российской Федерации“» // Собрание законодательства РФ. — 2010. — № 44. — Ст. 5661.
  24. ↑ Арсений Кәримов. КФУ ишегалдында югары уку йортына нигез салучы Александр I бюсты ачылды. Татар-информ, 22.11.2024
  25. ↑ КФУда мәгариф мәктәбе булдырылды. Милли университет идеясе күмеләме? Азатлык радиосы, 5.10.2018
Чыганак — https://tt.wikipedia.org/w/index.php?title=Казан_(Идел_буе)_федераль_университеты&oldid=4403447