Чистай дәүләт тарихи-архитектура һәм әдәби музей-тыюлыгы

Wikipedia — ирекле энциклопедия проектыннан ([http://tt.wikipedia.org.ttcysuttlart1999.aylandirow.tmf.org.ru/wiki/Чистай дәүләт тарихи-архитектура һәм әдәби музей-тыюлыгы latin yazuında])
Чистай дәүләт тарихи-архитектура һәм әдәби музей-тыюлыгы
Чистай дәүләт тарихи-архитектура һәм әдәби музей-тыюлыгы
Чистай шәһәренең тарихи үзәге
Чистай шәһәренең тарихи үзәге
Нигезләү датасы 2014
Урын ТР, Чистай, К. Маркс урамы, 31
Директор Александр Вячеслав улы Печенкин
Сайт chisto-muzei.ru

Чистай дәүләт тарихи-архитектура һәм әдәби музей-тыюлыгы (рус. Чистопольский государственный историко-архитектурный и литературный музей-заповедник, ингл. Chistopol State Historical Arhitectural and Literary Museum-Reserve) ― Татарстанның Чистай шәһәрендә урнашкан музей-тыюлык. Республика мәдәният министрлыгы карамагында. Чистай шәһәре (1781 елда нигез салынган) һәм тирә-як җирләренең борынгы тарихын терки һәм күрсәтә.

Тарих[үзгәртү | вики-текстны үзгәртү]

Татарстан Республикасы Министрлар Кабинетының 2014 елның 11 июнендә чыккан карары белән Чистай шәһәренең тарихи үзәге (171,46 га) чикләрендә оештырылган[1]. 2015 елда музей-тыюлыкның сак зонасы чикләре расланган, ул мәдәни мирас объекты саналучы «Чистайның тарихи үзәге» чикләре белән туры килә[2]. Россиянең тарихи җирлекләре исемлегенә керә торган Чистайда[3] дәүләт музей-тыюлыгын булдыру мөмкинлеге бай тарихи-мәдәни мирасны, беренче чиратта, империя чорының архитектурасын саклау һәм регенерацияләү зарурлыгына бәйле. Зур булмаган шәһәрнең, борынгы заманнардан башлап[4], Россия тарихындагы эре вакыйгалар, шулай ук Россия һәм дөнья масштабындагы күренекле эшлеклеләрнең исемнәре белән тыгыз элемтәдә торуы шулай ук музей-тыюлыкны оештыруга тагын бер нигез булган. Музей-тыюлыкны булдыру концепциясен әзерләү барышында җирле тарихның иң эчтәлекле темалары өйрәнелгән, алар арасында «X—XIV гасыр Болгар шәһәре Җүкәтау»[5], «Чистай ― XIX-XX йөз башы Кама буе сәүдә үзәге»[6], «1976―1991 елларда Чистай төрмәсендә совет диссидентлары»[7]. «Совет язучыларының 1941―1943 елларда Чистайга эвакуацияләнүе» темасы аерым әһәмияткә ия[8]. Совет әдәбиятының Чистай чорын музейлаштыруның мөһимлеге 2014 елда РФ мәдәният министры (2012―2020) В. Р. Мединский тарафыннан ассызыклана[9]:

Чистай – уникаль шәһәр, биредә сугыш елларында иң яхшы совет язучылары яшәгән һәм эшләгән. Әдәби генийларның бер гектар мәйданда мондый концентрациясен дөнья мәдәнияте белми. Бу – әлеге районның әһәмиятле үзенчәлеге, һәм бу үзәкнең бөтен Россия, ә киләчәктә бөтен дөньяга танылган булуы кирәк[10]

— В. Р. Мединский

.

Музей-тыюлыкны булдыру эшенә 2014 елда Татарстан Республикасы Министрлар Кабинеты тарафыннан расланган «2014-2020 елларга Татарстан Республикасында туризм һәм кунакчыллык өлкәсен үстерү» дәүләт программасын эшләү ярдәм итә.

Казан, Болгар һәм Зөя белән беррәттән[11], Чистай да туристларны үзенә тартып торучы мөһим урын, төбәкнең туристик үсеш ноктасы итеп билгеләнгәч, Программа шәһәрдә туристлык продуктын булдыру һәм алга этәрү мөмкинлекләре булган дәүләт музей-тыюлыгын булдыру зарурлыгын актуальләштерә.

«Чистай шәһәренең тарихи үзәге» истәлекле урыны[үзгәртү | вики-текстны үзгәртү]

2013 елда «Чистай шәһәренең тарихи үзәге» истәлекле урыны регион (республика) әһәмиятендәге мәдәни мирас объектларына кертелгән һәм Россия Федерациясе халыкларының мәдәни мирас объектлары (тарихи һәм мәдәни ядкәрләр) Бердәм дәүләт реестрына кертелгән[12]. Монда XIX — XX гасыр башларындагы комплекслы төзелешләр сакланган. Тарихи үзәкнең кирпеч һәм агач биналары — гражданнар, культ һәм сәнәгать архитектурасы үрнәкләре, төбәк һәм җирле әһәмияттәге мәдәни мирас объектлары булган һәйкәлләр. Иске Чистайның архитектура стильләре шактый төрле: неорессанс, классицизм, романтизм, соңгы провинциаль ампир, псевдорус стиле, барокко һәм модерн[13]. Тарихи үзәктә Скарятин бакчасы (1868 елда нигез салынган), шәһәр бульвары (1874), танылган совет язучыларының исемнәре белән бәйле истәлекле урыннар (мәйдан, урамнар, йортлар): Николай Асеев, Анна Ахматова, Михаил Исаковский, Леонид Леонов, Борис Пастернак, Илья Сельвинский, Александр Твардовский, Александр Фадеев, Константин Федин, Марина Цветаева һ. б[14].

Музей эшчәнлеге[үзгәртү | вики-текстны үзгәртү]

Төп эш юнәлешләре: мәдәни мирас объектларын саклау, музей эшен һәм туризмны үстерү.

Музей-тыюлык фондларында 60 меңнән артык саклау берәмлеге (1 гыйнвар 2020). Коллекцияләр: сынлы сәнгать әсәрләре, басма продукция предметлары, этнография, нумизматика, археология, документлар һ. б. Ел саен музей-тыюлыкка 60 меңнән артык турист килә, 1,5 мең экскурсия уздырыла.

Музей бүлекчәләре[үзгәртү | вики-текстны үзгәртү]

Чистай дәүләт музей-тыюлыгы составында:

Проектлана торган объектлар: Сәяси репрессия корбаннары һәм диссидентлар музее, А. М. Бутлеров музее, Л. М. Леоновның — Сельвинскийлар гаиләсенең мемориаль музее, Сәүдәгәрләр көнкүреше музее, «Доктор Живаго» романы музее, Эшче һөнәрләр музее, Күргәзмә залы, Фонд саклау урыны.

Башкарган эшләр[үзгәртү | вики-текстны үзгәртү]

«Иҗатның максаты — фидакарьлек» республика музей конкурсы (2010 елдан башлап), «Чистайда Пастернак укулары» Халыкара фәнни-гамәли конференциясе (2015 елдан башлап), «Әдәби Чистай» автор җыры фестивале (2016 елдан башлап), кыска метражлы кино көне (2018 елдан башлап).

Искәрмәләр[үзгәртү | вики-текстны үзгәртү]

  1. О государственном бюджетном учреждении культуры Республики Татарстан «Чистопольский государственный историко-архитектурный и литературный музей-заповедник»: постановление Кабинета Министров Республики Татарстан от 11 июня 2014 г. № 396 // Сборник постановлений и распоряжений КМ РТ и нормативных актов республиканских органов исполнительной власти. — 2014. — № 52. — 11 июля.
  2. Об установлении границ территории Чистопольского государственного историко-архитектурного и литературного музея-заповедника, расположенного по адресу: г. Чистополь, Чистопольского муниципального района Республики Татарстан: приказ Министерства культуры Республики Татарстан от 27 ноября 2015 г. № 1272од // Собрание законодательства Республики Татарстан. — 2016. — № 11. — 9 августа.
  3. Об утверждении перечня исторических поселений: приказ Министерства культуры РФ и Министерства регионального развития РФ от 29 июля 2010 г. № 418/339 // Российская газета. — 2010. — 29 сент.
  4. Чистаем. Родной Чистополь: историко-публицистические очерки. — Казань: Издательство «Идель-Пресс», 2009. — С. 22-36.
  5. Набиуллин Н. Г. Джукетау — город булгар на Каме. — Казань: Татар. кн. изд-во, 2011. — 143 с.
  6. Чистополь и Чистопольцы. Из прошлого и настоящего. — Казань: Изд-во «По городам и весям», 2004. — С. 70-119.
  7. Чистополь: история. — Набережные Челны: Новости МИРА, 2009. — С. 71-74.
  8. Литературный Чистополь / Авт.-сост.: Д. В. Кондрашин, А. В. Печенкин, О. Ю. Печенкина. — М.: Изд-во «Перо», 2015. — 292 с.
  9. [Интервью министра культуры РФ В. Р. Мединского] // ГТРК «Россия Татарстан»: [сайт]. — 2014. — 25 марта. — URL: http://trt-tv.ru/rossiya-24/intervyu/rossiya-24-intervyu-25-03-14-2/ (дата обращения: 9.06.2020).
  10. Министр культуры РФ в Чистополе // YouTube: [сайт]. — 2014. — 18 июня. — URL: https://www.youtube.com/watch?v=RHXWSsBjnZ8 (дата обращения: 10.07.2020).
  11. Об утверждении государственной программы «Развитие сферы туризма и гостеприимства в Республике Татарстан на 2014—2022 годы»: постановление Кабинета Министров Республики Татарстан от 21 июля 2014 г. № 522 // Государственный комитет Республики Татарстан по туризму: [сайт]. URL: https://tourism.tatarstan.ru/aktualnaya-informatsiya-4284589.htm 2020 елның 22 июль көнендә архивланган. (дата обращения: 17.07.2020).
  12. Об отнесении к объектам культурного наследия регионального (республиканского) значения достопримечательного места «Исторический центр Чистополя» и включении его в Единый государственный реестр объектов культурного наследия (памятников истории и культуры) народов Российской Федерации: постановление Кабинета Министров Республики Татарстан от 12 ноября 2013 г. № 869 // Сборник постановлений и распоряжений КМ РТ и нормативных актов республиканских органов исполнительной власти. — 2013. — № 84. — 15 ноября.
  13. Свод памятников истории и культуры Республики Татарстан. Т. I. Административные районы. — Казань: Изд-во «Мастер Лайн», 1999. — С. 367—402.
  14. Чистополь литературный. Энциклопедия / Авт.-сост.: Н. М. Валеев, Р. Ш. Сарчин. — Казань: Изд-во «Заман», 2017. — С. 487—490.