Удмуртия: юрамалар арасында аерма

Удмуртия
	Удмуртия
	удм. Удмурт Элькун
Байрак	Илтамга
Нигезләнү датасы	11 ноябрь 1991
Рәсми исем	Удмуртская Республика һәм Удмурт Элькун
Кыскача исем	Удмуртия
Рәсми тел	рус теле һәм ар теле
Гимн	Удмуртия гимны
Дөнья кисәге	Европа
Дәүләт	Россия
Башкала	Ижау
Административ-территориаль берәмлек	Россия
Сәгать поясы	SAMT[d]
Табигый-георафик объект эчендә урнашкан	Русиянең Аурупа өлеше
Геомәгълүматлар	Data:Russia/Udmurt Republic.map
Дәүләт башлыгы вазыйфасы	Президент Удмуртской Республики[d] һәм Глава Удмуртской Республики[d]
Ил башлыгы	Александр Владимирович Бречалов[d]
Хөкүмәт башлыгы	Ярослав Владимирович Семёнов[d]
Башкарма хакимият	Правительство Удмуртской Республики[d]
Канунбирү органы	Государственный Совет Удмуртской Республики[d]
Халык саны	1 493 356 (1 гыйнвар 2021)
Нәрсә белән чиктәш	Киров өлкәсе, Пермь крае, Башкортстан, Татарстан, Пермь өлкәсе[d], Частые районы һәм Сива районы
Алыштырган	Удмурт Автономияле Совет Социалистик Республикасы
Кулланылган тел	ар теле һәм рус теле
Мәйдан	42 100 км²
Рәсми веб-сайт	udmurt.ru(рус.)
Тәртипне билгеләүче төп текст	Конституция Удмуртской Республики[d]
Тема җәгърафиясе	география Удмуртии[d]
Феноменның икътисады	экономика Удмуртии[d]
Номер тамгасы коды	18
Монда җирләнгәннәр төркеме	[d]
Объектның күренешләре өчен төркем	[d]
	Удмуртия Викиҗыентыкта

Тарихны интерактив карап чыгу

← Алдагы төзәтмә Киләсе төзәтмә →

Контент бетерелгән Контент өстәлгән

КүрсәтмәлеВики-текст

Кертелгән

31 авг 2014, 15:19 юрамасы

Удмурт Республикасы — Россия Федерациясе составындагы республика. Идел буе федераль бүлгесена керә.

Башкаласы — Ижау шәһәре.

Чиктәшлек

Як	РФ субъекты яки дәүләт
Төньяк Көнбатыш	Киров өлкәсе
Көнчыгыш	Пермь крае
Көньяк	Татарстан
Көньяк-көнчыгыш	Башкортстан

Тарих

Моны да карагыз: Вятка губернасы

Урта гасырлар

XV гасырда көньякта торган удмуртлар Казан ханлыгы составында, ә төньякта торган удмуртлар — Мәскәү дәүләт составында булганнар. Казан ханлыгы җимерелүдән соң, удмуртлар бер дәүләттә яши башлаганнар.

Русия составында

XVII–XVIII гасырларда җирләрне үзләштерү башланган, беренче предприятиеләр төзелгән. 1750- һәм 1760-елларда Ижау һәм Воткинск заводлар торгызылган.

1889 елда хәзерге Удмуртиянең төньякта беренче тимер юл үткәргән иде.

РСФСР составында

Вотяк (Удмурт) автономияле өлкәсе

Вотяк автономияле өлкәсе 1920 елның 4 ноябрендә барлыкка килгән. Автономия составына элекке Вятка губернасын Глазов, Алабуга, Малмыж һәм Сарапул өязләре кергән. Башта (4.11.1920–2.06.1921) өлкәсенең үзәге Глазовта иде, ләкин 1921 елда ул Ижауга күчерелгән.

1926 елда милли состав

удмуртлар — 52,3 %,
руслар — 43,3 %,
татарлар — 2,3 %,
бисермәннәр — 1,2 %.

1929 елда Түбән Новгород өлкәсе составына кергән.

1932 елның 1 гыйнварында исеме Удмурт автономияле өлкәсе итеп үзгәртелгән.

1934 елның 28 декабрендә Удмурт АССРга үзгәртеп корылган; 1935–1937 елларда Киров крае составына кергән. 1937 елда Киров өлкәсе составыннан Удмурт АССР составына Воткинск, Сарапул, Каракулино һәм Кыяс районнары күчереләләр.

Бөек Ватан сугышы вакытында Удмуртиягә ~40 предприятие эвакуацияләндгән.

Хәзерге заман

1991 елның 11 октябрендә Удмурт АССР Югары Советы республиканың суверенитетын игълан итте. 1994 елда Удмуртия Республикасының Конституциясе кабул ителде.

География

Республика Урта Уралның көнбатышында урнашкан. Көнчыгыштан көнбатышка озынлыгы — 180 км, төньяктан көньякка — 270 км. Иң югары ноктасы — 332 м — республиканың төньяк-көнбатышында урнаша.

Климат

Удмурития континенталь климат зонасында урнаша. Урта ел температурасы — +1,0...+2,5 °C. Елнның иң җылы ай — июль (+17,5...+19 °C), иң салкын — гыйнвар (−14...−15 °C). Максималь температуралар +38...+39 °C җитә, минималь температура –50 °C^[2]. Урта ел явымнар саны — 500–600 мм.

Файдалы казылмалар

Нефть

Респуликада 114 нефть чыганагы бар. Запаслар — 300 млн. т.

Торф

Удмуртияда 619 торф чыганагы бар, 204,7 млн. т гомуми запас белән.

Гидрография

Исеме	Озынлыгы (км)	Бассейн мәйданы (км²)
Чулман	2032	522000
Нократ	1370	129000
Чүпче	501	20400
Көлмез	270	17240
Иж	270	8510
Сива	206	4870
Вала	196	7360

Республика территориясендә 600 тан артык буалар, аларның иң зурысы — Ижау буасы. Көньякта Удмуртия Түбән Кама сусаклагычы белән, ә көнчыгышта —- Воткинск сусаклагычы белән юыла.

Халык

Моны да карагыз: Удмуртия халкы

Милли состав:

Милләт	1939^[3], %	1959^[4], %	1970^[5], %	1979^[6], %	1989^[7], %	2002^[8], %	2010^[9], %
Руслар	55,7	56,8	57,1	58,3	58,9	60,1	62,2
Удмуртлар	39,4	35,9	34,2	32,1	30,9	29,3	28,0
Татарлар	3,3	5,3	6,1	6,6	6,9	6,9	6,7

Торак пунктлар

Административ-территориаль бүленеш

Моны да карагыз: Удмуртиянең административ-территориаль бүленеше

Административ районнар

№	Районның исеме^[11]	Удмуртча исеме	Административ үзәге
1	Алнаши районы	Алнаш ёрос	Алнаши
2	Балезино районы	Балезино ёрос	Балезино
3	Вавож районы	Вавож ёрос	Вавож
4	Воткинск районы	Вотка ёрос	Воткинск
5	Глазов районы	Глаз ёрос	Глазов
6	Грахово районы	Грах ёрос	Грахово
7	Дебёсы районы	Дэбес ёрос	Дебёсы
8	Завьялово районы	Завьял/Дэри ёрос	Завьялово (Удмуртия)
9	Игра районы	Эгра ёрос	Игра
10	Камбарка районы	Камбарка ёрос	Камбарка
11	Каракүл районы	Каракулино ёрос	Каракүл
12	Кез районы	Кез ёрос	Кез
13	Кизнер районы	Кизнер ёрос	Кизнер
14	Кыяс районы	Кияса ёрос	Кыяс
15	Красногорское районы	Красногорск ёрос	Красногорское (Удмуртия)
16	Кече Пурга районы	Пичи Пурга ёрос	Кече Пурга
17	Можга районы	Можга ёрос	Можга
18	Сарапул районы	Сарапул ёрос	Шыгай
19	Селты районы	Сьӧлта ёрос	Селты
20	Сюмси районы	Сюмси ёрос	Сюмси
21	Ува районы	Ува ёрос	Ува
22	Шаркан районы	Шаркан ёрос	Шаркан
23	Юкаменское районы	Юкаменск ёрос	Юкаменское
24	Якшур-Бодья районы	Якшур-Бӧдья ёрос	Якшур-Бодья
25	Яр районы	Яр ёрос	Яр (Удмуртия)

Республика буйсынудагы шәһәрләр

Икътисад

Удмуртия — зур үскән промышленность һәм күп тармаклы авыл хуҗалыгы белән республика. Шулай ук республикада иң зур оборона предприятиеләрлнең туплпанышы. Республика нефть белән бай, 2006 елда 10,2 млн. т нефть чыгарылган.^[12]

Сәнәгать

Сәнәгатьнең төп тармаклар — машиналар төзү, металл эшкәртү, кара металлургия һәм агач эшкәртү сәнәгате. Энергетика: Ижау, Сарапул, Глазов һәм Воткинскта җылылык электростанция бар. Металлургия җитештерү Ижауда туплпана, металл кою производствосы — Ижауда һәм Воткинскта. Шулай ук җиңел автомобиль һәм автофургоннар, мотоцикллар, ау мылтыкларның ңитештерү бар. Агач хәзерләү төньяк һәм көнбатыш районнарда үткәрәләр. Предприятиләрнең зур өлеше хәрби сәнәгать комплексы белән бәйләнгән.

Авыл хуҗалыгы

Авыл хуҗалыгы файдаланыла торган җирләре республиканың 50 % урынын ала. Терлекчелектә мөгезле эре терлек һәм дуңгызлар өстенлек итәләр. Арыш, бодай, карабодай, солы, борчак, кукуруз, көнбагыш, җитен, рапс, бәрәңге, яшелчәләр үстерәләр.

Транспорт

Автомобиль транспорты

Республиканың территория аша өч федераль әһәмиятле юл уза: Р320 (Алабуга — Ижау), Р321 (Ижау — Игра — Глазов), Р322 (Ижау — Сарапул).

Һава транспорты

Республиканың бердәнбер аэропорты Ижауда урнаша.

Тимер юл транспорты

Төп линияләр: Казан — Әгерҗе — Екатеринбург, Киров — Балезино — Пермь, Ижау — Воткинск, Люкшудья — Көлмез^[13]

Тимер юл вокзаллары

Глазовда тимер юл вокзалы.		Можгада тимер юл вокзалы.		Балезинода тимер юл вокзалы.		Сарапулда тимер юл вокзалы.

Спорт

Профессиональ клублар: "Зенит-Ижевск" футбол клубы (Русиянең икенче футбол дивизионында уйный), Югары хоккей лигада "Ижсталь" хоккей клубы уйный.

Шулай ук карагыз

	Удмуртия порталы
	Русия Федерациясе порталы

Искәрмәләр

[_8bece5d90faf69b8-1] ttps://www.izh.kp.ru/online/news/2880016/

[2] ttp://www.izh2.ru/izhevsk/klimat.php

[3] Всесоюзная перепись населения 1939 года

[4] Всесоюзная перепись населения 1959 года

[5] Всесоюзная перепись населения 1970 года

[6] Всесоюзная перепись населения 1979 года

[7] Всесоюзная перепись населения 1989 года

[8] Всероссийская перепись населения 2002 года

[9] Информационные материалы об окончательных итогах Всероссийской переписи населения 2010 года

[10] ttp://www.gks.ru/free_doc/new_site/population/demo/perepis2010/svod.xls

[11] Муниципальные образования УР

[12] ttp://www.udminvest.ru/prezentaciya_udmurtskoj_respubliki/ekonomicheskij_potencial?PHPSESSID=c5f86ba1012d2b6bce035048b26d668d

[13] ttp://www.udmurt.ru/region/transport/zhel_dor/gzhd.php

[1]

[2]

[3]

[4]

[5]

[6]

[7]

[8]

[9]

[10]

[11]

[12]

[13]

@@ Юл номеры - 16: / Юл номеры - 16: @@
  |GDP(PPP)   = 157,0
  |GDPRnk     = 37-нче
- |FedDistrNm = [[Идел буе федераль округы|Идел буе]]
+ |FedDistrNm = [[Идел буе федераль бүлгесе|Идел буе]]
  |EcRegNm    = [[Ураль икътисад район|Урал]]
  |CadNo      = 19, {{comment|ЮХИДИ|Юл хәрәкәте иминлеге дәүләт инспекциясе}} коды — 18
@@ Юл номеры - 35: / Юл номеры - 35: @@
  |LegislNm   = Владимир Невоструев
  |Бүләкләр    = {{Ленин ордены|1958|тип=төбәк}} {{Октябрь Инкыйлабы ордены|1970|тип=төбәк}} {{Халыклар дуслыгы ордены|1972|тип=төбәк}}
-}}'''Удмурт Республикасы''' — {{RUS}} составындагы республика. [[Идел буе федераль округы]]на керә.
+}}'''Удмурт Республикасы''' — {{RUS}} составындагы республика. [[Идел буе федераль бүлгесе]]на керә.
 Башкаласы — [[Ижау]] шәһәре.
@@ Юл номеры - 318: / Юл номеры - 318: @@
 {{Фин-угыр дәүләтләр һәм автономияләр}}
 {{Русия республикалары}}
-{{Русия Федерациясенең Идел буе федераль округы}}
+{{Русия Федерациясенең Идел буе федераль бүлгесе}}
 {{Русия субъектлары}}

карау • бәхәс • edit Ижау Воткинск Сарапул Глазов	Урын	Шәһәр	Удмуртча исеме	Халык саны
	1	Ижау	Иж	627 734
	2	Сарапул	Сарапул	101 381
	3	Воткинск	Вотка	99 022
	4	Глазов	Глаз	95 854
	5	Можга	Можга	47 961
	6	Игра	Эгра	20 737
	7	Ува	Ува	19 984
	8	Балезино	Балезино	16 121
	9	Кез	Кез	11 080
	10	Камбарка	Камбарка	11 021
	11	Кизнер	Кизнер	9 536
	12	Завьялово	Дэри	8 986
	13	Кече Пурга	Пичи Пурга	7 711
	14	Якшур-Бодья	Якшур-Бӧдья	7 252
	15	Шаркан	Шаркан	6 614
	16	Яр	Яр	6 596
	17	Алнаши	Алнаши	6 303
	18	Вавож	Вавож	5 816
	19	Новый	Новый	5 742
	20	Дебёсы	Дэбэс	5 720
^[10]

к б ү Удмуртия
	Шәһәрләр: Ижау \| Сарапул \| Воткинск \| Глазов \| Можга \| Камбарка
	Районнар: Алнаши районы \| Балезино районы \| Вавож районы \| Воткинск районы \| Глазов районы \| Грахово районы \| Дебёсы районы \| Завьялово районы \| Игра районы \| Камбарка районы \| Каракүл районы \| Кез районы \| Кече Пурга районы \| Кизнәр районы \| Киясово районы \| Красногорское районы \| Можга районы \| Сарапул районы \| Селты районы \| Сөмсә районы \| Ува районы \| Шаркан районы \| Юкамен районы \| Якшур-Бодья районы \| Яр районы
	Башка мәкаләләр:: Административ-территориаль бүленеше \| Байрак \| Герб \| Гимн \| Халык

к б ү Россия Федерациясе субъектлары
Республикалар	Адыгея Алтай Башкортстан Бурятия Дагстан Ингушетия Кабарда-Балкария Калмыкия Карачай-Чиркәсия Карелия Коми Кырым³ Мари Ил Мордовия Татарстан Төньяк Осетия Тыва Удмуртия Хакасия Чечня Чуашия Якутия
Крайлар	Алтай Байкал арты Диңгез буе Камчатка Краснодар Красноярск Пермь Ставрополь Хабаровск
Өлкәләр	Амур Архангельск Әстерхан Белгород Брянск Владимир Волгоград Вологда Воронеж Иваново Иркутск Калининград Калуга Кемерово Киров Кострома Курган Курск Ленинград Липецк Магадан Мәскәү Мурманск Түбән Новгород Новгород Новосибирск Омск Орел Оренбург Пенза Псков Ростов Рязань Самара Сарытау Сахалин Свердловск Смоленск Тамбов Тверь Томск Тула Төмән Ульяновск Чиләбе Ярославль
Федерация әһәмиятендәге шәһәрләр	Мәскәү Санкт-Петербург Акъяр³
Автономияле өлкә	Яһүд
Автономияле округлар	Ненец¹ Хант-Манси² Чукотка Ямал-Ненец²
¹ Архангельск өлкәсенә керә ² Төмән өлкәсенә керә. ³ Украина белән бәхәсле территорияләр