Франция: юрамалар арасында аерма

Сылтамалар өстәү
Wikipedia — ирекле энциклопедия проектыннан ([http://tt.wikipedia.org.ttcysuttlart1999.aylandirow.tmf.org.ru/wiki/Франция latin yazuında])
Тарихны интерактив карап чыгу
← Алдагы төзәтмәКиләсе төзәтмә →
Контент бетерелгән Контент өстәлгән
КүрсәтмәлеВики-текст
IanraBot (бәхәс | кертем)
1 234 896 үзгәртергә
Рашат Якупов (бәхәс | кертем)
25 005 үзгәртергә
Төзәтмә аңлатмасы юк
Юл номеры - 1: Юл номеры - 1:
{{Башка мәгънәләр|Франция (мәгънәләр)}}
{{twinCYR|Fransiä}}
{{twinCYR|Fransiä}}
{{Дәүләт-2
{{Дәүләт-2
Юл номеры - 35: Юл номеры - 36:
|КПҮИ буенча урын = 20 нче
|КПҮИ буенча урын = 20 нче
|КПҮИ дәрәҗәсе = <span style="color:#090;">үтә югары</span>
|КПҮИ дәрәҗәсе = <span style="color:#090;">үтә югары</span>

|Акча берәмлеге = [[евро]] (EUR)<ref name="euro">1999 елга кадәр Франция франкы.</ref>
|Акча берәмлеге = [[евро]] (EUR)<ref name="euro">1999 елга кадәр Франция франкы.</ref>
|Домен = [[.fr]]<ref name="domen">Шулай ук [[.eu]], Аурупа берлеге әгъзасы буларак</ref>
|Домен = [[.fr]]<ref name="domen">Шулай ук [[.eu]], Аурупа берлеге әгъзасы буларак</ref>
Юл номеры - 41: Юл номеры - 41:
|Сәгать поясы = CET ([[UTC+01:00|UTC+1]], җәен [[UTC+2]])
|Сәгать поясы = CET ([[UTC+01:00|UTC+1]], җәен [[UTC+2]])
}}
}}
'''Франция''' ({{lang-fr|France}} {{IPA|[fʁɑ̃s]}}, [[Иске татар әдәби теле|иске тат.]] ''فرانسە/فرانسا'', ''Франсә/Франса, Фәрәнсә''<ref>https://docviewer.yandex.ru/?lang=tt&name=105.rtf&tm=1519934451&tld=ru&text=фәрәнсә&url=http%3A%2F%2Fold.kpfu.ru%2Ff11%2Fbin_files%2F105.rtf&lr=43&mime=rtf&l10n=ru&sign=e34c2fd3cf116a1bc6498fb2c6c3ec14&keyno=0</ref>), рәсми атамасы '''Франция Җөмһүрияте''' (''République française'') — [[Көнбатыш Аурупа]]да урнашкан [[дәүләт]]. Башкала — [[Париж]] каласы. Ил исеме борынгы герман кабиләсе исеменнән килә — [[франклар]].
'''Франция''' ({{lang-fr|France}} {{IPA|[fʁɑ̃s]}}, [[Иске татар әдәби теле|иске тат.]] ''فرانسە/فرانسا'', ''Франсә/Франса, Фәрәнсә''<ref>https://docviewer.yandex.ru/?lang=tt&name=105.rtf&tm=1519934451&tld=ru&text=фәрәнсә&url=http%3A%2F%2Fold.kpfu.ru%2Ff11%2Fbin_files%2F105.rtf&lr=43&mime=rtf&l10n=ru&sign=e34c2fd3cf116a1bc6498fb2c6c3ec14&keyno=0</ref>), рәсми атамасы '''Франция Җөмһүрияте''' (''République française'') — [[Көнбатыш Аурупа]]да урнашкан [[дәүләт]]. Башкала — [[Париж]] каласы. Ил исеме борынгы герман кабиләсе исеменнән килә — [[франклар]]. Зурлыгы буенча Аурупада өченче ил, Аурупадан башка Франциянең диңгез арты җирләре Көньяк Америкада һәм Африкада урын алган. {{Күчү|#Географик мәгълүмат|1}}


Франция атом-төш коралына ия булган ил, [[Аурупа берлеге]]н оештырган илләрнең берсе, [[НАТО]] әгъзасы. [[БМО]]ның [[Иминлек шурасы]]ның биш даими әгъзаларның берсе. Дөнья сәясәтендә Франция иң актив илләрнең берсе. Биредә [[ЮНЕСКО]], [[Икътисади хезмәттәшлек һәм үсеш оешмасы]], [[Интерпол]] кебек оешмаларның штаб-фатирлары урнаша. {{Күчү|#Халыкара элемтәләр|1}}
Франция халкының саны — 65,4 млн кеше ([[2010 ел]]ның гыйнвары), аларның арасында 90 %-ты Франция гражданнары. Канун чыгару органы — икепалаталы парламент. Административ бүленү — [[Франция регионнары|27 регионга бүленә]].


Франция халкының саны — 65 595 620 кеше ([[2017 ел]]га фараз<ref>[https://www.insee.fr/fr/information/2411675 Population] {{ref-fr}} Institut national de la statistique et des études économiques. </ref>), диңгез арты җирләре белән бергә исәпләгәндә — 66 991 000 кеше. Аларның 90 %-ы — Франция ватандашлары. Халыкның 45 %-ы теге яки бу дин тарафдары булмавын белдерә, 45 %-ы — [[католиклар]]. Илдә мөселманнар саны арта бара, 2015 елда "Le Monde" басмасы исәпләве буенча, Франция халкының 8 %-ы — [[мөселманнар]]<ref>Alexandre Pouchard et Samuel Laurent. [https://www.lemonde.fr/les-decodeurs/article/2015/01/21/que-pese-l-islam-en-france_4559859_4355770.html Quel est le poids de l'islam en France?] {{ref-fr}} Le Monde (21 janvier 2015).</ref>. {{Күчү|#Халык|1}}
[[Аурупа берлеге]]нә һәм [[НАТО]]га керә.

Франция — [[президент]]лы [[Унитар дәүләт|унитар]] [[республика]]. Илнең төп кануны — [[1958 ел]]да кабул ителгән конституция. Канун чыгару органы — икепалаталы парламент (Сенат һәм Милли җыен). {{Күчү|#Дәүләт төзелеше|1}}


== Географик мәгълүмат ==
== Географик мәгълүмат ==
Юл номеры - 85: Юл номеры - 87:
* 1946—1958 — Дүртенче республика.
* 1946—1958 — Дүртенче республика.
* [[1959 ел]]ның [[8 гыйнвар]]енде — [[Шарль де Голль]] Франция президенты итеп сайлана. [[Бишенче Республика]] беренче президенты.
* [[1959 ел]]ның [[8 гыйнвар]]енде — [[Шарль де Голль]] Франция президенты итеп сайлана. [[Бишенче Республика]] беренче президенты.

== Халыкара элемтәләр ==


== Сәясәт ==
== Сәясәт ==

24 мар 2019, 13:59 юрамасы

Бу терминның башка аңлатмалары да бар, аларны карау өчен Франция (мәгънәләр) битенә күчегез.
Bu mäqäläneñ latin älifbasındağı igezäge bar.

Франция Җөмһүрияте
République française
Байрак Илтамга
Шигарь: «Liberté, Égalité, Fraternité (Азатлык, Тигезлек, Кардәшлек))»
Һимн: «Марсельеза»
Нигезләнгән 843 (Верден килешүе)
1958 (Бишенче җөмһүрият)
Рәсми тел француз теле
Башкала Париж
Идарә итү формасы президент-парламент җөмһүрияте
Президент
Премьер-министр 		Эммануел Макрон
Габриэль Атталь
Мәйдан
• Барлыгы
• су өслеге проценты
674 685[1] км²/547 030[2] км²
0,26 %
Халык саны
• Бәя
• Халык тыгызлыгы
66 200 000/63 460 000
ТЭП
  • Барлыгы (2013)
  • Кеше башына

ТЭП (номинал)
  • Барлыгы
  • Кеше башына
2 957 879 759 264 $[4] һәм 2 782 905 325 625 $[4] $
КПҮИ (2013) 0,884[5] (үтә югары) 
Акча берәмлеге евро (EUR)[6]
Интернет-домен .fr[7]
ISO коды FR
ХОК коды FRA
Телефон коды +33
Сәгать кушаклары UTC+01:00[8]
Җини коэффициенты 33,1[9]
Балигъ булу яше 18 яшь[10]

Франция (фр. France [fʁɑ̃s], иске тат. فرانسە/فرانسا, Франсә/Франса, Фәрәнсә[11]), рәсми атамасы Франция Җөмһүрияте (République française) — Көнбатыш Аурупада урнашкан дәүләт. Башкала — Париж каласы. Ил исеме борынгы герман кабиләсе исеменнән килә — франклар. Зурлыгы буенча Аурупада өченче ил, Аурупадан башка Франциянең диңгез арты җирләре Көньяк Америкада һәм Африкада урын алган.

Франция атом-төш коралына ия булган ил, Аурупа берлеген оештырган илләрнең берсе, НАТО әгъзасы. БМОның Иминлек шурасының биш даими әгъзаларның берсе. Дөнья сәясәтендә Франция иң актив илләрнең берсе. Биредә ЮНЕСКО, Икътисади хезмәттәшлек һәм үсеш оешмасы, Интерпол кебек оешмаларның штаб-фатирлары урнаша.

Франция халкының саны — 65 595 620 кеше (2017 елга фараз[12]), диңгез арты җирләре белән бергә исәпләгәндә — 66 991 000 кеше. Аларның 90 %-ы — Франция ватандашлары. Халыкның 45 %-ы теге яки бу дин тарафдары булмавын белдерә, 45 %-ы — католиклар. Илдә мөселманнар саны арта бара, 2015 елда "Le Monde" басмасы исәпләве буенча, Франция халкының 8 %-ы — мөселманнар[13].

Франция — президентлы унитар республика. Илнең төп кануны — 1958 елда кабул ителгән конституция. Канун чыгару органы — икепалаталы парламент (Сенат һәм Милли җыен).

Географик мәгълүмат

Төп мәкалә: Франция географиясе

Географик урнашу

Космостан күренеш

Франциянең күпчелек өлеше Көнбатыш Аурупада урнаша. Коры җир буенча ул төньяк-көнчыгышта Бельгия, Люксембург һәм Алмания белән, көнчыгышта Алмания һәм Швейцария белән, көньяк-көнчыгышта Монако һәм Италия белән, көньяк-көнбатышта исә Испания һәм Андорра белән чиктәш. Көнбатышта һәм төньякта ил территориясе Атлантик океан (Бискай култыгы һәм Ла-Манш бугазы), көньякта Урта диңгез тарафыннан юыла.

Шулай ук дәүләт составына Урта диңгездә урнашкан Корсика утравы һәм егермедән артык департаметлар һәм буйсынган территорияләр керә.

Илнең гомуми мәйданы 547 мең км² (буйсынган территорияләр белән 643,4 мең км²). Бу Аурупа Берлегенә кергән иң зур дәүләт.

Климат

Рослен күле

Франциянең кыйтга өлешендә климат уртача диңгезле, көньякта субтропик. Җәй көннәре гадәттә эссе һәм коры, июль аенда уртача температура + 23-25 градусны тәшкил итә. Шул вакытта гыйнвар аенда исә уртача температура + 7-8. Кыш көннәре өчен яңгырлар табигый.

Явым-төшем саны якынча 600—1000 мм. Таулы районнарда бу күрсәткеч 2000 мм-дан да югарырак улырга мөмкин.

Тарих

Төп мәкалә: Франция тарихы

Б.э.к. 6—5 гасырларда Франция территориясенең зур өлешендә кельт кабиләләре (римллылар аларны галлар, дәүләтне Галлия дип атаганнар) яшәгән. Б.э.к. 2 гасыр азагы — 1 гасыр утрасында Галлияне римлылар басып алганнар. Б.э. 2—4 гасырларда халык арасында христианлык таралган, романлаштыру нәтиҗәсендә латыйн теле кельт телләрне кысрыклап чыгарды.

3—6 гасырларда Галлияне алман кабиләләре (вестготлар, бургундлар, франклар) басып алганнар һәм аның территориясендә берничә дәүләтне хасил иткәннәр. Алар арасында иң зурысы Франк дәүләте булган ("Франция" франклар исеменнән килеп чыккан). Каролинглар империясенең таркалуы (843) нәтиҗәсендә Көнбатыш Франк кыйраллыгы барлыкка килгән. 10 гасырдан дәүләт Франция дип атала башлаган.

Кыйрал хакимияте киске көчезләнгән. IX гасырда викинглар Франциягә даими рәвештә һөҗүм итеп торалар, 911 елда алар Нормандия һерцоглыгына нигез сала.  X гасырның азагында Франция ике дистә һерцоглыкка бүленгән булган, кыйрал хакмияте номиналь генә булып калган. 987 елда Капетинглар династиясе хакимияткә килә. Капетинглар хакимлеге тәре яулары, Францянең үзендә дини сугышлар, беренче парламент (Генераль штатлар) чакыру һәм Авиньон әсирлеге белән игътибарга лаек.

Франция белән Англия арасында булган Йөз еллык сугыш (1337—1453) нәтиҗәсендә эшләп чыгару һәм сәүдә кискен кимәйгән, халык массаларының әхвале авырайган, Жакерия (1358) һ.б. халык күтәрелешләр булып үткән. 15 гасырның икенче яртысында Франция икътисады аякка баскан, кыйрал хакимияте ныгый барган. 16—17 гасырлардан икътисади үсеш дәвере башланган.

Халыкара элемтәләр

Сәясәт

Символика

LA MARSEILLAISE

(дәүләт һимнының беренче куплеты)

Allons, enfants de la Patrie,                

Le jour de gloire est arrivé,                                  

Contre nous de la tyrannie                                  

L'étendard sanglant est levé               

L'étendard sanglant est levé!                                       

Entendez vous dans nos campagnes                           

Mugir ces féroces soldats?                                          

Ils viennent jusque dans vos bras,                                       

Égorger vos fils, vos compagnes!                                

Refrain:                                                                      

Aux armes citoyens!                                             

Formez vos bataillons!                        

Marchons, marchons,                         

Qu' un sang impur                              

Abreuve nos sillons.

МАРСЕЛЬЕЗА

(беренче куплеты)

Әйдәгез, Ил-Ватан уллары,

Данлы көннәр якынлашты,

Безгә каршы явыз тирания

Канлы байракларын асты,

Канлы байракларын асты!

Күрәсезме, безнең авылларда

Тупас солдатлар ни кыра? –

Безнең кул җиткәнне көтеп,

Йорт-җирләребездә узына!

Кушымтасы:

Корал тотып кулга,

Басыгыз сафларга!

Алга, яуга –

Дошман каны

Аксын басуларга.

Һимнның тарихы

“La Marseillaise” (“Марсельеза”) җырын француз халкында шагыйрь, драматург, җырчы һәм виолончельдә уйнаучы буларак танылган Клод-Жозеф Руже дель Иль (Claud-Joseph Rouget de l'Isle, 1760-1836) киеренке рухи күтәренкелек халәтендә бер төн утырып чыгып язган. Бу хәл 1792 елның апрелендә була. Маршал Лүкнер (Lukner) җитәкчелегендәге һәм Рейн елгасы буенда тупланган армия хәлиткеч бәрелешкә әзерләнә. Иртә белән үк, җырны Страсбург шәһәрендә туып үскән майор Дитрих (Dietrich) исемле бер хәрби башлык өйрәнеп ала һәм, автор өе алдына чыгып, шунда җыелган халыкка җырлап күрсәтә. Берничә көннән соң җырны Милли Гвардия солдатлары алдында да башкаралар. Җыр шул төбәктә сугышучы француз гаскәрләрендә киң таралыш таба. Марсель шәһәреннән килгән ирекле хәрбиләр батальоны аны, Парижны азат иткәч, шәһәр урамнарында җырлап бара. Шулай итеп булачак һимнның исеме дә туа – “Марсельеза” (“Марсельлеләр җыры”). Икенче Империя заманында “артык инкыйлаби булмаган” яңа һимн кертү омтылышы да булып ала. Ләкин император Наполеон III (Napoléon III) үзе үк булдырган тәхеттән бәреп төшерелгәч, “La Marseillaise” яңадан үз урынына кайта. Шуннан соң Франция Җөмһүриятенең җиде куплетлы һимнына тел-теш һәм кул тидерергә базган кешенең булганы юк әле.

Халык


Париж

Марсель
 Урын Шәһәр Төбәк Халык саны Урын Шәһәр Төбәк Халык саны
Лион

Тулуза
1 Париж Ил-де-Франс 2,243,833 11 Ренн Бретань 207,178
2 Марсель Прованс — Альплар — Зәңгәр Яр 850,726 12 Реймс Шампань — Арденнар 179,992
3 Лион Рона — Альплар 484,344 13 Һавр Югары Нормандия 175,497
4 Тулуза Көньяк — Пиренейлар 441,802 14 Сент-Этьен Рона — Альплар 171,260
5 Ницца Прованс — Альплар — Зәңгәр Яр 343,304 15 Тулон Прованс — Альплар — Зәңгәр Яр 164,532
6 Нант Луара җире 284,970 16 Гренобль Рона — Альплар 155,637
7 Страсбург Эльзас 271,782 17 Дижон Бургундия 151,212
8 Монпелье Лангедок — Руссильон 257,351 18 Анжер Луара җире 147,571
9 Бордо Аквитания 239,157 19 Вилербан Рона — Альплар 145,150
10 Лилль Нор — Па-де-Кале 227,560 20 Сен-Дени Реюньон 145,022
2010 ел


Административ бүленеш

Франциянең диңгезарты биләмәләре
Франция төбәкләре

Франция 27 төбәккә бүленә; шуларның 21е Аурупа кыйтгасына, 1 — Корсика утравында урнашкан һәм калган бишесе — диңгезарты төбәкләр (Гваделупа, Мартиника, Гвиана, Реюньон, Майотта). Франция төбәкләре юридик автономиягә ия түгел, ләкин аларның үз салымнарны гамәлгә кертү һәм бюджетны раслау хокукы бар.

27 төбәк 101 департаментка, 342 бүлгегә һәм 4039 кантонга бүленә.

Шуннан тыш, Француз Җөмһүрияте составына 5 диңгезарты территория (Француз Полинезиясе, Уоллис һәм Футуна утраулары, Сен-Пьер һәм Микелон, Сен-Бартелеми, Сен-Мартен) һәм өч аерым статуслы территория (Яңа Каледония, Клиппертон, Француз Көньяк һәм Антарктик территорияләре) керә.

Мәдәният

Моны да карагыз

Искәрмәләр

  1. ↑ Диңгез арты территорияләр белән
  2. ↑ Фәкать Аурупа өлеше.
  3. ↑ 3,0 3,1 Международный валютный фонд (апрель 2013)
  4. ↑ 4,0 4,1 4,2 4,3 https://data.worldbank.org/indicator/NY.GDP.MKTP.CD — Бөтендөнья банкы.
  5. ↑ Human Development Report 2013. United Nations. 2013-03-14 тикшерелгән.
  6. ↑ 1999 елга кадәр Франция франкы.
  7. ↑ Шулай ук .eu, Аурупа берлеге әгъзасы буларак
  8. ↑ 8,0 8,1 8,2 Journal officiel de la République française, Journal officiel de la République française. Document administratif — 1979. — ISSN 0242-6773
  9. ↑ 9,0 9,1 Бөтендөнья банкы http://donnees.banquemondiale.org/indicateur/SI.POV.GINI?end=2012&locations=FR&start=2004&view=chart
  10. ↑ 10,0 10,1 Кодекс Наполеона — 1804.
  11. ↑ https://docviewer.yandex.ru/?lang=tt&name=105.rtf&tm=1519934451&tld=ru&text=фәрәнсә&url=http%3A%2F%2Fold.kpfu.ru%2Ff11%2Fbin_files%2F105.rtf&lr=43&mime=rtf&l10n=ru&sign=e34c2fd3cf116a1bc6498fb2c6c3ec14&keyno=0
  12. ↑ Population (фр.) Institut national de la statistique et des études économiques.
  13. ↑ Alexandre Pouchard et Samuel Laurent. Quel est le poids de l'islam en France? (фр.) Le Monde (21 janvier 2015).
Чыганак — https://tt.wikipedia.org/w/index.php?title=Франция&oldid=2357725