Каюм Насыйри: юрамалар арасында аерма

Wikipedia — ирекле энциклопедия проектыннан ([http://tt.wikipedia.org.ttcysuttlart1999.aylandirow.tmf.org.ru/wiki/Каюм Насыйри latin yazuında])
Тарихны интерактив карап чыгу
← Алдагы төзәтмәКиләсе төзәтмә →
Контент бетерелгән Контент өстәлгән
КүрсәтмәлеВики-текст
Төзәтмә аңлатмасы юк
Ильвир (бәхәс | кертем)
5291 үзгәртергә
Төзәтмә аңлатмасы юк
Юл номеры - 24: Юл номеры - 24:
}}
}}
<small>{{мәгънәләр|Насыйров}}</small>
<small>{{мәгънәләр|Насыйров}}</small>
'''Габделкаюм Габденнасыйр улы Насыйров''' (قه ييوم ناصيرى'', Каюм Насыйри; [[2 февраль|2]]'' [[2 февраль|(15) февраль]] [[1825 ел|1825]], [[Олы Шырдан]], [[Зөя өязе]], [[Казан губернасы]], [[Русия империясе]] - [[20 август|20 август (2 сентябрь)]] [[1902 ел|1902]], [[Казан]], [[Казан өязе]], [[Казан губернасы]], [[Русия империясе]]) - танылган [[Татарлар|татар]] [[мәгърифәтче]]се, [[Tel beleme|тел галиме]], [[Тарих|тарихчы]], [[Тәрҗемә|тәрҗемәче]], [[язучы]], [[Фольклор|фольклорчы]].
'''Габделкаюм Габденнасыйр улы Насыйров''' (قه ييوم ناصيرى'', Каюм Насыйри; [[2 февраль|2]]'' [[2 февраль|(15) февраль]] [[1825 ел|1825]], [[Олы Шырдан]], [[Зөя өязе]], [[Казан губернасы]], [[Русия империясе]] — [[20 август|20 август (2 сентябрь)]] [[1902 ел|1902]], [[Казан]], [[Казан өязе]], [[Казан губернасы]], [[Русия империясе]]) — танылган [[Татарлар|татар]] [[мәгърифәтче]]се, [[Tel beleme|тел галиме]], [[тарих]]чы, [[тәрҗемә]]че, [[язучы]], [[фольклор]]чы.

== Тормыш юлы ==
[[1825 ел]]ның [[2 февраль|2 февралендә]] [[Казан губернасы]], [[Зөя өязе]] (хәзерге [[Татарстан Республикасы]], [[Яшел Үзән районы]]), [[Олы Шырдан]] (Кече Шырдан) авылында туа. Каюм Насыйриның бабасы һәм атасы гыйлемле кешеләр була.

Аның истәлекләренә күрә, атасы балаларының укуларына каршы килми, ул вакытларда [[рухани]]лар авызыннан кат-кат әйтелгән "иҗтиһат заманы монкариз" ("иҗади фикер йөртү заманы үтте") дигән карашка каршы була. "Һәркемгә иҗтиһат — кирәк эш", — дип балаларына һәрвакыт ишеттереп тора.


==Тормыш юлы==
[[1825 ел|1825]] елның [[2 февраль|2 февралендә]] [[Казан губернасы]], [[Зөя өязе]] (хәзерге [[Татарстан|Татарстан Республикасы]], [[Яшел Үзән районы]]), [[Олы Шырдан]] (Кече Шырдан) авылында туа. К. Насыйриның бабасы һәм атасы гыйлемле кешеләр була.
Аның истәлекләренә күрә, атасы балаларының укуларына каршы килми, ул вакытларда [[Рухани|руханилар]] авызыннан кат-кат әйтелгән "иҗтиһат заманы монкариз" ("иҗади фикер йөртү заманы үтте") дигән карашка каршы була. "Һәркемгә иҗтиһат - кирәк эш", - дип балаларына һәрвакыт ишеттереп тора.
К. Насыйриның балалык вакытлары, заманы өчен, шундый мәдәниятле гаиләдә, туган авылында уза. Башлангыч белемне ул атасыннан ала.
К. Насыйриның балалык вакытлары, заманы өчен, шундый мәдәниятле гаиләдә, туган авылында уза. Башлангыч белемне ул атасыннан ала.


[[1841 ел|1841]]-[[1855 ел|1855]] елларда Казанда [[Касыймия мәдрәсәсе|"Касыймия" мәдрәсәсендә]] укый. [[Мәдрәсә|Мәдрәсәдә]] [[Гарәп теле|гарәп]]-[[Фарсы теле|фарсы]] телләрен өйрәнү өстенә, үзлегеннән [[Татар теле|татар]] һәм [[Рус теле|рус телен]] дә үзләштерә.
[[1841 ел|1841]]—[[1855 ел]]ларда Казанда [[Касыймия мәдрәсәсе|"Касыймия" мәдрәсәсендә]] укый. [[Мәдрәсә|Мәдрәсәдә]] [[Гарәп теле|гарәп]]—[[Фарсы теле|фарсы]] телләрен өйрәнү өстенә, үзлегеннән [[Татар теле|татар]] һәм [[рус теле]]н дә үзләштерә.


[[1855 ел|1855]]-[[1871 ел|1871]] елларда [[Духовное училище|Казан руханилар училищесендә]], аннары [[Казан руханилар семинариясе бинасы (Казан)|Казан руханилар семинариясендә]] татар теле укыта. Монда ул укытучылар белән танышып якыннан аралаша, алардан рус телен һәм башка фәннәрне тырышып өйрәнүен дәвам итә.
[[1855 ел|1855]]—[[1871 ел]]ларда [[Казан руханилар училищесендә]], аннары [[Казан руханилар семинариясе бинасы (Казан)|Казан руханилар семинариясендә]] татар теле укыта. Монда ул укытучылар белән танышып якыннан аралаша, алардан рус телен һәм башка фәннәрне тырышып өйрәнүен дәвам итә.


Югары белемне [[Казан үнивирситите|Казан университеты]]на ирекле тыңлаучы буларак ала. Аның университетта укуының әһәмияте турында [[Петербург дәүләт университеты|Петербург университеты]] профессоры [[d:Q4149265|В. В. Григорьев]]: "Казан университетында алган гыйлеме К. Насыйрины [[Аллаһ|исламга]] объектив карарлык югары дәрәҗәгә меңгерде. Ул - бу яктан безнең [[Русия мөселманнары]] арасында беренче кеше", - дип бәяләп уза.
Югары белемне [[Казан үнивирситите|Казан университеты]]на ирекле тыңлаучы буларак ала. Аның университетта укуының әһәмияте турында [[Петербург дәүләт университеты|Петербург университеты]] профессоры [[d:Q4149265|В. В. Григорьев]]: «Казан университетында алган гыйлеме К. Насыйрины [[Аллаһ|исламга]] объектив карарлык югары дәрәҗәгә меңгерде. Ул — бу яктан безнең [[Русия мөселманнары]] арасында беренче кеше», — дип бәяләп уза.


[[1871 ел|1871]] елда [[Татарлар|татар]], [[Башкортлар|башкорт]] һәм [[Казакълар|казакъ]] [[Мәктәп|мәктәпләре]] буенча Казан укыту округы инспекторы [[Вилһелм Радлов|В.В. Радлов]] тәкъдиме белән Казанда татар балалары өчен башлангыч рус-татар мәктәбе ача. Бу әһәмиятле эшенең башлануы һәм нинди шартларда баруы турында К. Насыйри үзенең истәлек рәвешендә язган очеркында: "Мин, мин дип мактану, эшең хак булса, урынына күрә ярый. Казан шәһәрендә [[мөселман]] балалары русча укый торган мәдрәсәнең ибтидасы... ушбу [[мөгаллим]]нәндер. Асыл бу мәдрәсәнең ибтидасы [[1871 ел|1871]] елда булды", - ди. Монда, мөгаллим дип, К. Насыйри үзен атый.
[[1871 ел]]да [[Татарлар|татар]], [[Башкортлар|башкорт]] һәм [[Казакълар|казакъ]] [[мәктәп]]ләре буенча Казан укыту округы инспекторы [[Вилһелм Радлов]] тәкъдиме белән Казанда татар балалары өчен башлангыч рус-татар мәктәбе ача. Бу әһәмиятле эшенең башлануы һәм нинди шартларда баруы турында К. Насыйри үзенең истәлек рәвешендә язган очеркында: «Мин, мин дип мактану, эшең хак булса, урынына күрә ярый. Казан шәһәрендә [[мөселман]] балалары русча укый торган мәдрәсәнең ибтидасы... ушбу [[мөгаллим]]нәндер. Асыл бу мәдрәсәнең ибтидасы [[1871 ел]]да булды», — ди. Монда, мөгаллим дип, К. Насыйри үзен атый.


[[1876 ел|1876]] елда, В.В. Радлов белән укыту методикасы мәсьәләләрендә фикер каршылыклары килеп чыгу сәбәпле, мәктәптән китә һәм әдәби, гыйльми эшчәнлек белән шөгылләнә башлый. <ref>https://tatarica.org/tat/razdely/nauka/istoriya-nauki-v-tatarstane/nasyjri-kayum</ref>
[[1876 ел]]да, В.В. Радлов белән укыту методикасы мәсьәләләрендә фикер каршылыклары килеп чыгу сәбәпле, мәктәптән китә һәм әдәби, гыйльми эшчәнлек белән шөгылләнә башлый. <ref>https://tatarica.org/tat/razdely/nauka/istoriya-nauki-v-tatarstane/nasyjri-kayum</ref>


== Гыйльми эшчәнлеге ==
== Гыйльми эшчәнлеге ==
[[Петербург дәүләт университеты|Петербург университеты]] профессоры [[d:Q4149265|В. В. Григорьев]] [[1880 ел|1880]] елда К. Насыйриның гаять белем­ле кеше булуы хакында язып чыга. "...Мин [[татарлар]] арасында мондый кеше булыр дип һич уйламый идем" - ди ул. <ref>https://multiurok.ru/files/f-nni-esh-kaium-nasyiri-piedaghogh-t-rzh-iem-chie.html</ref>
[[Петербург дәүләт университеты|Петербург университеты]] профессоры [[d:Q4149265|В. В. Григорьев]] [[1880 ел]]да К. Насыйриның гаять белемле кеше булуы хакында язып чыга. «...Мин [[татарлар]] арасында мондый кеше булыр дип һич уйламый идем» — ди ул. <ref>https://multiurok.ru/files/f-nni-esh-kaium-nasyiri-piedaghogh-t-rzh-iem-chie.html</ref>


[[1885 ел|1885]] елда [[Казан университеты каршындагы Археология, тарих һәм этнография җәмгыяте|Казан университеты каршындагы Археология, тарих, этнография җәмәгатенә]] хакыйкый әгъзасы булып сайлана. Гуманитар фәннәрнең төрле тармакларын үстерүгә зур өлеш кертә, [[Татар теле|хәзерге әдәби татар теленә]] нигез сала. К. Насыйриның гыйльми эшчәнлеге күбесенчә [[Татарлар|татар халкы]] тарихын, [[Русия]] һәм гөмүмхалык тарихын өйрәнүгә багышлана. [[Этнография|Этнографиягә]] караган хезмәтләрендә бик күп халык [[Сынамыш|сынамышлары]], [[Әкият|әкиятләр]], [[Әйтем|әйтемнәр]], [[Җыр|җырлар]], [[туй]], [[мәет озату]] һәм башка гаилә [[Йола|йолалары]] тасвиры, татар халкының матди мәдәниятен тәшкил итүче йорт-җир, кием-салым, азык-төлек, халык медицинасы турында мәгълүматлар зур урын ала. Аның мирасы [[Габдулла Тукай|Г. Тукайга]], [[Мәҗит Гафури|М. Гафурига]], [[Галиәсгар Камал|Г. Камалга]] һәм башкаларга гаять зур йогынты ясый. <ref>https://tatarica.org/tat/razdely/nauka/istoriya-nauki-v-tatarstane/nasyjri-kayum{{ref-tt}}</ref>
[[1885 ел]]да [[Казан университеты каршындагы Археология, тарих һәм этнография җәмгыяте|Казан университеты каршындагы Археология, тарих, этнография җәмәгатенә]] хакыйкый әгъзасы булып сайлана. Гуманитар фәннәрнең төрле тармакларын үстерүгә зур өлеш кертә, [[Татар теле|хәзерге әдәби татар теленә]] нигез сала. К. Насыйриның гыйльми эшчәнлеге күбесенчә [[Татарлар|татар халкы]] тарихын, [[Русия]] һәм гөмүмхалык тарихын өйрәнүгә багышлана. [[Этнография]]гә караган хезмәтләрендә бик күп халык [[сынамыш]]лары, [[әкият]]ләр, [[әйтем]]нәр, [[җыр]]лар, [[туй]], [[мәет озату]] һәм башка гаилә [[йола]]лары тасвиры, татар халкының матди мәдәниятен тәшкил итүче йорт-җир, кием-салым, азык-төлек, халык медицинасы турында мәгълүматлар зур урын ала. Аның мирасы [[Габдулла Тукай]]га, [[Мәҗит Гафури]]га, [[Галиәсгар Камал]]га һәм башкаларга гаять зур йогынты ясый. <ref>https://tatarica.org/tat/razdely/nauka/istoriya-nauki-v-tatarstane/nasyjri-kayum{{ref-tt}}</ref>


К. Насыйрины [[Гаяз Исхакый|Г. Исхакый]] [[Татар әдәбияты|яңа дәвер әдәбиятының]] "атасы" дип атый. Ул, халыкта әдәбияткә ярату хисен, аңа кызыксындыру уяту өчен, халык теленә якын телдә язарга кирәк дип чыга. [[1859 ел|1859]] елның мартында [[Николай Ильминский|Н. Ильминский]]<nowiki/>га язылган хатында болай диелә: “... Авылга кайтканда, мин ул китапны үзем белән алып кайткан идем. Бәгъзе мужикларга укып күрсәттем. Мин укыганда үзара сөйләшәләр: “Кара әле сөйләшкән кебек укый”, - диләр. Хасил, һәркем аңларлык, иншалла. Ул китапны “Мәҗмугыл әхбар” дип тәсмия кыйлдым”. [[М. Гали]]: “К. Насыйриның ата-аналары һәм туганнары белән язышкан хатлары ул чордагы крестьян һәм солдат хатларына карганда да гадиерәк тел белән язылганнар”, - дип яза. <ref>Татар әдәби теле тарихы (XIII гасыр – XX йөз башы) // Татарстан Республикасы Фәннәр Академиясе Г. Ибраһимов исемендәге Тел, әдәбият һәм сәнгать институты. - Казан: ТӘһСИ, 2015. - I т.: Фонетика. Графика: язма традицияләр, норма һәм вариантлылык. - 696 б. Б. 106</ref>
К. Насыйрины [[Гаяз Исхакый]] [[Татар әдәбияты|яңа дәвер әдәбиятының]] "атасы" дип атый. Ул, халыкта әдәбияткә ярату хисен, аңа кызыксындыру уяту өчен, халык теленә якын телдә язарга кирәк дип чыга. [[1859 ел]]ның [[март]]ында [[Николай Ильминский]]га язылган хатында болай диелә: “... Авылга кайтканда, мин ул китапны үзем белән алып кайткан идем. Бәгъзе мужикларга укып күрсәттем. Мин укыганда үзара сөйләшәләр: “Кара әле сөйләшкән кебек укый”, — диләр. Хасил, һәркем аңларлык, иншалла. Ул китапны “Мәҗмугыл әхбар” дип тәсмия кыйлдым”. [[М. Гали]]: “К. Насыйриның ата-аналары һәм туганнары белән язышкан хатлары ул чордагы крестьян һәм солдат хатларына карганда да гадиерәк тел белән язылганнар”, дип яза. <ref>Татар әдәби теле тарихы (XIII гасыр — XX йөз башы) // Татарстан Республикасы Фәннәр Академиясе Г. Ибраһимов исемендәге Тел, әдәбият һәм сәнгать институты. — Казан: ТӘһСИ, 2015. — I т.: Фонетика. Графика: язма традицияләр, норма һәм вариантлылык. — 696 б. Б. 106</ref>


К. Насыйриның хезмәтләре [[Габделбари Баттал|Г. Баттал-Таймас]], [[Галимҗан Ибраһимов|Г. Ибраһимов]] тарафыннан югары бәяләнә. Г. Ибраһимов [[1926 ел|1926]] елда язылган "Каюм бабаның йөз еллыгы" һәм "Башлангыч" исемле мәкаләләрендә К. Насыйрины [[Шәрекъ|Шәрекътан]] [[Гареб|Гаребкә]]  (Көнбатышка, [[Аурупа|Аурупага]]) юл яручы, беренче сукмакны салучы "бөек реформатор" дип атый. Ул болай яза: "Каюм бабаның хезмәте, [[Белем|гыйлем дөньясы]] өчен яңа кануннар табып чыгаруда түгел, бәлки бәйнәлмиләл гыйльми мәгълүматны татар халкына башлап бирүдә... ул бездә Европа гыйлемнәреннән беренче популяризатор иде" <ref>https://multiurok.ru/files/f-nni-esh-kaium-nasyiri-piedaghogh-t-rzh-iem-chie.html</ref>.
К. Насыйриның хезмәтләре [[Габделбари Баттал|Г. Баттал-Таймас]], [[Галимҗан Ибраһимов|Г. Ибраһимов]] тарафыннан югары бәяләнә. Г. Ибраһимов [[1926 ел]]да язылган "Каюм бабаның йөз еллыгы" һәм "Башлангыч" исемле мәкаләләрендә К. Насыйрины [[Шәрекъ]]тан [[Гареб]]кә  (Көнбатышка, [[Аурупа]]га) юл яручы, беренче сукмакны салучы "бөек реформатор" дип атый. Ул болай яза: "Каюм бабаның хезмәте, [[Белем|гыйлем дөньясы]] өчен яңа кануннар табып чыгаруда түгел, бәлки бәйнәлмиләл гыйльми мәгълүматны татар халкына башлап бирүдә... ул бездә Европа гыйлемнәреннән беренче популяризатор иде" <ref>https://multiurok.ru/files/f-nni-esh-kaium-nasyiri-piedaghogh-t-rzh-iem-chie.html</ref>.


== Эшләгән өлкәләр ==
== Эшләгән өлкәләр ==
Юл номеры - 57: Юл номеры - 59:


==== [[Татар теле]] ====
==== [[Татар теле]] ====
* "Кыскача татар нәхүе" ([[1860 ел|1860]]) — татарча һәм русча "үгрәнүчеләр" өчен [[Синтаксис|нәхү (синтаксис)]] кагыйдәләре;

* "Кыскача татар нәхүе" ([[1860 ел|1860]]) - татарча һәм русча "үгрәнүчеләр" өчен [[Синтаксис|нәхү (синтаксис)]] ка­гыйдәләре;
* "Нәмунә, яки Әнмүзәҗ" ([[1891 ел|1891]]) <ref>http://kzref.org/tatar-pedagogik-fikere-antologiyase.html?page=34</ref>;
* "Нәмунә, яки Әнмүзәҗ" ([[1891 ел|1891]]) <ref>http://kzref.org/tatar-pedagogik-fikere-antologiyase.html?page=34</ref>;
* "Кавагыйд китабет, ягъни тасниф вә имлә кагыйдәләрен бәян кыйлучы бер яңа фәндер" ([[1892 ел|1892]]) <ref>https://tatarica.org/tat/razdely/nauka/istoriya-nauki-v-tatarstane/nasyjri-kayum</ref> - [[язу]] һәм [[Орфография|имла (орфография)]] кагыйдәләре;
* "Кавагыйд китабет, ягъни тасниф вә имлә кагыйдәләрен бәян кыйлучы бер яңа фәндер" ([[1892 ел|1892]]) <ref>https://tatarica.org/tat/razdely/nauka/istoriya-nauki-v-tatarstane/nasyjri-kayum</ref> — [[язу]] һәм [[Орфография|имла (орфография)]] кагыйдәләре;
* "Әнмүзәҗ. Лисаныбызның сарыф вә нәхү кагыйдәләре бәянында" ([[1895 ел|1895]]) <ref>https://tatarica.org/tat/razdely/nauka/istoriya-nauki-v-tatarstane/nasyjri-kayum</ref> - "әнмүзәҗ" - "үрнәк", [[Татар теле|татар теленең]] [[Морфология (тел белеме)|сарыф (морфология)]] һәм [[Синтаксис|нәхү (синтаксис)]] ка­гыйдәләре;
* "Әнмүзәҗ. Лисаныбызның сарыф вә нәхү кагыйдәләре бәянында" ([[1895 ел|1895]]) <ref>https://tatarica.org/tat/razdely/nauka/istoriya-nauki-v-tatarstane/nasyjri-kayum</ref> — "әнмүзәҗ" — "үрнәк", [[татар теле]]нең [[Морфология (тел белеме)|сарыф (морфология)]] һәм [[Синтаксис|нәхү (синтаксис)]] кагыйдәләре;
* "Иҗек" ([[1895 ел|1895]]) - эчтәлеге белән [[Älifba|әлифбага]] якын;
* "Иҗек" ([[1895 ел|1895]]) — эчтәлеге белән [[Älifba|әлифбага]] якын;
* "Иршадел әхба әли тәгълим әлифба" ([[1901 ел|1901]]). <ref>https://multiurok.ru/files/f-nni-esh-kaium-nasyiri-piedaghogh-t-rzh-iem-chie.html</ref>
* "Иршадел әхба әли тәгълим әлифба" ([[1901 ел|1901]]). <ref>https://multiurok.ru/files/f-nni-esh-kaium-nasyiri-piedaghogh-t-rzh-iem-chie.html</ref>


==== [[Рус теле]] ====
==== [[Рус теле]] ====

* "Кавагыйде кыйраәт русия мәҗмугасы" ([[1889 ел|1889]]);
* "Кавагыйде кыйраәт русия мәҗмугасы" ([[1889 ел|1889]]);
* "Зөбәдәт мин тәварихи әр-Руси" ([[1890 ел|1890]]). <ref>Татар әдәби теле тарихы (XIII гасыр – XX йөз башы) // Татарстан Республикасы Фәннәр Академиясе Г. Ибраһимов исемендәге Тел, әдәбият һәм сәнгать институты. - Казан: ТӘһСИ, 2015. - I т.: Фонетика. Графика: язма традицияләр, норма һәм вариантлылык. - 696 б. Б. 106</ref>
* "Зөбәдәт мин тәварихи әр-Руси" ([[1890 ел|1890]]). <ref>Татар әдәби теле тарихы (XIII гасыр — XX йөз башы) // Татарстан Республикасы Фәннәр Академиясе Г. Ибраһимов исемендәге Тел, әдәбият һәм сәнгать институты. — Казан: ТӘһСИ, 2015. — I т.: Фонетика. Графика: язма традицияләр, норма һәм вариантлылык. — 696 б. Б. 106</ref>

==== [[Сүзлек|Сүзлек төзү]]====


==== [[Сүзлек|Сүзлек төзү]] ====
* "Татарча-урысча [[Сүзлек|лөгать китабы]]" ([[1878 ел|1878]]);
* "Татарча-урысча [[Сүзлек|лөгать китабы]]" ([[1878 ел|1878]]);
*[[Татар теленең аңлатмалы сүзлеге#"Ләһҗәи татари" (1895, 1896)|"Ләһҗәи татари"]] ([[1895 ел|1895]], [[1896 ел|1896]]) - татар теленең беренче аңлатмалы сүзлеге;
* [[Татар теленең аңлатмалы сүзлеге#"Ләһҗәи татари" (1895, 1896)|"Ләһҗәи татари"]] ([[1895 ел|1895]], [[1896 ел|1896]]) — татар теленең беренче аңлатмалы сүзлеге;
* "Рус хөрүф һиҗасе вазәрә мөрәттип лөгать китабы" ("Полный русско-татарский словарь...") ([[1892 ел|1892]], [[1904 ел|1904]], [[1911 ел|1911]]). <ref>Татар әдәби теле тарихы (XIII гасыр – XX йөз башы) // Татарстан Республикасы Фәннәр Академиясе Г. Ибраһимов исемендәге Тел, әдәбият һәм сәнгать институты. - Казан: ТӘһСИ, 2015. - I т.: Фонетика. Графика: язма традицияләр, норма һәм вариантлылык. - 696 б. Б. 106</ref>
* "Рус хөрүф һиҗасе вазәрә мөрәттип лөгать китабы" ("Полный русско-татарский словарь...") ([[1892 ел|1892]], [[1904 ел|1904]], [[1911 ел|1911]]). <ref>Татар әдәби теле тарихы (XIII гасыр — XX йөз башы) // Татарстан Республикасы Фәннәр Академиясе Г. Ибраһимов исемендәге Тел, әдәбият һәм сәнгать институты. — Казан: ТӘһСИ, 2015. — I т.: Фонетика. Графика: язма традицияләр, норма һәм вариантлылык. — 696 б. Б. 106</ref>


[[Файл:Ләһҗәи_татари.jpg|ссылка=https://tt.wikipedia.org/wiki/%D0%A4%D0%B0%D0%B9%D0%BB:%D0%9B%D3%99%D2%BB%D2%97%D3%99%D0%B8_%D1%82%D0%B0%D1%82%D0%B0%D1%80%D0%B8.jpg|мини|[[Каюм Насыйри|Каюм Насыйриның]] "Ләһҗәи татари" сүзлеге]]
[[Файл:Ләһҗәи_татари.jpg|ссылка=https://tt.wikipedia.org/wiki/%D0%A4%D0%B0%D0%B9%D0%BB:%D0%9B%D3%99%D2%BB%D2%97%D3%99%D0%B8_%D1%82%D0%B0%D1%82%D0%B0%D1%80%D0%B8.jpg|мини|[[Каюм Насыйри]]ның "Ләһҗәи татари" сүзлеге]]


=== [[Әдәбият]] ===
=== [[Әдәбият]] ===


====[[Татар әдәбияты]]====
==== [[Татар әдәбияты]] ====
* "Кырык вәзир кыйссасы" — [[1868 ел|1868]]—[[1910 ел]]ларда сигез мәртәбә басыла;

* "Кырык вәзир кыйсса<nowiki/>сы" - [[1868 ел|1868]]-[[1910 ел|1910]] елларда сигез мәртәбә басыла;
* "Кырык бакча" ([[1880 ел|1880]]);
* "Кырык бакча" ([[1880 ел|1880]]);
* "[[Әбу Гали ибн Сина|Әбүгалисина]] [[Кыйсса|кыйссасы]]" - [[1881 ел|1881]]-[[1908 ел|1908]] елларда сигез мәртәбә басыла;
* "[[Әбу Гали ибн Сина|Әбүгалисина]] [[кыйсса]]сы" — [[1881 ел|1881]]—[[1908 ел]]ларда сигез мәртәбә басыла;
* "Фәвакиһел җөласа фил-әдәбият" - [[Татар энциклопедияләре|беренче татар энциклопедиясе]]: кеше акылы, фән, этика, тел мәсьәләләре, [[фольклор]], [[әдәбият]], [[музыка]] кебек темаларга багышлана, 40 бүлектән тора, [[1884 ел|1884]]-[[1905 ел|1905]] елларда җиде мәртәбә басыла;
* "Фәвакиһел җөласа фил-әдәбият" — [[Татар энциклопедияләре|беренче татар энциклопедиясе]]: кеше акылы, фән, этика, тел мәсьәләләре, [[фольклор]], [[әдәбият]], [[музыка]] кебек темаларга багышлана, 40 бүлектән тора, [[1884 ел|1884]]—[[1905 ел]]ларда җиде мәртәбә басыла;
* "Әфсанаи Гөлрөх вә Камәрҗан" [[роман]]<nowiki/>[[роман|ы]] ([[1896 ел|1896]]). <ref>Татар әдәби теле тарихы (XIII гасыр – XX йөз башы) // Татарстан Республикасы Фәннәр Академиясе Г. Ибраһимов исемендәге Тел, әдәбият һәм сәнгать институты. - Казан: ТӘһСИ, 2015. - I т.: Фонетика. Графика: язма традицияләр, норма һәм вариантлылык. - 696 б. Б. 107-108</ref> <ref>https://multiurok.ru/files/f-nni-esh-kaium-nasyiri-piedaghogh-t-rzh-iem-chie.html</ref>
* "Әфсанаи Гөлрөх вә Камәрҗан" [[роман]]ы ([[1896 ел|1896]]). <ref>Татар әдәби теле тарихы (XIII гасыр — XX йөз башы) // Татарстан Республикасы Фәннәр Академиясе Г. Ибраһимов исемендәге Тел, әдәбият һәм сәнгать институты. — Казан: ТӘһСИ, 2015. — I т.: Фонетика. Графика: язма традицияләр, норма һәм вариантлылык. — 696 б. Б. 107-108</ref> <ref>https://multiurok.ru/files/f-nni-esh-kaium-nasyiri-piedaghogh-t-rzh-iem-chie.html</ref>

====[[Балалар әдәбияты]]====


==== [[Балалар әдәбияты]] ====
* "Сборник статей о предметах видимой природы, изложенных на чисто татарском разговорном языке" ([[1867 ел|1867]]);
* "Сборник статей о предметах видимой природы, изложенных на чисто татарском разговорном языке" ([[1867 ел|1867]]);
* "Буш вакыт" ([[1860 ел|1860]], [[1906 ел|1906]]-[[1909 ел|1909]]) - татарча табигать күренешләре турында, биш [[җөзьә]] булып чыга;
* "Буш вакыт" ([[1860 ел|1860]], [[1906 ел|1906]]—[[1909 ел|1909]]) — татарча табигать күренешләре турында, биш [[җөзьә]] булып чыга;
* "[[Әхлак]] рисаләсе" ([[1881 ел|1881]]-[[1913 ел|1913]]),
* "[[Әхлак]] рисаләсе" ([[1881 ел|1881]]—[[1913 ел|1913]]),
* "Кабуснамә тәрҗемәсе" ([[1882 ел|1882]], [[1898 ел|1898]]);
* "Кабуснамә тәрҗемәсе" ([[1882 ел|1882]], [[1898 ел|1898]]);
* "Тәрбия китабы" ([[1891 ел|1891]], [[1898 ел|1898]]),
* "Тәрбия китабы" ([[1891 ел|1891]], [[1898 ел|1898]]),
* "Мохтәсар тәварих әнбия..." ([[1884 ел|1884]], [[1889 ел|1889]]);
* "Мохтәсар тәварих әнбия..." ([[1884 ел|1884]], [[1889 ел|1889]]);
* "Гакаид рисаләсе". <ref>Татар әдәби теле тарихы (XIII гасыр – XX йөз башы) // Татарстан Республикасы Фәннәр Академиясе Г. Ибраһимов исемендәге Тел, әдәбият һәм сәнгать институты. - Казан: ТӘһСИ, 2015. - I т.: Фонетика. Графика: язма традицияләр, норма һәм вариантлылык. - 696 б. Б. 107</ref>
* "Гакаид рисаләсе". <ref>Татар әдәби теле тарихы (XIII гасыр — XX йөз башы) // Татарстан Республикасы Фәннәр Академиясе Г. Ибраһимов исемендәге Тел, әдәбият һәм сәнгать институты. — Казан: ТӘһСИ, 2015. — I т.: Фонетика. Графика: язма традицияләр, норма һәм вариантлылык. — 696 б. Б. 107</ref>


=== [[Тәрҗемәчелек]] ===
=== [[Тәрҗемәчелек]] ===
* [[Иван Крылов]] [[мәсәл]]ләрен.
* [[1865 ел]]да Казанда нәшер ителгән төрек язучысы Зыяддин Сәед Яхъяның Әбугалисина турындагы "Кәнҗинәи хикмәт" ("Хикмәт хәзинәсе") исемле әсәрен ("[[Әбугалисина кыйссасы]]", [[1872 ел|1872]]).
* [[XVIII гасыр]]да яшәгән төрек әдибе Гали Газизнең "Хыяллар" исемле әсәрен ("Әфсанәи Гөлрөх вә Камәрҗан" романы, [[1896 ел|1896]]).
* [[XIII гасыр]]да яшәгән фарсы әдибе Сәгъди әсәрләрен.


"Тәрбия китабы"ндагы күп кенә гыйбрәтле [[хикәят]]ләр Сәгъдинең "Гөлестан" җыентыгыннан алынган була. <ref>https://multiurok.ru/files/f-nni-esh-kaium-nasyiri-piedaghogh-t-rzh-iem-chie.html</ref>
*[[Иван Крылов|И. Крылов]] [[мәсәл]]<nowiki/>[[Мәсәл|ләрен]].
*[[1865 ел|1865]]<nowiki/> елда Казанда нәшер ителг<nowiki/>ән төрек язучысы Зыяддин Сәед Яхъяның Әбугалисина турындагы "Кәнҗинәи хикмәт" ("Хикмәт хәзинәсе") исемле әсәрен ("[[Әбугалисина кыйс­сасы]]", [[1872 ел|1872]]).
*[[XVIII гасыр|XVIII]] гасырда яшәгән төрек әд<nowiki/>ибе Гали Газизнең "Хыяллар" исемле әсәрен ("Әфсанәи Гөлрөх вә Камәрҗан" романы, [[1896 ел|1896]]).
*[[XIII гасыр|XIII]] гасырда яшәгән фарсы әди<nowiki/>бе Сәгъди әсәрләрен.

"Тәрбия китабы"ндагы күп кенә гыйбрәтле [[Хикәят|хикәятләр]] Сәгъдинең "Гөлестан" җыентыгыннан алынган була. <ref>https://multiurok.ru/files/f-nni-esh-kaium-nasyiri-piedaghogh-t-rzh-iem-chie.html</ref>


* "Кабуснамә".
* "Кабуснамә".


"Кабуснамә" [[1082 ел|1082]] елда [[Кейкавус]] исемле күренекле кеше тарафыннан улына [[үгет-нәсыйхәт]] рәвешендә [[Фарсы теле|фарсы телендә]] иҗат ителә, һәм тиз арада [[Шәрекъ дөньясы|Шәрекъ дөньясын]] яулый, бик күп телләргә тәрҗемә ителә. К. Насыйри әсәренең төрекчә версиясен татарчага тәрҗемә итә. <ref>https://multiurok.ru/files/f-nni-esh-kaium-nasyiri-piedaghogh-t-rzh-iem-chie.html</ref>
"Кабуснамә" [[1082 ел]]да [[Кейкавус]] исемле күренекле кеше тарафыннан улына [[үгет-нәсыйхәт]] рәвешендә [[фарсы теле]]ндә иҗат ителә, һәм тиз арада [[Шәрекъ дөньясы]]н яулый, бик күп телләргә тәрҗемә ителә. К. Насыйри әсәренең төрекчә версиясен татарчага тәрҗемә итә. <ref>https://multiurok.ru/files/f-nni-esh-kaium-nasyiri-piedaghogh-t-rzh-iem-chie.html</ref>


* "Кырык вәзир кыйссасы".
* "Кырык вәзир кыйссасы".


Әсәр [[Госманлы төрекчәсе|госманлы теленнән]] тәрҗемә ителә <ref>Татар әдәби теле тарихы (XIII гасыр – XX йөз башы) // Татарстан Республикасы Фәннәр Академиясе Г. Ибраһимов исемендәге Тел, әдәбият һәм сәнгать институты. - Казан: ТӘһСИ, 2015. - I т.: Фонетика. Графика: язма традицияләр, норма һәм вариантлылык. - 696 б. Б. 107</ref>, "[[Meñ dä ber kiçä|Мең дә бер кичә]]"гә барып тоташа <ref>https://multiurok.ru/files/f-nni-esh-kaium-nasyiri-piedaghogh-t-rzh-iem-chie.html</ref>.
Әсәр [[Госманлы төрекчәсе|госманлы теленнән]] тәрҗемә ителә <ref>Татар әдәби теле тарихы (XIII гасыр — XX йөз башы) // Татарстан Республикасы Фәннәр Академиясе Г. Ибраһимов исемендәге Тел, әдәбият һәм сәнгать институты. — Казан: ТӘһСИ, 2015. — I т.: Фонетика. Графика: язма традицияләр, норма һәм вариантлылык. — 696 б. Б. 107</ref>, "[[Meñ dä ber kiçä|Мең дә бер кичә]]"гә барып тоташа <ref>https://multiurok.ru/files/f-nni-esh-kaium-nasyiri-piedaghogh-t-rzh-iem-chie.html</ref>.


=== [[Педагогика]] һәм [[методика]] ===
=== [[Педагогика]] һәм [[методика]] ===

* "Гакаид рисаләсе";
* "Гакаид рисаләсе";
* "Утыз вәгазь";
* "Утыз вәгазь";
Юл номеры - 122: Юл номеры - 117:


=== [[Тарих]] ===
=== [[Тарих]] ===
* [[Риваять|риваятләр]]: [[Казан ханнары исемлеге|Шаһгали хан]] ([[XVI гасыр]]ның I яртылары), [[Емельян Пугачёв]] хакындагы риваятьләре.

* [[Риваять|риваятләр]]: [[Казан ханнары исемлеге|Шаһгали хан]] ([[XVI гасыр|XVI]] гасырның I яртылары), [[Емельян Пугачёв|Е. Пугачёв]] хакындагы ри­ваятьләре.
* [[төбәк]] тарихы: күп кенә [[Татар авыллары|татар авылларының]] ([[Шырдан вулысы|Югары Шырдан]], [[Мулла Иле]], [[Рәсбуга]], [[Ачасыр]], [[Борнаш]], [[Борындык]], [[Шәгали]], [[Мамадыш]], [[Бакырчы авылы|Бакырчы]] һ. б.) тарихы хакындагы мәкаләләре; [[Ырынбур]] һәм [[Каргалы бистәсе|Сәгыйть бистәсе]] сәяхәтнамәсе.
* [[төбәк]] тарихы: күп кенә [[Татар авыллары|татар авылларының]] ([[Шырдан вулысы|Югары Шырдан]], [[Мулла Иле]], [[Рәсбуга]], [[Ачасыр]], [[Борнаш]], [[Борындык]], [[Шәгали]], [[Мамадыш]], [[Бакырчы авылы|Бакырчы]] һ. б.) тарихы хакындагы мәкаләләре; [[Ырынбур]] һәм [[Каргалы бистәсе|Сәгыйть бистәсе]] сәяхәтнамәсе.
* күренекле кешеләр: [[Әбү Насыйр әл-Фараби|Әл-Фәрәби]] ([[870 ел|870]]-[[950 ел|950]]), [[Әбу Гали ибн Сина|Ибне Сина]] ([[980 ел|980]]-[[1037 ел|1037]]), [[Габденнасыйр әл-Курсави|Габденнасыйр Курсави]] ([[1776 ел|1776]]-[[1812 ел|1812]]/[[1813 ел|13]]) кебек күренекле ке­шеләр хакындагы язмалары. <ref>https://multiurok.ru/files/f-nni-esh-kaium-nasyiri-piedaghogh-t-rzh-iem-chie.html</ref>
* күренекле кешеләр: [[Әбү Насыйр әл-Фараби|Әл-Фәрәби]] ([[870 ел|870]]—[[950 ел|950]]), [[Әбу Гали ибн Сина|Ибне Сина]] ([[980 ел|980]]—[[1037 ел|1037]]), [[Габденнасыйр әл-Курсави|Габденнасыйр Курсави]] ([[1776 ел|1776]]—[[1812 ел|1812]]/[[1813 ел|13]]) кебек күренекле кешеләр хакындагы язмалары. <ref>https://multiurok.ru/files/f-nni-esh-kaium-nasyiri-piedaghogh-t-rzh-iem-chie.html</ref>


=== [[Этнография]] ===
=== [[Этнография]] ===
* "[[Казан татарлары|Казан татарларының]] [[ышану]]лары һәм [[Йола|гореф-гадәтләре]]" <ref>Поверья и обряды Казанских татар, образовавшиеся мимо влияния на жизнь их суннитского магометанства // Записки Императорского Русского географического общества по отделению этнографии. СПб., 1880. Т. 5.</ref>.

* "[[Казан татарлары|Казан татарларының]] [[Ышану|ышанулары]] һәм [[Йола|го­реф-гадәтләре]]" <ref>Поверья и обряды Казанских татар, образовавшиеся мимо влияния на жизнь их суннитского магометанства // Записки Императорского Русского географического общества по отделению этнографии. СПб., 1880. Т. 5.</ref>.


=== [[Фольклор]] ===
=== [[Фольклор]] ===

* "Кырык бакча" ([[1880 ел|1880]]).
* "Кырык бакча" ([[1880 ел|1880]]).


Бу китапның кырыгынчы бакчасына ("бүлеге"нә) кергән фольклор әсәрләре шулар: 296 [[мәкаль]], 116 [[кыска җыр]], "Сәламнамә", "Мәдех Чәй", "Уңмаган килен" һәм "Әбъят" исемле [[Бәет|бәетләр]], "Зиһен сынашмак" исеме астында бирелгән 3 [[Табышмак|табышмак-мәсьәлә]] ("Ике көтүче", "Кәҗә, бүре, кәбестә", "Өч сәүдәгәр"). <ref>https://multiurok.ru/files/f-nni-esh-kaium-nasyiri-piedaghogh-t-rzh-iem-chie.html</ref>
Бу китапның кырыгынчы бакчасына ("бүлеге"нә) кергән фольклор әсәрләре шулар: 296 [[мәкаль]], 116 [[кыска җыр]], "Сәламнамә", "Мәдех Чәй", "Уңмаган килен" һәм "Әбъят" исемле [[бәет]]ләр, "Зиһен сынашмак" исеме астында бирелгән 3 [[Табышмак|табышмак-мәсьәлә]] ("Ике көтүче", "Кәҗә, бүре, кәбестә", "Өч сәүдәгәр"). <ref>https://multiurok.ru/files/f-nni-esh-kaium-nasyiri-piedaghogh-t-rzh-iem-chie.html</ref>


* "Фәвакиһел җөласа фил-әдәбият" ([[1884 ел|1884]]).
* "Фәвакиһел җөласа фил-әдәбият" ([[1884 ел|1884]]).


Бу китап­ның соңгы бүлеге тулысынча диярлек халык иҗаты әсәрләре­нә багышлана, һәм "Кырык бакча"дагы материаллар белән бергә яңа әсәрләрне эченә ала. Аеруча, автор һәр жанрга кыскача билгеләмә бирә һәм бик күп әсәрләрне фәнни комментарийлар белән бастыра. Китапка кергән фольк­лор әсәрләре шулар: 27 [[табышмак]] ("Кырык бакча"да юк иде), 117 [[кыска җыр]], "Әбъят Мәхбүбләргә сәламнамә", "Әбъят чәй бәянында", "Әбъят уңмаган килен бәянында" исемле 3 [[бәет]], 315 [[мәкаль]] һәм [[әйтем]]. <ref>https://multiurok.ru/files/f-nni-esh-kaium-nasyiri-piedaghogh-t-rzh-iem-chie.html</ref>
Бу китапның соңгы бүлеге тулысынча диярлек халык иҗаты әсәрләренә багышлана, һәм "Кырык бакча"дагы материаллар белән бергә яңа әсәрләрне эченә ала. Аеруча, автор һәр жанрга кыскача билгеләмә бирә һәм бик күп әсәрләрне фәнни комментарийлар белән бастыра. Китапка кергән фольклор әсәрләре шулар: 27 [[табышмак]] ("Кырык бакча"да юк иде), 117 [[кыска җыр]], "Әбъят Мәхбүбләргә сәламнамә", "Әбъят чәй бәянында", "Әбъят уңмаган килен бәянында" исемле 3 [[бәет]], 315 [[мәкаль]] һәм [[әйтем]]. <ref>https://multiurok.ru/files/f-nni-esh-kaium-nasyiri-piedaghogh-t-rzh-iem-chie.html</ref>


* "[[Казан татарлары|Казан татарларының]] халык әдәбияты үрнәкләре" (1896) <ref>Насыров К. Образцы народной литературы казанских татар // Известия Общества археологии, истории, этнографии (ОАИЭ). - 1895-1896. - Т.13. - Вып. 5. - С. 375.</ref>.
* "[[Казан татарлары]]ның халык әдәбияты үрнәкләре" (1896) <ref>Насыров К. Образцы народной литературы казанских татар // Известия Общества археологии, истории, этнографии (ОАИЭ). — 1895-1896. — Т.13. — Вып. 5. — С. 375.</ref>.


[[1896 ел|1896]] елда [[Казан университеты каршындагы Археология, тарих һәм этнография җәмгыяте|Казан университеты каршындагы "Археология, тарих һәм этнография" җәмгыятенең]] "Хәбәрләр"ендә "Казан татарларының халык әдәбияты үрнәкләре" исемле мәкаләсе чыга. Әлеге мәкаләдә "Кырык бакча" ([[1880 ел|1880]]) һәм "Фәвакиһәл-җөләсә фил-әдәбият" ([[1884 ел|1884]]) китапларындагы материалларны кабат­лаучы 28 [[табышмак]], 244 [[мәкаль]] һәм [[әйтем]], 116 [[кыска җыр]] һәм "Гыйшык хәлләре" исемле [[бәет]] (кыска җырларга тар­тым шигъри куплетлар) татарча һәм рус­чага тәрҗемә ителеп урын ала. Мәкаләгә [[Николай Катанов|Н. Катанов]] югары бәя бирә. <ref>https://multiurok.ru/files/f-nni-esh-kaium-nasyiri-piedaghogh-t-rzh-iem-chie.html</ref>
[[1896 ел]]да [[Казан университеты каршындагы Археология, тарих һәм этнография җәмгыяте|Казан университеты каршындагы "Археология, тарих һәм этнография" җәмгыятенең]] "Хәбәрләр"ендә "Казан татарларының халык әдәбияты үрнәкләре" исемле мәкаләсе чыга. Әлеге мәкаләдә "Кырык бакча" ([[1880 ел|1880]]) һәм "Фәвакиһәл-җөләсә фил-әдәбият" ([[1884 ел|1884]]) китапларындагы материалларны кабатлаучы 28 [[табышмак]], 244 [[мәкаль]] һәм [[әйтем]], 116 [[кыска җыр]] һәм "Гыйшык хәлләре" исемле [[бәет]] (кыска җырларга тартым шигъри куплетлар) татарча һәм русчага тәрҗемә ителеп урын ала. Мәкаләгә [[Николай Катанов]] югары бәя бирә. <ref>https://multiurok.ru/files/f-nni-esh-kaium-nasyiri-piedaghogh-t-rzh-iem-chie.html</ref>


* "[[Татар әкиятләре|Казан татарларының әкиятләре]] һәм аларны башка халыкларның әкиятләре белән чагыштыру" ([[1900 ел|1900]]) <ref>Насыров К. Сказки казанских татар и сопоставление их со сказками других народов // Известия Общества археологии, истории, этнографии (ОАИЭ). - 1900. - Т. 16.</ref>.
* "[[Татар әкиятләре|Казан татарларының әкиятләре]] һәм аларны башка халыкларның әкиятләре белән чагыштыру" ([[1900 ел|1900]]) <ref>Насыров К. Сказки казанских татар и сопоставление их со сказками других народов // Известия Общества археологии, истории, этнографии (ОАИЭ). — 1900. — Т. 16.</ref>.


[[1900 ел|1900]] елда [[Казан университеты каршындагы Археология, тарих һәм этнография җәмгыяте|Казан университеты каршындагы "Археология, тарих һәм этнография" җәмгыятенең]] "Хәбәрләр"ендә К. Насыйриның П. А. Поляков белән уртак хезмәте булган "Казан татарларының әкиятләре һәм аларны башка халыкларның әкиятләре белән чагыштыру" исемле мәкаләсе чыга. Мәкаләдә, шулай ук татарча һәм русчага тәрҗемә ителеп, 11 [[Татар әкиятләре|татар әкияте]] ("Салам Торхан", "Ахмак угыл", "Үги кыз", "Гөлнәзек", "Байдек", "Өч угыл", "Акыллы угыл", "Төлке", "Мә­че берлән Аю", "Аю берлән Төлке", "Сандугач берлән Бытбыл­дык") чыга. <ref>https://multiurok.ru/files/f-nni-esh-kaium-nasyiri-piedaghogh-t-rzh-iem-chie.html</ref>
[[1900 ел]]да [[Казан университеты каршындагы Археология, тарих һәм этнография җәмгыяте|Казан университеты каршындагы "Археология, тарих һәм этнография" җәмгыятенең]] "Хәбәрләр"ендә К. Насыйриның П. А. Поляков белән уртак хезмәте булган "Казан татарларының әкиятләре һәм аларны башка халыкларның әкиятләре белән чагыштыру" исемле мәкаләсе чыга. Мәкаләдә, шулай ук татарча һәм русчага тәрҗемә ителеп, 11 [[Татар әкиятләре|татар әкияте]] ("Салам Торхан", "Ахмак угыл", "Үги кыз", "Гөлнәзек", "Байдек", "Өч угыл", "Акыллы угыл", "Төлке", "Мәче берлән Аю", "Аю берлән Төлке", "Сандугач берлән Бытбылдык") чыга. <ref>https://multiurok.ru/files/f-nni-esh-kaium-nasyiri-piedaghogh-t-rzh-iem-chie.html</ref>


* "[[Казан татарлары|Казан татарларының]] [[Ышану|ышанулары]] һәм [[Го­реф-гадәт|го­реф-гадәтләре]]" <ref>Поверья и обряды Казанских татар, образовавшиеся мимо влияния на жизнь их суннитского магометанства // Записки Императорского Русского географического общества по отделению этнографии. СПб., 1880. Т. 5.</ref>
* "[[Казан татарлары]]ның [[ышану]]лары һәм [[гореф-гадәт]]ләре" <ref>Поверья и обряды Казанских татар, образовавшиеся мимо влияния на жизнь их суннитского магометанства // Записки Императорского Русского географического общества по отделению этнографии. СПб., 1880. Т. 5.</ref>


Бу хезмәте русча, фольклор материалларына нигезләнеп языла. Аның беренче бүлегендә татар [[Мифология|мифологиясенең]] һәм тылсымлы әкиятләрнең сюжетлары һәм персонажлары классификацияләнә. Шулай ук, [[Мифология|мифик затларның]] характерис­тикасы белән бергә әкиятләрдәге кеше образла­ры да сурәтләнә. Икенче һәм өчен­че бүлекләрендә татар халкының күп кенә [[Ышану|ышанулары]], [[Йола|йолала­ры]], [[Им-том|им-томнары]] анализлана. <ref>https://multiurok.ru/files/f-nni-esh-kaium-nasyiri-piedaghogh-t-rzh-iem-chie.html</ref>
Бу хезмәте русча, фольклор материалларына нигезләнеп языла. Аның беренче бүлегендә татар [[мифология]]сенең һәм тылсымлы әкиятләрнең сюжетлары һәм персонажлары классификацияләнә. Шулай ук, [[Мифология|мифик затларның]] характеристикасы белән бергә әкиятләрдәге кеше образлары да сурәтләнә. Икенче һәм өченче бүлекләрендә татар халкының күп кенә [[ышану]]лары, [[йола]]лары, [[им-том]]нары анализлана. <ref>https://multiurok.ru/files/f-nni-esh-kaium-nasyiri-piedaghogh-t-rzh-iem-chie.html</ref>


===[[Математика]]===
=== [[Математика]] ===


==== [[Арифметика]] ====
==== [[Арифметика]] ====
* "Хисаплык, ягъни гыйльме хисап кагыйдәләре, яки арифметика вә һәм хисаплык мәсьәләләре" ([[1873 ел|1873]], [[1899 ел|1899]]). <ref>https://tatarica.org/tat/razdely/nauka/istoriya-nauki-v-tatarstane/nasyjri-kayum</ref> <ref>Татар әдәби теле тарихы (XIII гасыр — XX йөз башы) // Татарстан Республикасы Фәннәр Академиясе Г. Ибраһимов исемендәге Тел, әдәбият һәм сәнгать институты. — Казан: ТӘһСИ, 2015. — I т.: Фонетика. Графика: язма традицияләр, норма һәм вариантлылык. — 696 б. Б. 108</ref>

* "Хисаплык, ягъни гыйльме хисап кагыйдәләре, яки арифметика вә һәм хисаплык мәсьәләләре" ([[1873 ел|1873]], [[1899 ел|1899]]). <ref>https://tatarica.org/tat/razdely/nauka/istoriya-nauki-v-tatarstane/nasyjri-kayum</ref> <ref>Татар әдәби теле тарихы (XIII гасыр – XX йөз башы) // Татарстан Республикасы Фәннәр Академиясе Г. Ибраһимов исемендәге Тел, әдәбият һәм сәнгать институты. - Казан: ТӘһСИ, 2015. - I т.: Фонетика. Графика: язма традицияләр, норма һәм вариантлылык. - 696 б. Б. 108</ref>


==== [[Геометрия]] ====
==== [[Геометрия]] ====
* "Истыйляхате гыйльми [[Геометрия|һәндәсә]]" ([[1895 ел|1895]]). <ref>Татар әдәби теле тарихы (XIII гасыр — XX йөз башы) // Татарстан Республикасы Фәннәр Академиясе Г. Ибраһимов исемендәге Тел, әдәбият һәм сәнгать институты. — Казан: ТӘһСИ, 2015. — I т.: Фонетика. Графика: язма традицияләр, норма һәм вариантлылык. — 696 б. Б. 108</ref>


=== [[География]] ===
* "Истыйляхате гыйльми [[Геометрия|һәндәсә]]" ([[1895 ел|1895]]). <ref>Татар әдәби теле тарихы (XIII гасыр – XX йөз башы) // Татарстан Республикасы Фәннәр Академиясе Г. Ибраһимов исемендәге Тел, әдәбият һәм сәнгать институты. - Казан: ТӘһСИ, 2015. - I т.: Фонетика. Графика: язма традицияләр, норма һәм вариантлылык. - 696 б. Б. 108</ref>
* "Истыйляхате [[җәгърәфия]]" ([[1890 ел|1890]]);

* "Ысулы җәгърәфия кәбир" ([[1894 ел|1894]], [[1898 ел|1898]], [[1899 ел|1899]]). <ref>Татар әдәби теле тарихы (XIII гасыр — XX йөз башы) // Татарстан Республикасы Фәннәр Академиясе Г. Ибраһимов исемендәге Тел, әдәбият һәм сәнгать институты. — Казан: ТӘһСИ, 2015. — I т.: Фонетика. Графика: язма традицияләр, норма һәм вариантлылык. — 696 б. Б. 108</ref>
===[[География]]===

* "Истыйляхате [[Җәгърафия|җәгърәфия]]" ([[1890 ел|1890]]);
* "Ысулы җәгърәфия кәбир" ([[1894 ел|1894]], [[1898 ел|1898]], [[1899 ел|1899]]). <ref>Татар әдәби теле тарихы (XIII гасыр – XX йөз башы) // Татарстан Республикасы Фәннәр Академиясе Г. Ибраһимов исемендәге Тел, әдәбият һәм сәнгать институты. - Казан: ТӘһСИ, 2015. - I т.: Фонетика. Графика: язма традицияләр, норма һәм вариантлылык. - 696 б. Б. 108</ref>


=== [[Медицина]] ===
=== [[Медицина]] ===


====[[Физиология]]====
====[[Физиология]]====
* "Мәнаффигъ әгъза вә кануны сыйххәт" ([[1893 ел|1893]]). <ref>Татар әдәби теле тарихы (XIII гасыр — XX йөз башы) // Татарстан Республикасы Фәннәр Академиясе Г. Ибраһимов исемендәге Тел, әдәбият һәм сәнгать институты. — Казан: ТӘһСИ, 2015. — I т.: Фонетика. Графика: язма традицияләр, норма һәм вариантлылык. — 696 б. Б. 108</ref>


==== [[Ботаника]] ====
* "Мәнаффигъ әгъза вә кануны сыйххәт" ([[1893 ел|1893]]). <ref>Татар әдәби теле тарихы (XIII гасыр – XX йөз башы) // Татарстан Республикасы Фәннәр Академиясе Г. Ибраһимов исемендәге Тел, әдәбият һәм сәнгать институты. - Казан: ТӘһСИ, 2015. - I т.: Фонетика. Графика: язма традицияләр, норма һәм вариантлылык. - 696 б. Б. 108</ref>

====[[Ботаника]]====

* "Хәвасе нәбатат" ([[1885 ел|1885]]) <ref>http://kazanutlary.ru/news/yanaliklar/kazanda-k-nasyjrinyn-hevase-nebatat-hem-golzar-ve-chemenzar-kitaplary-nigezende-lektsiya-utkerelde</ref>;
* "Хәвасе нәбатат" ([[1885 ел|1885]]) <ref>http://kazanutlary.ru/news/yanaliklar/kazanda-k-nasyjrinyn-hevase-nebatat-hem-golzar-ve-chemenzar-kitaplary-nigezende-lektsiya-utkerelde</ref>;


Юл номеры - 181: Юл номеры - 168:
* "Гөлзар вә чәмәнзар, ягъни үләнлек вә чәчәклек" ("[[Дару үләннәре|Шифалы үләннәр]]") ([[1894 ел|1894]], [[1913 ел|1913]]) <ref>https://tatarica.org/tat/razdely/nauka/istoriya-nauki-v-tatarstane/nasyjri-kayum</ref>.
* "Гөлзар вә чәмәнзар, ягъни үләнлек вә чәчәклек" ("[[Дару үләннәре|Шифалы үләннәр]]") ([[1894 ел|1894]], [[1913 ел|1913]]) <ref>https://tatarica.org/tat/razdely/nauka/istoriya-nauki-v-tatarstane/nasyjri-kayum</ref>.


"Хәвасе нәбатат" һәм "Гөлзар вә чәмәнзар..." китапларында [[Дару үләннәре|дару үләннәренең]] исемнәре өч телдә - [[Татар теле|татар]], [[Рус теле|рус]] һәм [[Латин теле|латин]] телләрендә языла. <ref>http://kazanutlary.ru/news/yanaliklar/kazanda-k-nasyjrinyn-hevase-nebatat-hem-golzar-ve-chemenzar-kitaplary-nigezende-lektsiya-utkerelde</ref>
"Хәвасе нәбатат" һәм "Гөлзар вә чәмәнзар..." китапларында [[дару үләннәре]]нең исемнәре өч телдә — [[Татар теле|татар]], [[Рус теле|рус]] һәм [[Латин теле|латин]] телләрендә языла. <ref>http://kazanutlary.ru/news/yanaliklar/kazanda-k-nasyjrinyn-hevase-nebatat-hem-golzar-ve-chemenzar-kitaplary-nigezende-lektsiya-utkerelde</ref>


=== [[Зәркәнчелек|Зәркән]] һәм [[Слесарьлек һөнәре|слесарь һөнәрләре]] ===
=== [[Зәркәнчелек|Зәркән]] һәм [[Слесарьлек һөнәре|слесарь һөнәрләре]] ===
* "Санаигъ голфания" ("...көмешләмәк вә кургашламак...") ([[1900 ел|1900]]). <ref>Татар әдәби теле тарихы (XIII гасыр — XX йөз башы) // Татарстан Республикасы Фәннәр Академиясе Г. Ибраһимов исемендәге Тел, әдәбият һәм сәнгать институты. — Казан: ТӘһСИ, 2015. — I т.: Фонетика. Графика: язма традицияләр, норма һәм вариантлылык. — 696 б. Б. 108</ref>

* "Санаигъ голфания" ("...көмешләмәк вә кургашламак...") ([[1900 ел|1900]]). <ref>Татар әдәби теле тарихы (XIII гасыр – XX йөз башы) // Татарстан Республикасы Фәннәр Академиясе Г. Ибраһимов исемендәге Тел, әдәбият һәм сәнгать институты. - Казан: ТӘһСИ, 2015. - I т.: Фонетика. Графика: язма традицияләр, норма һәм вариантлылык. - 696 б. Б. 108</ref>


=== [[Ризык әзерләү һөнәре]] ===
=== [[Ризык әзерләү һөнәре]] ===
* "Иршадел әтбихәт..." ("Тәгамны ләззәтле итеп әзерләү") ([[1892 ел|1892]]). <ref>Татар әдәби теле тарихы (XIII гасыр — XX йөз башы) // Татарстан Республикасы Фәннәр Академиясе Г. Ибраһимов исемендәге Тел, әдәбият һәм сәнгать институты. — Казан: ТӘһСИ, 2015. — I т.: Фонетика. Графика: язма традицияләр, норма һәм вариантлылык. — 696 б. Б. 108</ref>

* "Иршадел әтбихәт..." ("Тәгамны ләззәтле итеп әзерләү") ([[1892 ел|1892]]). <ref>Татар әдәби теле тарихы (XIII гасыр – XX йөз башы) // Татарстан Республикасы Фәннәр Академиясе Г. Ибраһимов исемендәге Тел, әдәбият һәм сәнгать институты. - Казан: ТӘһСИ, 2015. - I т.: Фонетика. Графика: язма традицияләр, норма һәм вариантлылык. - 696 б. Б. 108</ref>


=== [[Журналистика]] ===
=== [[Журналистика]] ===
* [[1871 ел|1871]]—[[1897 ел]]ларда чыгарган тәкъвимнәре.


К. Насыйри беренче булып [[тәкъвим]] чыгара. Ике мәртәбә "Казан календаре" дигәч, аннан "Календарь" дип кенә китә, соңгы икесе "Мокаддимәдә календарь" һәм "[[Тәкъвим|Горрәнамә]] мокаддимәдә календарь" дип атала ([[1871 ел|1871]]—[[1879 ел|1879]], [[1880 ел|1880]]—[[1889 ел|1889]], [[1890 ел|1890]]—[[1897 ел|1897]]). Тәкъвим бары тик [[1886 ел|1886]], [[1887 ел|1887]], [[1895 ел|1895]] елларда гына чыкмый. "Фәвакиһәл-җөләсә фил-әдәбият" әсәре кебек үк, тәкъвиме [[Энциклопедия|энциклопедик әсәр]] характерында була. Әлеге тәкъвимнәрнең барысында да диярлек татар халкының көндәлек тормышында чагылыш таба торган хәбәрләр бирелә, эш-гамәлләренә, төрле һөнәрләргә өйрәтә торган язмалар басыла. Болар нигезендә алга таба татар теленең [[вакытлы матбугат]] һәм гамәли-һөнәрчелек дигән стильләре формалаша. <ref>Татар әдәби теле тарихы (XIII гасыр — XX йөз башы) // Татарстан Республикасы Фәннәр Академиясе Г. Ибраһимов исемендәге Тел, әдәбият һәм сәнгать институты. — Казан: ТӘһСИ, 2015. — I т.: Фонетика. Графика: язма традицияләр, норма һәм вариантлылык. — 696 б. Б. 107</ref>
*[[1871 ел|1871]]-[[1897 ел|1897]] елларда чыгарган тәкъвимнәре.


* К. Насыйри, халыкны агарту максатында, "[[Таң йолдызы (гәҗит)|Таң йолдызы]]" исемле [[гәҗит]] чыгару хакында хыяллана. Әмма [[Патша|патша Хөкүмәте]] аңа рөхсәт бирми. <ref>https://multiurok.ru/files/f-nni-esh-kaium-nasyiri-piedaghogh-t-rzh-iem-chie.html</ref>
К. Насыйри беренче булып [[тәкъвим]] чыгара. Ике мәртәбә "Казан календаре" дигәч, аннан "Календарь" дип кенә китә, соңгы икесе "Мокаддимәдә календарь" һәм "[[Тәкъвим|Горрәнамә]] мокаддимәдә календарь" дип атала ([[1871 ел|1871]]-[[1879 ел|1879]], [[1880 ел|1880]]-[[1889 ел|1889]], [[1890 ел|1890]]-[[1897 ел|1897]]). Тәкъвим бары тик [[1886 ел|1886]], [[1887 ел|1887]], [[1895 ел|1895]] елларда гына чыкмый. "Фәвакиһәл-җөләсә фил-әдәбият" әсәре кебек үк, тәкъвиме [[Энциклопедия|энциклопедик әсәр]] характерында була. Әлеге тәкъвимнәрнең барысында да диярлек татар халкының көндәлек тормышында чагылыш таба торган хәбәрләр бирелә, эш-гамәлләренә, төрле һөнәрләргә өйрәтә торган язмалар басыла. Болар нигезендә алга таба татар теленең [[вакытлы матбугат]] һәм гамәли-һөнәрчелек дигән стильләре формалаша. <ref>Татар әдәби теле тарихы (XIII гасыр – XX йөз башы) // Татарстан Республикасы Фәннәр Академиясе Г. Ибраһимов исемендәге Тел, әдәбият һәм сәнгать институты. - Казан: ТӘһСИ, 2015. - I т.: Фонетика. Графика: язма традицияләр, норма һәм вариантлылык. - 696 б. Б. 107</ref>

* К. Насыйри, халыкны агарту максатында, "[[Таң йолдызы (гәҗит)|Таң йол­дызы]]" исемле [[Газета|гәзит]] чыгару хакында хыяллана. Әмма [[Патша|патша Хөкүмәте]] аңа рөхсәт бирми. <ref>https://multiurok.ru/files/f-nni-esh-kaium-nasyiri-piedaghogh-t-rzh-iem-chie.html</ref>


=== [[Дин]] ===
=== [[Дин]] ===
* "Мифтах әл-Коръән" ("Коръәнгә ачкыч") [[кулъязма]]сы ([[1886 ел|1]]—[[1886 ел|886]]). <ref>http://kitaphane.tatarstan.ru/tat/index.htm/news/678067.htm</ref>


==== [[Гарәп теле]]ндәге хезмәтләре ====
* "Мифтах әл-Коръән" ("Коръәнгә ачкыч") [[кулъязма]]<nowiki/>[[Кулъязма|сы]] ([[1886 ел|1]]<nowiki/>[[1886 ел|886]]). <ref>http://kitaphane.tatarstan.ru/tat/index.htm/news/678067.htm</ref>
* "Утыз вәгазь" ([[1888 ел|1888]]);
* "Кавагыйде лисаны гарәп" ([[1896 ел|1896]]);
* "Әд-Дәмаски Гомәр ибн Мөхәммәд ибн Әваз" ([[1901 ел|1901]]) — гарәп дөньясында киң таралган, төрле өлкәләргә караган мәсьәләләр турында энциклопедик әсәр. <ref>Татар әдәби теле тарихы (XIII гасыр — XX йөз башы) // Татарстан Республикасы Фәннәр Академиясе Г. Ибраһимов исемендәге Тел, әдәбият һәм сәнгать институты. — Казан: ТӘһСИ, 2015. — I т.: Фонетика. Графика: язма традицияләр, норма һәм вариантлылык. — 696 б. Б. 106</ref>


[[Файл:К.Насыйри музее.jpg|200px|thumb|right|Иске татар бистәсендә [[Каюм Насыйриның музей-утары (Казан)|музее]]]]
====[[Гарәп теле|Гарәп телендәге]] хезмәтләре ====


* "Утыз вәгазь" ([[1888 ел|1888]]);
* "Кавагыйде лисаны гарәп" (<nowiki/>[[1896 ел|1896]]);
* "Әд-Дәмаски Гом<nowiki/>әр ибн Мөхәммәд ибн Әваз" ([[1901 ел|1901]]) - г<nowiki/>арәп дөньясында киң таралган, төрле өлкәләргә караган мәсьәләләр турында энциклопедик әсәр. <ref>Татар әдәби теле тарихы (XIII гасыр – XX йөз башы) // Татарстан Республикасы Фәннәр Академиясе Г. Ибраһимов исемендәге Тел, әдәбият һәм сәнгать институты. - Казан: ТӘһСИ, 2015. - I т.: Фонетика. Графика: язма традицияләр, норма һәм вариантлылык. - 696 б. Б. 106</ref>

<nowiki/>[[Файл:К.Насыйри музее.jpg|200px|thumb|right|Иске татар бистәсендә [[Каюм Насыйриның музей-утары (Казан)|музее]]]]
== Хәтер ==
== Хәтер ==
*[[1925 ел|1925]] елда исеме [[Казан педагогика көллияте|Казан татар педагогия техникумына]] бирелә.
* [[1925 ел]]да исеме [[Казан педагогика көллияте|Казан татар педагогия техникумына]] бирелә.
*[[1930 ел|1930]] елда [[Иске татар бистәсе]]нең үзәк [[Qayum Nasıyri uramı|урамына]] исеме бирелгән.
* [[1930 ел]]да [[Иске татар бистәсе]]нең үзәк [[Qayum Nasıyri uramı|урамына]] исеме бирелгән.
* [[Татарстан]]да педагогика өлкәсендә [[Каюм Насыйри премиясе]] булдырылган.
* [[Татарстан]]да педагогика өлкәсендә [[Каюм Насыйри премиясе]] булдырылган.
*[[2002 ел|2002]] елда [[Казан]]да [[Иске татар бистәсе]]ндә [[Каюм Насыйриның музей-утары (Казан)|музее]] булдырылган.
* [[2002 ел]]да [[Казан]]да [[Иске татар бистәсе]]ндә [[Каюм Насыйриның музей-утары (Казан)|музее]] булдырылган.

== Шулай ук карагыз ==
== Шулай ук карагыз ==
* ''[http://giylem.tatar/archives/2353 Каюм Насыйри турында «Милли байрак» журналының 1937 ел өчен 87-нче санында хатирә-мәкалә]''
* [http://adiplar.belem.ru/karimullin.htm Ә. Кәримуллин] тарафыннан Каюм Насыйри хезмәтләренең исемлеге төзелә, һәм галимнең ике том булып басылып чыккан “Сайланма әсәрләр”енең икенче томында урын ала. <ref>Насыйри К. Сайланма әсәрләр. Ике томда. Икенче том. — Казан: Татар. кит. нәшр., 1975, Б. 289-307</ref>
* Насыйри К. Сайланма әсәрләр. Дүрт томда. Икенче том. — Казан: Татар. кит. нәшр., [[2003 ел|2003]]. <ref>Насыйри К. Сайланма әсәрләр. Дүрт томда. Икенче том. — Казан: Татар. кит. нәшр., 2003.</ref>
* Каюм Насыйриның "Мифтах әл-Коръән" ("Коръәнгә ачкыч") кулъязмасына нигезләнгән китап [[2016 ел]]ның [[23 июнь|23 июнендә]] Татарстан Милли китапханәсендә тәкъдир ителә. <ref>http://kitaphane.tatarstan.ru/tat/index.htm/news/678067.htm</ref>
* [[2017 ел]]да [["Җыен" татар телен, мәдәниятен саклау һәм үстерү фонды]] ярдәме белән "Шәхесләребез" сериясеннән "Каюм Насыйри" китабы нәшер ителә. Әлеге китап [[2018 ел]]ның [[20 июнь|20 июнендә]] Татарстан Милли китапханәсендә тәкъдир ителә. <ref>http://mincult.tatarstan.ru/tat/index.htm/news/1228680.htm</ref>
* Каюм Насыйри турында Төрки дөнья тикшеренүләре фондының "Төрки дөнья тарихы һәм мәдәнияте" исемле төрек журналының [[2020 ел]] [[апрель]] (400-нче) санында "Ике гасырга сыймаган зыялы Каюм Насыйри" исемле мәкалә чыга. <ref>https://turan.org/turk-dunyasi-tarih-kultur-dergisi-nisan-2020/</ref>
{{Портал|Шәхесләр|Тел белеме|Татар теле}}{{Викиөзек}}


== Сылтамалар ==
* ''[http://giylem.tatar/archives/2353 Каюм Насыйри турында «Милли байрак» журналының 1937 ел өчен 87 нче санында хатирә-мәкалә]''
*[http://adiplar.belem.ru/karimullin.htm Ә. Кәримуллин] тарафыннан Каюм Насыйри хезмәтләренең исемлеге төзелә, һәм галимнең ике том булып басылып чыккан “Сайланма әсәрләр”енең икенче томында урын ала. <ref>Насыйри К. Сайланма әсәрләр. Ике томда. Икенче том. - Казан: Татар. кит. нәшр., 1975, Б. 289-307</ref>
*Насыйри К. Сайланма әсәрләр. Дүрт томда. Икенче том. - Казан: Татар. кит. нәшр., [[2003 ел|2003]]. <ref>Насыйри К. Сайланма әсәрләр. Дүрт томда. Икенче том. - Казан: Татар. кит. нәшр., 2003.</ref>
*Каюм Насыйриның "Мифтах әл-Коръән" ("Коръәнгә ачкыч") кулъязмасына нигезләнгән китап [[2016 ел|2016]] елның [[23 июнь|23 июнендә]] Татарстан Милли китапханәсендә тәкъдир ителә. <ref>http://kitaphane.tatarstan.ru/tat/index.htm/news/678067.htm</ref>
*[[2017 ел|2017]] елда [["Җыен" татар телен, мәдәниятен саклау һәм үстерү фонды]] ярдәме белән "Шәхесләребез" сериясеннән "Каюм Насыйри" китабы нәшер ителә. Әлеге китап [[2018 ел|2018]] елның [[20 июнь|20 июнендә]] Татарстан Милли китапханәсендә тәкъдир ителә. <ref>http://mincult.tatarstan.ru/tat/index.htm/news/1228680.htm</ref>
*Каюм Насыйри турында Төрки дөнья тикшеренүләре фондының "Төрки дөнья тарихы һәм мәдәнияте" исемле төрек журналының [[2020 ел]] апрель (400 нче) санында "Ике гасырга сыймаган зыялы Каюм Насыйри" исемле мәкалә чыга. <ref>https://turan.org/turk-dunyasi-tarih-kultur-dergisi-nisan-2020/</ref>
{{Портал|Шәхесләр|Тел белеме|Татар теле}}{{Викиөзек}}
==Сылтамалар==
* [http://tashlar.narod.ru/photo/tatarlar/nasyri-kayum.htm Каюм Насыйри кабере]
* [http://tashlar.narod.ru/photo/tatarlar/nasyri-kayum.htm Каюм Насыйри кабере]
* [https://tyk.tatar Каюм Насыйри рецептлары]
* [https://tyk.tatar Каюм Насыйри рецептлары]

28 июл 2020, 18:40 юрамасы

Bu mäqäläneñ latin älifbasındağı igezäge bar.
Каюм Насыйри
Туган телдә исем Габделкаюм Габденнасыйр улы Насыйров
Туган 2 февраль 1825(1825-02-02)
Олы Шырдан, Зөя өязе, Казан губернасы
Үлгән 20 август 1902(1902-08-20) (77 яшь)
Казан
Күмү урыны Яңа бистә зираты
Яшәгән урын Каюм Насыйри йорты
Ватандашлыгы Россия империясе
Һөнәре тел галиме, тарихчы, тәрҗемәче, язучы, фольклорчы

 Каюм Насыйри Викиҗыентыкта

Бу терминның башка аңлатмалары да бар, аларны карау өчен Насыйров битенә күчегез.

Габделкаюм Габденнасыйр улы Насыйров (قه ييوم ناصيرى, Каюм Насыйри; 2 (15) февраль 1825, Олы Шырдан, Зөя өязе, Казан губернасы, Русия империясе — 20 август (2 сентябрь) 1902, Казан, Казан өязе, Казан губернасы, Русия империясе) — танылган татар мәгърифәтчесе, тел галиме, тарихчы, тәрҗемәче, язучы, фольклорчы.

Тормыш юлы

1825 елның 2 февралендә Казан губернасы, Зөя өязе (хәзерге Татарстан Республикасы, Яшел Үзән районы), Олы Шырдан (Кече Шырдан) авылында туа. Каюм Насыйриның бабасы һәм атасы гыйлемле кешеләр була.

Аның истәлекләренә күрә, атасы балаларының укуларына каршы килми, ул вакытларда руханилар авызыннан кат-кат әйтелгән "иҗтиһат заманы монкариз" ("иҗади фикер йөртү заманы үтте") дигән карашка каршы була. "Һәркемгә иҗтиһат — кирәк эш", — дип балаларына һәрвакыт ишеттереп тора.

К. Насыйриның балалык вакытлары, заманы өчен, шундый мәдәниятле гаиләдә, туган авылында уза. Башлангыч белемне ул атасыннан ала.

1841—1855 елларда Казанда "Касыймия" мәдрәсәсендә укый. Мәдрәсәдә гарәп—фарсы телләрен өйрәнү өстенә, үзлегеннән татар һәм рус телен дә үзләштерә.

1855—1871 елларда Казан руханилар училищесендә, аннары Казан руханилар семинариясендә татар теле укыта. Монда ул укытучылар белән танышып якыннан аралаша, алардан рус телен һәм башка фәннәрне тырышып өйрәнүен дәвам итә.

Югары белемне Казан университетына ирекле тыңлаучы буларак ала. Аның университетта укуының әһәмияте турында Петербург университеты профессоры В. В. Григорьев: «Казан университетында алган гыйлеме К. Насыйрины исламга объектив карарлык югары дәрәҗәгә меңгерде. Ул — бу яктан безнең Русия мөселманнары арасында беренче кеше», — дип бәяләп уза.

1871 елда татар, башкорт һәм казакъ мәктәпләре буенча Казан укыту округы инспекторы Вилһелм Радлов тәкъдиме белән Казанда татар балалары өчен башлангыч рус-татар мәктәбе ача. Бу әһәмиятле эшенең башлануы һәм нинди шартларда баруы турында К. Насыйри үзенең истәлек рәвешендә язган очеркында: «Мин, мин дип мактану, эшең хак булса, урынына күрә ярый. Казан шәһәрендә мөселман балалары русча укый торган мәдрәсәнең ибтидасы... ушбу мөгаллимнәндер. Асыл бу мәдрәсәнең ибтидасы 1871 елда булды», — ди. Монда, мөгаллим дип, К. Насыйри үзен атый.

1876 елда, В.В. Радлов белән укыту методикасы мәсьәләләрендә фикер каршылыклары килеп чыгу сәбәпле, мәктәптән китә һәм әдәби, гыйльми эшчәнлек белән шөгылләнә башлый. [1]

Гыйльми эшчәнлеге

Петербург университеты профессоры В. В. Григорьев 1880 елда К. Насыйриның гаять белемле кеше булуы хакында язып чыга. «...Мин татарлар арасында мондый кеше булыр дип һич уйламый идем» — ди ул. [2]

1885 елда Казан университеты каршындагы Археология, тарих, этнография җәмәгатенә хакыйкый әгъзасы булып сайлана. Гуманитар фәннәрнең төрле тармакларын үстерүгә зур өлеш кертә, хәзерге әдәби татар теленә нигез сала. К. Насыйриның гыйльми эшчәнлеге күбесенчә татар халкы тарихын, Русия һәм гөмүмхалык тарихын өйрәнүгә багышлана. Этнографиягә караган хезмәтләрендә бик күп халык сынамышлары, әкиятләр, әйтемнәр, җырлар, туй, мәет озату һәм башка гаилә йолалары тасвиры, татар халкының матди мәдәниятен тәшкил итүче йорт-җир, кием-салым, азык-төлек, халык медицинасы турында мәгълүматлар зур урын ала. Аның мирасы Габдулла Тукайга, Мәҗит Гафурига, Галиәсгар Камалга һәм башкаларга гаять зур йогынты ясый. [3]

К. Насыйрины Гаяз Исхакый яңа дәвер әдәбиятының "атасы" дип атый. Ул, халыкта әдәбияткә ярату хисен, аңа кызыксындыру уяту өчен, халык теленә якын телдә язарга кирәк дип чыга. 1859 елның мартында Николай Ильминскийга язылган хатында болай диелә: “... Авылга кайтканда, мин ул китапны үзем белән алып кайткан идем. Бәгъзе мужикларга укып күрсәттем. Мин укыганда үзара сөйләшәләр: “Кара әле сөйләшкән кебек укый”, — диләр. Хасил, һәркем аңларлык, иншалла. Ул китапны “Мәҗмугыл әхбар” дип тәсмия кыйлдым”. М. Гали: “К. Насыйриның ата-аналары һәм туганнары белән язышкан хатлары ул чордагы крестьян һәм солдат хатларына карганда да гадиерәк тел белән язылганнар”, дип яза. [4]

К. Насыйриның хезмәтләре Г. Баттал-Таймас, Г. Ибраһимов тарафыннан югары бәяләнә. Г. Ибраһимов 1926 елда язылган "Каюм бабаның йөз еллыгы" һәм "Башлангыч" исемле мәкаләләрендә К. Насыйрины Шәрекътан Гаребкә  (Көнбатышка, Аурупага) юл яручы, беренче сукмакны салучы "бөек реформатор" дип атый. Ул болай яза: "Каюм бабаның хезмәте, гыйлем дөньясы өчен яңа кануннар табып чыгаруда түгел, бәлки бәйнәлмиләл гыйльми мәгълүматны татар халкына башлап бирүдә... ул бездә Европа гыйлемнәреннән беренче популяризатор иде" [5].

Эшләгән өлкәләр

"Шәхесләребез" сериясенең "Каюм Насыйри" (2017) китабындагы К. Насыйриның хезмәтләрен күрсәткән сурәт

Каюм Насыйри татар халкын төрле гыйлем нигезләре белән иң беренче таныштыручы кеше була. Аның үзе исән чакта татарча hәм русча төрле зурлыктагы 40 китабы дөнья күрә.[6] Ул эшләгән өлкәләр һәм хезмәтләре түбәндә бирелгән.

Тел

Татар теле

Рус теле

  • "Кавагыйде кыйраәт русия мәҗмугасы" (1889);
  • "Зөбәдәт мин тәварихи әр-Руси" (1890). [11]

Сүзлек төзү

Каюм Насыйриның "Ләһҗәи татари" сүзлеге

Әдәбият

Татар әдәбияты

Балалар әдәбияты

  • "Сборник статей о предметах видимой природы, изложенных на чисто татарском разговорном языке" (1867);
  • "Буш вакыт" (1860, 1906—1909) — татарча табигать күренешләре турында, биш җөзьә булып чыга;
  • "Әхлак рисаләсе" (1881—1913),
  • "Кабуснамә тәрҗемәсе" (1882, 1898);
  • "Тәрбия китабы" (1891, 1898),
  • "Мохтәсар тәварих әнбия..." (1884, 1889);
  • "Гакаид рисаләсе". [15]

Тәрҗемәчелек

"Тәрбия китабы"ндагы күп кенә гыйбрәтле хикәятләр Сәгъдинең "Гөлестан" җыентыгыннан алынган була. [16]

  • "Кабуснамә".

"Кабуснамә" 1082 елда Кейкавус исемле күренекле кеше тарафыннан улына үгет-нәсыйхәт рәвешендә фарсы телендә иҗат ителә, һәм тиз арада Шәрекъ дөньясын яулый, бик күп телләргә тәрҗемә ителә. К. Насыйри әсәренең төрекчә версиясен татарчага тәрҗемә итә. [17]

  • "Кырык вәзир кыйссасы".

Әсәр госманлы теленнән тәрҗемә ителә [18], "Мең дә бер кичә"гә барып тоташа [19].

Педагогика һәм методика

  • "Гакаид рисаләсе";
  • "Утыз вәгазь";
  • "Тәрбия китабы" ("Китап әт-тәрбия").

Тарих

Этнография

Фольклор

  • "Кырык бакча" (1880).

Бу китапның кырыгынчы бакчасына ("бүлеге"нә) кергән фольклор әсәрләре шулар: 296 мәкаль, 116 кыска җыр, "Сәламнамә", "Мәдех Чәй", "Уңмаган килен" һәм "Әбъят" исемле бәетләр, "Зиһен сынашмак" исеме астында бирелгән 3 табышмак-мәсьәлә ("Ике көтүче", "Кәҗә, бүре, кәбестә", "Өч сәүдәгәр"). [22]

  • "Фәвакиһел җөласа фил-әдәбият" (1884).

Бу китапның соңгы бүлеге тулысынча диярлек халык иҗаты әсәрләренә багышлана, һәм "Кырык бакча"дагы материаллар белән бергә яңа әсәрләрне эченә ала. Аеруча, автор һәр жанрга кыскача билгеләмә бирә һәм бик күп әсәрләрне фәнни комментарийлар белән бастыра. Китапка кергән фольклор әсәрләре шулар: 27 табышмак ("Кырык бакча"да юк иде), 117 кыска җыр, "Әбъят Мәхбүбләргә сәламнамә", "Әбъят чәй бәянында", "Әбъят уңмаган килен бәянында" исемле 3 бәет, 315 мәкаль һәм әйтем. [23]

1896 елда Казан университеты каршындагы "Археология, тарих һәм этнография" җәмгыятенең "Хәбәрләр"ендә "Казан татарларының халык әдәбияты үрнәкләре" исемле мәкаләсе чыга. Әлеге мәкаләдә "Кырык бакча" (1880) һәм "Фәвакиһәл-җөләсә фил-әдәбият" (1884) китапларындагы материалларны кабатлаучы 28 табышмак, 244 мәкаль һәм әйтем, 116 кыска җыр һәм "Гыйшык хәлләре" исемле бәет (кыска җырларга тартым шигъри куплетлар) татарча һәм русчага тәрҗемә ителеп урын ала. Мәкаләгә Николай Катанов югары бәя бирә. [25]

1900 елда Казан университеты каршындагы "Археология, тарих һәм этнография" җәмгыятенең "Хәбәрләр"ендә К. Насыйриның П. А. Поляков белән уртак хезмәте булган "Казан татарларының әкиятләре һәм аларны башка халыкларның әкиятләре белән чагыштыру" исемле мәкаләсе чыга. Мәкаләдә, шулай ук татарча һәм русчага тәрҗемә ителеп, 11 татар әкияте ("Салам Торхан", "Ахмак угыл", "Үги кыз", "Гөлнәзек", "Байдек", "Өч угыл", "Акыллы угыл", "Төлке", "Мәче берлән Аю", "Аю берлән Төлке", "Сандугач берлән Бытбылдык") чыга. [27]

Бу хезмәте русча, фольклор материалларына нигезләнеп языла. Аның беренче бүлегендә татар мифологиясенең һәм тылсымлы әкиятләрнең сюжетлары һәм персонажлары классификацияләнә. Шулай ук, мифик затларның характеристикасы белән бергә әкиятләрдәге кеше образлары да сурәтләнә. Икенче һәм өченче бүлекләрендә татар халкының күп кенә ышанулары, йолалары, им-томнары анализлана. [29]

Математика

Арифметика

  • "Хисаплык, ягъни гыйльме хисап кагыйдәләре, яки арифметика вә һәм хисаплык мәсьәләләре" (1873, 1899). [30] [31]

Геометрия

География

Медицина

Физиология

  • "Мәнаффигъ әгъза вә кануны сыйххәт" (1893). [34]

Ботаника

  • "Хәвасе нәбатат" (1885) [35];

"Хәвасе нәбатат" һәм "Гөлзар вә чәмәнзар..." китапларында дару үләннәренең исемнәре өч телдә — татар, рус һәм латин телләрендә языла. [38]

Зәркән һәм слесарь һөнәрләре

  • "Санаигъ голфания" ("...көмешләмәк вә кургашламак...") (1900). [39]

Ризык әзерләү һөнәре

  • "Иршадел әтбихәт..." ("Тәгамны ләззәтле итеп әзерләү") (1892). [40]

Журналистика

К. Насыйри беренче булып тәкъвим чыгара. Ике мәртәбә "Казан календаре" дигәч, аннан "Календарь" дип кенә китә, соңгы икесе "Мокаддимәдә календарь" һәм "Горрәнамә мокаддимәдә календарь" дип атала (1871—1879, 1880—1889, 1890—1897). Тәкъвим бары тик 1886, 1887, 1895 елларда гына чыкмый. "Фәвакиһәл-җөләсә фил-әдәбият" әсәре кебек үк, тәкъвиме энциклопедик әсәр характерында була. Әлеге тәкъвимнәрнең барысында да диярлек татар халкының көндәлек тормышында чагылыш таба торган хәбәрләр бирелә, эш-гамәлләренә, төрле һөнәрләргә өйрәтә торган язмалар басыла. Болар нигезендә алга таба татар теленең вакытлы матбугат һәм гамәли-һөнәрчелек дигән стильләре формалаша. [41]

Дин

Гарәп телендәге хезмәтләре

  • "Утыз вәгазь" (1888);
  • "Кавагыйде лисаны гарәп" (1896);
  • "Әд-Дәмаски Гомәр ибн Мөхәммәд ибн Әваз" (1901) — гарәп дөньясында киң таралган, төрле өлкәләргә караган мәсьәләләр турында энциклопедик әсәр. [44]
Иске татар бистәсендә музее

Хәтер

Шулай ук карагыз

Portal icon Шәхесләр порталы
Portal icon Тел белеме порталы
Portal icon Татар теле порталы
Викиөзек эчендә Каюм Насыйри темасы буенча бит бар

Сылтамалар

Искәрмәләр

  1. ↑ https://tatarica.org/tat/razdely/nauka/istoriya-nauki-v-tatarstane/nasyjri-kayum
  2. ↑ https://multiurok.ru/files/f-nni-esh-kaium-nasyiri-piedaghogh-t-rzh-iem-chie.html
  3. ↑ https://tatarica.org/tat/razdely/nauka/istoriya-nauki-v-tatarstane/nasyjri-kayum(тат.)
  4. ↑ Татар әдәби теле тарихы (XIII гасыр — XX йөз башы) // Татарстан Республикасы Фәннәр Академиясе Г. Ибраһимов исемендәге Тел, әдәбият һәм сәнгать институты. — Казан: ТӘһСИ, 2015. — I т.: Фонетика. Графика: язма традицияләр, норма һәм вариантлылык. — 696 б. Б. 106
  5. ↑ https://multiurok.ru/files/f-nni-esh-kaium-nasyiri-piedaghogh-t-rzh-iem-chie.html
  6. ↑ https://multiurok.ru/files/f-nni-esh-kaium-nasyiri-piedaghogh-t-rzh-iem-chie.html
  7. ↑ http://kzref.org/tatar-pedagogik-fikere-antologiyase.html?page=34
  8. ↑ https://tatarica.org/tat/razdely/nauka/istoriya-nauki-v-tatarstane/nasyjri-kayum
  9. ↑ https://tatarica.org/tat/razdely/nauka/istoriya-nauki-v-tatarstane/nasyjri-kayum
  10. ↑ https://multiurok.ru/files/f-nni-esh-kaium-nasyiri-piedaghogh-t-rzh-iem-chie.html
  11. ↑ Татар әдәби теле тарихы (XIII гасыр — XX йөз башы) // Татарстан Республикасы Фәннәр Академиясе Г. Ибраһимов исемендәге Тел, әдәбият һәм сәнгать институты. — Казан: ТӘһСИ, 2015. — I т.: Фонетика. Графика: язма традицияләр, норма һәм вариантлылык. — 696 б. Б. 106
  12. ↑ Татар әдәби теле тарихы (XIII гасыр — XX йөз башы) // Татарстан Республикасы Фәннәр Академиясе Г. Ибраһимов исемендәге Тел, әдәбият һәм сәнгать институты. — Казан: ТӘһСИ, 2015. — I т.: Фонетика. Графика: язма традицияләр, норма һәм вариантлылык. — 696 б. Б. 106
  13. ↑ Татар әдәби теле тарихы (XIII гасыр — XX йөз башы) // Татарстан Республикасы Фәннәр Академиясе Г. Ибраһимов исемендәге Тел, әдәбият һәм сәнгать институты. — Казан: ТӘһСИ, 2015. — I т.: Фонетика. Графика: язма традицияләр, норма һәм вариантлылык. — 696 б. Б. 107-108
  14. ↑ https://multiurok.ru/files/f-nni-esh-kaium-nasyiri-piedaghogh-t-rzh-iem-chie.html
  15. ↑ Татар әдәби теле тарихы (XIII гасыр — XX йөз башы) // Татарстан Республикасы Фәннәр Академиясе Г. Ибраһимов исемендәге Тел, әдәбият һәм сәнгать институты. — Казан: ТӘһСИ, 2015. — I т.: Фонетика. Графика: язма традицияләр, норма һәм вариантлылык. — 696 б. Б. 107
  16. ↑ https://multiurok.ru/files/f-nni-esh-kaium-nasyiri-piedaghogh-t-rzh-iem-chie.html
  17. ↑ https://multiurok.ru/files/f-nni-esh-kaium-nasyiri-piedaghogh-t-rzh-iem-chie.html
  18. ↑ Татар әдәби теле тарихы (XIII гасыр — XX йөз башы) // Татарстан Республикасы Фәннәр Академиясе Г. Ибраһимов исемендәге Тел, әдәбият һәм сәнгать институты. — Казан: ТӘһСИ, 2015. — I т.: Фонетика. Графика: язма традицияләр, норма һәм вариантлылык. — 696 б. Б. 107
  19. ↑ https://multiurok.ru/files/f-nni-esh-kaium-nasyiri-piedaghogh-t-rzh-iem-chie.html
  20. ↑ https://multiurok.ru/files/f-nni-esh-kaium-nasyiri-piedaghogh-t-rzh-iem-chie.html
  21. ↑ Поверья и обряды Казанских татар, образовавшиеся мимо влияния на жизнь их суннитского магометанства // Записки Императорского Русского географического общества по отделению этнографии. СПб., 1880. Т. 5.
  22. ↑ https://multiurok.ru/files/f-nni-esh-kaium-nasyiri-piedaghogh-t-rzh-iem-chie.html
  23. ↑ https://multiurok.ru/files/f-nni-esh-kaium-nasyiri-piedaghogh-t-rzh-iem-chie.html
  24. ↑ Насыров К. Образцы народной литературы казанских татар // Известия Общества археологии, истории, этнографии (ОАИЭ). — 1895-1896. — Т.13. — Вып. 5. — С. 375.
  25. ↑ https://multiurok.ru/files/f-nni-esh-kaium-nasyiri-piedaghogh-t-rzh-iem-chie.html
  26. ↑ Насыров К. Сказки казанских татар и сопоставление их со сказками других народов // Известия Общества археологии, истории, этнографии (ОАИЭ). — 1900. — Т. 16.
  27. ↑ https://multiurok.ru/files/f-nni-esh-kaium-nasyiri-piedaghogh-t-rzh-iem-chie.html
  28. ↑ Поверья и обряды Казанских татар, образовавшиеся мимо влияния на жизнь их суннитского магометанства // Записки Императорского Русского географического общества по отделению этнографии. СПб., 1880. Т. 5.
  29. ↑ https://multiurok.ru/files/f-nni-esh-kaium-nasyiri-piedaghogh-t-rzh-iem-chie.html
  30. ↑ https://tatarica.org/tat/razdely/nauka/istoriya-nauki-v-tatarstane/nasyjri-kayum
  31. ↑ Татар әдәби теле тарихы (XIII гасыр — XX йөз башы) // Татарстан Республикасы Фәннәр Академиясе Г. Ибраһимов исемендәге Тел, әдәбият һәм сәнгать институты. — Казан: ТӘһСИ, 2015. — I т.: Фонетика. Графика: язма традицияләр, норма һәм вариантлылык. — 696 б. Б. 108
  32. ↑ Татар әдәби теле тарихы (XIII гасыр — XX йөз башы) // Татарстан Республикасы Фәннәр Академиясе Г. Ибраһимов исемендәге Тел, әдәбият һәм сәнгать институты. — Казан: ТӘһСИ, 2015. — I т.: Фонетика. Графика: язма традицияләр, норма һәм вариантлылык. — 696 б. Б. 108
  33. ↑ Татар әдәби теле тарихы (XIII гасыр — XX йөз башы) // Татарстан Республикасы Фәннәр Академиясе Г. Ибраһимов исемендәге Тел, әдәбият һәм сәнгать институты. — Казан: ТӘһСИ, 2015. — I т.: Фонетика. Графика: язма традицияләр, норма һәм вариантлылык. — 696 б. Б. 108
  34. ↑ Татар әдәби теле тарихы (XIII гасыр — XX йөз башы) // Татарстан Республикасы Фәннәр Академиясе Г. Ибраһимов исемендәге Тел, әдәбият һәм сәнгать институты. — Казан: ТӘһСИ, 2015. — I т.: Фонетика. Графика: язма традицияләр, норма һәм вариантлылык. — 696 б. Б. 108
  35. ↑ http://kazanutlary.ru/news/yanaliklar/kazanda-k-nasyjrinyn-hevase-nebatat-hem-golzar-ve-chemenzar-kitaplary-nigezende-lektsiya-utkerelde
  36. ↑ https://tatarica.org/tat/razdely/nauka/istoriya-nauki-v-tatarstane/nasyjri-kayum
  37. ↑ https://tatarica.org/tat/razdely/nauka/istoriya-nauki-v-tatarstane/nasyjri-kayum
  38. ↑ http://kazanutlary.ru/news/yanaliklar/kazanda-k-nasyjrinyn-hevase-nebatat-hem-golzar-ve-chemenzar-kitaplary-nigezende-lektsiya-utkerelde
  39. ↑ Татар әдәби теле тарихы (XIII гасыр — XX йөз башы) // Татарстан Республикасы Фәннәр Академиясе Г. Ибраһимов исемендәге Тел, әдәбият һәм сәнгать институты. — Казан: ТӘһСИ, 2015. — I т.: Фонетика. Графика: язма традицияләр, норма һәм вариантлылык. — 696 б. Б. 108
  40. ↑ Татар әдәби теле тарихы (XIII гасыр — XX йөз башы) // Татарстан Республикасы Фәннәр Академиясе Г. Ибраһимов исемендәге Тел, әдәбият һәм сәнгать институты. — Казан: ТӘһСИ, 2015. — I т.: Фонетика. Графика: язма традицияләр, норма һәм вариантлылык. — 696 б. Б. 108
  41. ↑ Татар әдәби теле тарихы (XIII гасыр — XX йөз башы) // Татарстан Республикасы Фәннәр Академиясе Г. Ибраһимов исемендәге Тел, әдәбият һәм сәнгать институты. — Казан: ТӘһСИ, 2015. — I т.: Фонетика. Графика: язма традицияләр, норма һәм вариантлылык. — 696 б. Б. 107
  42. ↑ https://multiurok.ru/files/f-nni-esh-kaium-nasyiri-piedaghogh-t-rzh-iem-chie.html
  43. ↑ http://kitaphane.tatarstan.ru/tat/index.htm/news/678067.htm
  44. ↑ Татар әдәби теле тарихы (XIII гасыр — XX йөз башы) // Татарстан Республикасы Фәннәр Академиясе Г. Ибраһимов исемендәге Тел, әдәбият һәм сәнгать институты. — Казан: ТӘһСИ, 2015. — I т.: Фонетика. Графика: язма традицияләр, норма һәм вариантлылык. — 696 б. Б. 106
  45. ↑ Насыйри К. Сайланма әсәрләр. Ике томда. Икенче том. — Казан: Татар. кит. нәшр., 1975, Б. 289-307
  46. ↑ Насыйри К. Сайланма әсәрләр. Дүрт томда. Икенче том. — Казан: Татар. кит. нәшр., 2003.
  47. ↑ http://kitaphane.tatarstan.ru/tat/index.htm/news/678067.htm
  48. ↑ http://mincult.tatarstan.ru/tat/index.htm/news/1228680.htm
  49. ↑ https://turan.org/turk-dunyasi-tarih-kultur-dergisi-nisan-2020/
Бу мәкалә Татар Википедиясенең сайланган мәкаләләр рәтенә керә.
Чыганак — https://tt.wikipedia.org/w/index.php?title=Каюм_Насыйри&oldid=2503484