Француз теле

Француз теле
Үзисем:	français
Илләр:	Франция, Канада, Бельгия, Швейцария, Лөбнан, Люксембург, Монако, Марокко, Алжир, Тунис һәм күп башка илләрдә.
Төбәкләр:	бөтен дөнья
Рәсми халәт:	29 дәүләттә, шул исәптә Франция, Бельгия, Канада, Швейцария.
Күзәтүдә тора:	Французская академия[d], Королевская академия французского языка и литературы[d] һәм Квебекское управление французского языка[d]
Сөйләшүчеләр саны:	270 миллион
Дәрәҗә:	10
Халәт:	иминлектә[d]
Классификация
Төркем:	???
Язу:	латин язуы
Тел кодлары
ГОСТ 7.75–97:	фра 745
ISO 639-1:	fr
ISO 639-2:	fre һәм fra
ISO 639-3:	fra

Француз теле яки франсуз теле (le français, la langue française) – французлар теле (Франциядә рәсми рәвештә). Шулай ук, Бельгия, Швейцария, Канада дәүләтләрендә рәсми буларак кабул ителгән. Франсуз теле Африканың күп илләрендә, Кариб утрауларында (Һаити һ.б.), Француз Гвианасында рәсми теле буларак кулланыла.

Франсуз теле телләрнең һинд-аурупа гаиләлеге, роман төркеме, галло-роман астөркеменә карый.

Француз теле халык латин теленнән килеп чыккан һәм аннан бүтән роман телләренә караганда иң ерак киткән.

БМОның 6 рәсми һәм эш теленең берсе. Берничә төбәк хөкүмәт оешмасының, мәсәлән, Африка Берлегенең һәм Аурупа Берлегенең рәсми теле яки эш теле.

Француз теле күп кенә халыкара оешмаларның рәсми теле булып тора һәм чит тел буларак иң укытыла торган телләрнең берсе санала.

Франкофония оешмасы буенча француз телендә 274 миллион кеше сөйләшә ала.

Альянс Франсез оешмасы максаты чит илләрдә француз теле һәм француз мәдәниятен үстерү булган оешма.

2010 елга Альянс Фрнасезның 135 илдә 461 000 укучысы булган:

• Африка : 38 ил, 129 Альянс Франсез бүлеге, 83 163 укучы;

• Төньяк Америка : 2 ил, 133 Альянс Франсез бүлеге, 36 128 укучы ;

• Латин Америкасы, Кариб илләре : 33 ил, 274 Альянс Франсез бүлеге, 169 675 укучы;

• Азия, Океания : 30 ил, 78 Альянс Франсез бүлеге, 114 615 укучы;

• Европа : 33 ил, 354 Альянс Франсез бүлеге, 88 801 укучы.

1960-1970 елларга кадәр Себердә татар уку йортларында нәкъ француз теле чит тел буларак укытыла, чөнки француз һәм татар махсус авазлары арасында охшашлык бар (ә, ү, ң, ө). Мәсәлән: maison - мезоң (йорт), rue - рү (урам), coeur - көр (йөрәк), la situation - лә ситүәсьоң (хәл).
Француз телендә хатын-кыз родында һәм ир-ат родында үзгәрә торган билгеле булу һәм билгесезлек артикльләре бар.

Фонетика

Тартыклар

Артикуляция ысулы		Артикулция урыны
		Ирен тартыклары		Тел алды тартыклары			Дорсаль тартыклар
				Альвеол	Альвеол арты	Тел уртасы		Тел арты		Кече тел
		Ирен-ирен тартыклары	Ирен-теш тартыклары
Плозивлар	Яңгыраулар	b		d				g
	Саңгыраулар	p		t				k
Сибилянтлар	Яңгыраулар			z	ʒ
	Саңгыраулар			s	ʃ
Фрикативлар	Яңгыраулар		v							ʁ
	Саңгыраулар		f
Аппроксимантлар	Үзәктәгеләр					j	ɥ		w
	Яндагылар			l
Борын тартыклары		m		n		ɲ		ŋ

Сүз ахырында тартыклар саңгыраулаштырылмый.

Сузыклар

Француз телендә 11 чиста сузык: /a/, /ɑ/, /ɛ/, /e/, /i/, /œ/, /ø/, /u/, /y/, /ɔ/, /o/; моннан тыш, борын сузыклары бар: /ã/, /ɔ̃/, /ɛ̃/, /œ̃/.

Сөйләм агышы

Сөйләм агышында сүзләр ритмик төркемнәргә берләшә. Ритмик төркем киләсе сүзләр тәшкил итә:

• мөстәкыйль сүз белән ярдәмлек сузләре,
• фигыль белән алмашлык,
• күп сүзле төшенмә,
• аергыч + баш сүз,
• баш сүз + бер иҗекле аергыч.

Тоташу (рус. сцепление, фр. enchaînement) — бер сүзнең ахрыгы тартыгы белән киләсе сүзнең башлангыч сузыгыннан бер иҗек ясалуы. Ритмик төркемдә, шулай ук синтагмада мәҗбүри.

Бәйләшү (рус. связывание, фр. liaison) — бер сүзнең ахрыгы тавышсыз тартыгының әйтелүе һәм киләсе сүз белән тоташуы. Шул очракта тартык укылышы үзгәрелә ала:

Хәреф Укылыш (ХФӘ) d /t/ s, x /z/ f /v/

Моннан тыш, борын сузыгыга тәмамланган сүзләрдә /n/ авазы барлыкка килеп киләсе сүз белән бәйләшә.

Бәйләшү мәҗбүри булган очраклар:

• тартым яки күрсәтү алмашлыгы яки артикль һәм киләсе сүз арасында: les ͜ amis «дуслар»,
• сан яки асыл сыйфат артында: un grand ͜ appartemet «зур квартира»,
• алмашлык ия һәм фигыль арасында: ils ͜ escrivent «алар яза»,
• avoir, être формалары артында: je suis ͜ étudiant «мин студент»,
• dans, chez, sans, sous, en бәйлекләре артында: dans ͜ une maison «өйдә»,
• très, trop, plus, bien рәвешләре артында: très ͜ attentif «бик игътибарлы»,
• фразеологик сүз тезмәләрендә: de temps ͜ en temps «кайчакта».

Бәйләшү мөмкин булмаган очраклар:

• исем ия һәм хәбәр арасында: les élèves | étudient «студентлар укый»,
• исем һәм аергыч арасында: les jours | heureux «бәхетле көннәр»,
• et теркәгече артында: moi et | elle «мин һәм ул»,
• җиңелчә сулышлы h алдында: très | haut «бик югары»,
• алмшлык ия һәм үткән заман сыйфат фигыле арасында: Sont-ils | entrés ? «Кергәннәрме?»

Грамматика

Морфология

Исем

Күплек саны формасын ясау берничә ысуллары кулланыла.

Ысул Кулланылыш Мисал Искәрмә -s сүзләр күбесе un ami — les amis юк үзгәреш -s, -x, -z'ка тәмамланган сүзләр un tapis — des tapis -x -au, -eau, -eu'га тәмамланган сүзләр; bijou, caillou, chou, genou, hibou, joujou, pou un bijou — les bijoux чыгармалар: bleu, pneu -al → -aux -al'га тәмамланган сүзләр un chaval — les chevaux чыгармалар: bal, chacal, carnaval, festival, récital, final, choral һ.б. -ail → -aux bail, corail, émail, vail, vantail һ.б. сүзләрдә un travail — des travaux -ail'га тәмамланган сүзләр күбесенә -s куша: un détail — des détails тамыр үзгәреше кайбер сүзләр un œil — des yeux

Моннан тыш, француз телендә ир-ат һәм хатын-кыз родлары бар.

Сыйфат

Сыйфат исем белән род һәм сан буенча яраша. Ир-ат роды биш сыйфаты сузыктан яки h'тан башлаган сүз алдында үзгәрелә:

Гади форма	Сузыктан яки h алдында
beau	bel
nouveau	nouvel
vieux	vieil
fou	fol
mou	mol

Хатын-кыз роды формасын ясау төп кагыйдәсе ир-ат роды формасына -e кушылуыннан гыйбарәт, ләкин чыгармалар да бар:

Ир-ат роды	Хатын-кыз роды
aigu	aiguë
bas	basse
beau	belle
blanc	blanche
doux	douce
faux	fausse
fou	folle
frais	fraîche
gentil	gentille
grec	grecque
gros	grosse
jaloux	jalouse
long	longue
mou	molle
nouveau	nouvelle
public	publique
sec	sèche
turc	turcque
vieux	vieille

Моннан тыш, кайбер очракларда регуляр үзгәрешләр килеп чыга:

Ир-ат роды Хатын-кыз роды Мисал Чыгармалар -e -e кушылмый rouge — rouge -er, -ier -ère, -ière entier — entière -f -ve naïf — naïve -eux, -eur -euse heureux — heureuse, travailleur — travailleuse meilleur(e), antérieur(e), postérieur(e), supérieur(e), inférieur(e), intérieur(e), extérieur(e) -teur -trice protecteur — protectrice -et, -el, -eil, -en, -on, -ien -e алдында тартык ике тапкыр языла bon — bonne inquiet — inquiète, concret — concrète, complet — complète, secret — secrète

Күплек саны формасын ясау берничә ысуллары кулланыла.

Ысул Кулланылыш Мисал Чыгармалар -s сүзләр күбесе, родына карамастан petit — petits, petite — petites юк үзгәреш -s, -x'ка тәмамланган сүзләр un homme heureux — des hommes heureux -x beau, noveau гына beau — beaux -al → -aux -al'га тәмамланган сүзләр national — nationaux banal, glacial, natal, naval, fatal, final

Өстәвенә, beau/bel, nouveau/nouvel, vieux/vieil, fou/fol, mou/mol сүзләренең күплек саны берәр формасы гына бар, алар гади формаларыннан ясала: beaux, nouveaux, vieux, fous, mous.

Сыйфатлар чагыштыру дәрәҗәләре

Чагыштыру дәрәҗәсе	Ясалышы	Мисаллар	Чыгарылма
Чагыштыру дәрәҗәсе	plus, moin, aussi (+ que теркәгече)	La Volga est plus large que la Moskova «Идел Мәскәү елгасыннан киңрәк» La territoire de la France est moins grand que celui de l'U.R.S.S. «Франция территориясе ССРБ-ныкыдан кечерәк» Les monuments de Léningrad sont aussi intéressants que le monuments de Moscou «Ленинград һәйкәлләре Мәскәү һәйкәлләре кебек үк кызыклы»	bon «яхшы» — meilleur(e) «яхшырак» mauvais «яман» — pire «яманрак» petit «кечкенә» — moindre (шулай ук plus petit(e)) «кечерәк»
Артыклык дәрәҗәсе	билгеле артикль + plus, moin	La Loire est la plus grade fleuve de la France «Луара —Франциядә иң зур елга» Cette œuvre est la moins intéressante «Бу әсер иң кызыксыз»	bon «яхшы» — артикль + meilleur(e) «иң яхшы» mauvais «яман» — артикль + pire «иң яман» petit «кечкенә» — артикль + moindre (шулай ук plus petit(e)) «иң кечкенә»

Гади сыйфатлардан тыш, күрсәтү, тартым сыйфатлар һәм билгесез сыйфатлар бар, төрләнеше махсус һәм күптөрле.

Сыйфат төрле родлы исемнәр яки алмашлыклар төркеменә караса, ул ир-ат формасында тора: Marie (хатын-кыз) et Pierre (ир-ат) sont intelligents (ир-ат формасы) «Мари белән Пьер акыллы»; gens «кешеләр» сүзе төрле очракларда төрле родлы сыйфатлар белән кулланыла.

Иң еш кулланыла торган сыйфатлар (bon «яхшы», mauvais «яман», grand «зур» һ.б.), шулай ук күрсәтү, тартым сыйфатлар, билгесез сыйфатлар һәм quel «кайсы» сүзе исем алдыннан килә ала, башкалар бөтенесе исә исем артыннан киләргә тиеш.

Шулай ук карагыз

• Сөйләшүчеләр саны буенча телләр исемлеге
• Телләрнең Интернета кулланылышы
• Киң таралган телләр исемлеге
• Француз теле рәсми тел булган территориаль берлекләр исемлеге

Әдәбият

• THE BANCROFT FRENCH DICTIONARY - FRENCH-ENGLISH/ENGLISH-FRENCH - BANCROFT•LONDON
  
• Виктория Клюева — ФРАНЦУЗСКИЙ ЯЗЫК С НУЛЯ — Питер, 2014 — ISBN 978-5-496-00580-7
  
• Н.Брель, Н.Пославская — Русско-французский разговорник для путешественников. Bon voyage — Питер, 2014 — ISBN 978-5-496-00072-7
• Городецкий Р.А., Самохотская И.С. Французский язык для студентов-историков: Учеб. для ист. фак. пед. вузов. — 2-е изд., испр. и доп. — М.: Высш. шк., 1991. — 335 с. — ISBN 5-06-001610-0
• Французский язык. Справочник школьника / Е. В. Агеева; Научный редактор Т. Л. Королёва. — М.: Филол. о-во «Слово», «Ключ-С», АСТ, Центр гуманитарных наук при факультете журналистики МГУ им. М.В.Ломоносова, 1997. — 480 с. — ISBN 5-15-000746-3
• Популярный самоучитель французского языка +CD / Н. Демазюр, Н. Путилина.  Москва: Издательство АСТ, 2017. – 511, [1] с.: ил. + CD. – (Популярный самоучитель). — ISBN 978-5-17-098840-2