Кече Җидегән йолдызлыгы: юрамалар арасында аерма

Контент бетерелгән Контент өстәлгән

Кертелгән

26 мар 2011, 19:49 юрамасы

Кечкенә Җидегән йолдызлыгы (Кече Аю, лат. Ursa Minor) — күк йөзенең төньяк ярымшардагы котып янындагы йолдызлык. Күк йөзендә 255,9 квадрат градус мәйданы иңләп тора. Аның эченә гади күз белән күренә торган 40 йолдыз керә. Кечкенә Җидегән йолдызлыгында Тимерказыктан 1° ераклыкта Җир шарының төньяк котыбы урнашкан.

Йолдызлар

Кечкенә Җидегән α — Тимерказык, +2,02 йолдызча зурлыктагы йолдыз.

Кечкенә Җидегән β — Кәүкәб^[1] (гарәп. الكوكب الشمالي‎ — «төньяк йолдыз»; рус. Кохаб), +2,08 йолдызча зурлыктагы сары зур йолдыз, 126 яктылык елы ераклыкта урнашкан. Б.ч.к. 2000 елдан б.ч. 500 елгача бу йолдыз күк йөзенең төньяк котыбына иң якын йолдыз булган һәм котып йолдызы сыйфатында булган. Бу хәл аның гарәп исемендә сурәтләнгән.

Кечкенә Җидегән γ — Феркад, +3,05 йолдызча зурлыктагы йолдыз.

Атамалар

Татарларда бу йолдызлыкны Кечкенә Җидегән дип атыйлар. Башка халыкларда бу йолдызлык Кече Аю (лат. Ursa Minor, гарәп. الدب الأصغر‎ әд-дөбб әл-әсгар, рус. Малая Медведица) дип атыйлар. Йолдызлыкны Кече Аю (Кечкенә Җидегән), якындагы Олы Аю (Зур Җидегән) аермалы буларак, атыйлар.

Борынгы греклар карашлары буенча Кечкенә Җидегән йолдызлыгы — бу Зевсның даясы аю кыяфәтендә нимфа Киносураның катастеризмы. Әл-Бируни үзенең 1030 елда тәмамланган «Мәсгуд канунында» птолемейныкы бор. грек. άρκτος μικρά исемене гарәп теленә «әд-дөбб әл-әсгар» сүзләре белән тәрҗемә иткән^[2]. Татар халкы, бөтен гарәп-мөселман мәдәнияте бер өлеше буларак, әүвәл йолдызлыкның Дөббеләсгар (иске тат. دﺐالاصغر‎) гарәп исеме да кулланды^[3], әмма хәзерге вакытта бу исем кулланмый.

Тимерказык, Акбүзат, Күкбүзат һәм Җидегән турында риваять

Котып йолдызы төрки халыкларда күккә кагылган «тимер казык» итеп күз алдына китерелгән һәм, янә килеп, татарларда аның янындагы ике йолдыз шул казыкка бәйләп куелган Акбүзат һәм Күкбүзат дип исемләнгән елкылар итеп күзалланган. Х. Мәхмүтов тарафыннан китерелгән бер риваятьтә бу турында болай диелә: «Шул казык тирәсеннән китә алмыйча утлап йөргәндә, аларны җиде карак (Җидегән йолдыз) урлап китәргә ниятләгән, имеш. Болар Акбүзат һәм Күкбүзат артыннан әй чабалар, әй чабалар, әмма куып җитә алмыйлар, ди» (Татар халык иҗаты. Мәкальләр һәм әйтемнәр. Төз. Х.Ш. Мәхмүтов. — Казан, 1987)^[4].

Табышмак һәм әйтем

Казыкка бәйләнгән ике атым дулый, дуласа да бер тирәдән китә алмый (Тимерказык, Акбүзат, Күкбүзат йолдызлары).
Акбүзат йолдыз, Күкбүзат йолдыз, Тимерказык бер ялгыз (әйтем).

Нәтиҗә

Бәлки, бу халык сөйләм мирасында Кечкенә Җидегән β — Акбүзат йолдызы, ә Кечкенә Җидегән γ — Күкбүзат йолдызы дип атыйлар, әмма туры күрсәтмәләр әле табылмаган.

Искәрмәләр

↑ Бу сүз татар телендә йолдыз мәгънәсендә кулланган. — Гарәпчә-татарча-русча алынмалар сүзлеге: татар әдәбиятында кулланылган гарәп һәм фарсы сүзләре / К.З. Хәмзин, М.И. Мәхмүтов, Г.Ш. Сәйфуллин. — Казан: Тат. кит. нәшр., 1965. — 792 б. — Б. 229.
↑ Звездный каталог ал-Бируни с приложением каталогов Хайама и ат-Туси // Историко-астрономические исследования. Вып. VIII. — М.: Физматгиз, 1962. — С. 177.
↑ Гарәпчә-татарча-русча алынмалар сүзлеге. — Б. 120.
↑ Казан дәүләт университеты. Татар филологиясе һәм тарихы факультеты. Фәнни язмалар — 2006. — Казан, 2007. — Б. 71

[1] Бу сүз татар телендә йолдыз мәгънәсендә кулланган. — Гарәпчә-татарча-русча алынмалар сүзлеге: татар әдәбиятында кулланылган гарәп һәм фарсы сүзләре / К.З. Хәмзин, М.И. Мәхмүтов, Г.Ш. Сәйфуллин. — Казан: Тат. кит. нәшр., 1965. — 792 б. — Б. 229.

[2] Звездный каталог ал-Бируни с приложением каталогов Хайама и ат-Туси // Историко-астрономические исследования. Вып. VIII. — М.: Физматгиз, 1962. — С. 177.

[3] Гарәпчә-татарча-русча алынмалар сүзлеге. — Б. 120.

[4] Казан дәүләт университеты. Татар филологиясе һәм тарихы факультеты. Фәнни язмалар — 2006. — Казан, 2007. — Б. 71

[1]

[2]

[3]

[4]

@@ Юл номеры - 1: / Юл номеры - 1: @@
-[[Файл:Ursa Minor constellation map ru lite.png|right|300px|thumb|Акбүзат йолдызлыгы]]
+[[Файл:Ursa Minor constellation map ru lite.png|right|300px|thumb|Кечкенә Җидегән йолдызлыгы]]
-'''Акбүзат йолдызлыгы''' (''Кече Аю'', {{lang-la|Ursa Minor}}) — [[күк йөзе]]нең төньяк ярымшардагы котып янындагы [[йолдызлык]]. Күк йөзендә 255,9 квадрат градус мәйданы иңләп тора. Аның эченә гади күз белән күренә торган 40 [[йолдыз]] керә. Акбүзат йолдызлыгында [[Тимерказык]]тан 1° ераклыкта [[Җир шары]]ның төньяк котыбы урнашкан.
+'''Кечкенә Җидегән йолдызлыгы''' (''Кече Аю'', {{lang-la|Ursa Minor}}) — [[күк йөзе]]нең [[төньяк ярымшар]]дагы котып янындагы [[йолдызлык]]. Күк йөзендә 255,9 квадрат градус мәйданы иңләп тора. Аның эченә гади күз белән күренә торган 40 [[йолдыз]] керә. Кечкенә Җидегән йолдызлыгында [[Тимерказык]]тан 1° ераклыкта [[Җир шары]]ның [[төньяк котып|төньяк котыбы]] урнашкан.
 == Йолдызлар ==
+'''Кечкенә Җидегән α''' — [[Тимерказык]], +2,02 [[йолдызча зурлык]]тагы [[йолдыз]].
+'''Кечкенә Җидегән β''' — [[Кәүкәб]]<ref>Бу сүз татар телендә йолдыз мәгънәсендә кулланган. — Гарәпчә-татарча-русча алынмалар сүзлеге: татар әдәбиятында кулланылган гарәп һәм фарсы сүзләре / К.З. Хәмзин, М.И. Мәхмүтов, Г.Ш. Сәйфуллин. — Казан: Тат. кит. нәшр., 1965. — 792 б. — Б. 229.</ref> ({{lang-ar|الكوكب الشمالي}} — «төньяк йолдыз»; {{lang-ru|Кохаб}}), +2,08 йолдызча зурлыктагы сары зур йолдыз, 126 [[яктылык елы]] ераклыкта урнашкан. Б.ч.к. 2000 елдан б.ч. [[500 ел]]гача бу йолдыз [[күк йөзе]]нең төньяк котыбына иң якын йолдыз булган һәм [[котып йолдызы]] сыйфатында булган. Бу хәл аның гарәп исемендә сурәтләнгән.
-Акбүзат α — [[Тимерказык]], 2,02 йолдыз зурлыгы белән йолдыз.
+'''Кечкенә Җидегән γ''' — [[Феркад]], +3,05 йолдызча зурлыктагы йолдыз.
-β — [[Кәүкәп]] ({{lang-ar|الكوكب الشمالي}} — «төньяк яктырткыч»; {{lang-ru|Кохаб}}), 2,08 [[йолдыз зурлыгы]] белән сары зур йолдыз, 126 [[яктылык елы]] ераклыкта урнашкан. Б.ч.к. 2000 елдан б.ч. [[500 ел]]гача бу йолдыз [[күк йөзе]]нең төньяк котыбына иң якын йолдыз булган һәм [[котып йолдызы]] сыйфатында булган. Бу хәл аның гарәп исемендә сурәтләнгән.
-γ — [[Феркад]], 3,05 йолдыз зурлыгы белән йолдыз.
 == Атамалар ==
+[[Татарлар]]да бу йолдызлыкны Кечкенә Җидегән дип атыйлар. Башка халыкларда бу йолдызлык '''Кече Аю''' ({{lang-la|Ursa Minor}}, {{lang-ar|الدب الأصغر}} ''әд-дөбб әл-әсгар'', {{lang-ru|Малая Медведица}}) дип атыйлар. Йолдызлыкны Кече Аю (Кечкенә Җидегән), якындагы Олы Аю ([[Җидегән йолдызлыгы|Зур Җидегән]]) аермалы буларак, атыйлар.
+[[борынгы греклар мифологиясе|Борынгы греклар карашлары]] буенча Кечкенә Җидегән йолдызлыгы — бу [[Зевс]]ның даясы аю кыяфәтендә [[нимфа]] [[Киносура]]ның [[катастеризм]]ы. [[Әл-Бируни]] үзенең [[1030 ел]]да тәмамланган «[[Мәсгуд кануны]]нда» [[Клавдий Птолемей|птолемейныкы]] {{lang-grc|άρκτος μικρά}} исемене [[гарәп теле]]нә «әд-дөбб әл-әсгар» сүзләре белән тәрҗемә иткән<ref>Звездный каталог ал-Бируни с приложением каталогов Хайама и ат-Туси // Историко-астрономические исследования. Вып. VIII. — М.: Физматгиз, 1962. — С. 177.</ref>. Татар халкы, бөтен [[гарәп-мөселман мәдәнияте]] бер өлеше буларак, әүвәл йолдызлыкның ''Дөббеләсгар'' ({{lang-tt3|دﺐالاصغر}}) гарәп исеме да кулланды<ref>Гарәпчә-татарча-русча алынмалар сүзлеге. — Б. 120.</ref>, әмма хәзерге вакытта бу исем кулланмый.
-[[Татарлар]]да бу йолдызлыкны Акбүзат дип атыйлар. Акбүзат — ул акбүз [[төсмер]]дәге [[ат]]. Башка халыкларда бу йолдызлык '''Кече Аю''' ({{lang-la|Ursa Minor}}, {{lang-ar|الدب الأصغر}}, {{lang-ru|Малая Медведица}}) дип атыйлар. Йолдызлыкны Кече Аю, якындагы Олы Аю ([[Җидегән йолдызлыгы|Җидегән]]) аермалы буларак, атыйлар.
 === Тимерказык, Акбүзат, Күкбүзат һәм Җидегән турында риваять ===
 [[Котып йолдызы]] [[төрки халыклар]]да күккә кагылган «тимер казык» итеп күз алдына китерелгән һәм, янә килеп, татарларда аның янындагы ике йолдыз шул казыкка бәйләп куелган Акбүзат һәм Күкбүзат дип исемләнгән елкылар итеп күзалланган. Х. Мәхмүтов тарафыннан китерелгән бер риваятьтә бу турында болай диелә: «Шул казык тирәсеннән китә алмыйча утлап йөргәндә, аларны җиде карак ([[Җидегән йолдыз]]) урлап китәргә ниятләгән, имеш. Болар Акбүзат һәм Күкбүзат артыннан әй чабалар, әй чабалар, әмма куып җитә алмыйлар, ди» (''Татар халык иҗаты. Мәкальләр һәм әйтемнәр. Төз. Х.Ш. Мәхмүтов. — Казан, 1987'')<ref>[http://www.ksu.ru/f11/bin_files/uz_2006!75.pdf Казан дәүләт университеты. Татар филологиясе һәм тарихы факультеты. Фәнни язмалар — 2006. — Казан, 2007. — Б. 71]</ref>.
-=== Табышмак ===
+=== Табышмак һәм әйтем ===
 * Казыкка бәйләнгән ике атым дулый, дуласа да бер тирәдән китә алмый (''Тимерказык, Акбүзат, Күкбүзат йолдызлары'').
+* Акбүзат йолдыз, Күкбүзат йолдыз, Тимерказык бер ялгыз (''әйтем'').
-=== Әйтем ===
-* Акбүзат йолдыз, Күкбүзат йолдыз, Тимерказык бер ялгыз.
 === Нәтиҗә ===
+Бәлки, бу халык сөйләм мирасында Кечкенә Җидегән β — Акбүзат йолдызы, ә Кечкенә Җидегән γ — Күкбүзат йолдызы дип атыйлар, әмма туры күрсәтмәләр әле табылмаган.
-Бәлки, бу халык сөйләм мирасында йолдызлыкның β — Акбүзат йолдызы, ә γ — Күкбүзат йолдызы дип атыйлар, әмма туры күрсәтмәләр әле табылмаган.
 == Искәрмәләр ==
+{{Reflist}}
-<small><references/></small>
 [[Төркем:Йолдызлыклар]]