Кече Җидегән йолдызлыгы: юрамалар арасында аерма

Контент бетерелгән Контент өстәлгән

Кертелгән

24 июн 2011, 14:37 юрамасы

Кече Җидегән
Кече Җидегән сурәтне зурайтырга өчен чиртегез
Латинча исем	Ursa Minor (иял. к.: Ursae Minoris)
Кыскартма	UMi
Нигез	Җидегән, Аю
Туры калкулык	{{{Туры калкулык 1}}} тан {{{Туры калкулык 2}}} кача
Авышлык	{{{Авышлык 1}}} тан {{{Авышлык 2}}} кача
Мәйдан	256 кв. градус (56 урын)
Иң якты йолдызлар (зурлык < 3^m)	Тимерказык (α) — 2,02^m Кәүкәб (β) — 2,08^m
Метеор агымнары	Урсалылар
Янәшә йолдызлыклар	Аждаһа Жираф Кефей
Йолдызлык +90° тан −0° кача киңлекләрендә күренә. Русия территориясендә иң яхшы күренүчәнлек вакыты — ел буе.

Кече Җидегән йолдызлыгы (Кече Аю, лат. Ursa Minor) — күк йөзенең төньяк ярымшардагы котып янындагы йолдызлык. Күк йөзендә 255,9 квадрат градус мәйданны иңләп тора. Аның эченә гади күз белән күренә торган 40 йолдыз керә. Кече Җидегән йолдызлыгында Тимерказыктан 1° ераклыкта Җир шарының төньяк котыбы урнашкан.

Йолдызлар

Кече Җидегән α — Тимерказык, +1,97^m йолдызча зурлыктагы йолдыз, котып йолдызы.

Кече Җидегән β — Акбүзат (Кәүкәб, гарәп. الكوكب الشمالي‎ әл-кәүкәб әш-шимали — «төньяк йолдыз»^[1]; рус. Кохаб), +2,08^m йолдызча зурлыктагы кызгылт-сары зур йолдыз, 126 яктылык елы ераклыкта урнашкан. Б.ч.к. 1900 елдан б.ч. 500 елгача бу йолдыз күк йөзенең төньяк котыбына иң якын йолдыз булган һәм котып йолдызы сыйфатында булган. Бу хәл аның гарәп исемендә сурәтләнгән.

Кече Җидегән γ — Күкбүзат (Феркад), +3,05^m йолдызча зурлыктагы йолдыз.

Тарих һәм исемнәр

Татарларда бу йолдызлыкны Кече Җидегән дип атыйлар. Башка халыкларда бу йолдызлык Кече Аю (лат. Ursa Minor, гарәп. الدب الأصغر‎ әд-дөбб әл-әсғәр, рус. Малая Медведица) дип атыйлар. Йолдызлыкны Кече Аю (Кече Җидегән), якындагы Зур Аю (Зур Җидегән) аермалы буларак, атыйлар.

Борынгы греклар карашлары буенча Кечкенә Җидегән йолдызлыгы — бу Зевсның даясы аю кыяфәтендә нимфа Киносураның катастеризмы. Әл-Бируни үзенең 1030 елда тәмамланган «Мәсгуд канунында» птолемейныкы бор. грек. άρκτος μικρά исемене гарәп теленә «әд-дөбб әл-әсғәр» сүзләре белән тәрҗемә иткән^[2]. Татар халкы, бөтен гарәп-мөселман мәдәнияте бер өлеше буларак, әүвәл йолдызлыкның Дөббеләсгар (иске тат. دﺐالاصغر‎) гарәп исеме да кулланды^[3], әмма хәзерге вакытта бу исем кулланмый.

Тимерказык, Акбүзат, Күкбүзат һәм Җидегән турында риваять

Котып йолдызы төрки халыкларда күккә кагылган «тимер казык» итеп күз алдына китерелгән һәм, янә килеп, татарларда аның янындагы ике йолдыз шул казыкка бәйләп куелган Акбүзат һәм Күкбүзат дип исемләнгән елкылар итеп күзалланган. Х. Мәхмүтов тарафыннан китерелгән бер риваятьтә бу турында болай диелә: «Шул казык тирәсеннән китә алмыйча утлап йөргәндә, аларны җиде карак (Җидегән йолдыз) урлап китәргә ниятләгән, имеш. Болар Акбүзат һәм Күкбүзат артыннан әй чабалар, әй чабалар, әмма куып җитә алмыйлар, ди» (Татар халык иҗаты. Мәкальләр һәм әйтемнәр. Төз. Х.Ш. Мәхмүтов. — Казан, 1987)^[4].

Табышмак һәм әйтем

Казыкка бәйләнгән ике атым дулый, дуласа да бер тирәдән китә алмый (Тимерказык, Акбүзат, Күкбүзат йолдызлары).
Акбүзат йолдыз, Күкбүзат йолдыз, Тимерказык бер ялгыз (әйтем).

Искәрмәләр

↑ Кәүкәб — йолдыз; шимали — төньякка караган. — Гарәпчә-татарча-русча алынмалар сүзлеге: татар әдәбиятында кулланылган гарәп һәм фарсы сүзләре / К.З. Хәмзин, М.И. Мәхмүтов, Г.Ш. Сәйфуллин. — Казан: Тат. кит. нәшр., 1965. — 792 б. — Б. 229.
↑ Звездный каталог ал-Бируни с приложением каталогов Хайама и ат-Туси // Историко-астрономические исследования. Вып. VIII. — М.: Физматгиз, 1962. — С. 177.
↑ Гарәпчә-татарча-русча алынмалар сүзлеге. — Б. 120.
↑ Казан дәүләт университеты. Татар филологиясе һәм тарихы факультеты. Фәнни язмалар — 2006. — Казан, 2007. — Б. 71

[1] Кәүкәб — йолдыз; шимали — төньякка караган. — Гарәпчә-татарча-русча алынмалар сүзлеге: татар әдәбиятында кулланылган гарәп һәм фарсы сүзләре / К.З. Хәмзин, М.И. Мәхмүтов, Г.Ш. Сәйфуллин. — Казан: Тат. кит. нәшр., 1965. — 792 б. — Б. 229.

[2] Звездный каталог ал-Бируни с приложением каталогов Хайама и ат-Туси // Историко-астрономические исследования. Вып. VIII. — М.: Физматгиз, 1962. — С. 177.

[3] Гарәпчә-татарча-русча алынмалар сүзлеге. — Б. 120.

[4] Казан дәүләт университеты. Татар филологиясе һәм тарихы факультеты. Фәнни язмалар — 2006. — Казан, 2007. — Б. 71

[1]

[2]

[3]

[4]

@@ Юл номеры - 5: / Юл номеры - 5: @@
  |Кыскартма          = UMi
  |Сурәт              = <!-- өстәмә -->
- |Билге              =
+ |Нигез              = [[Җидегән]], [[Аю]]
- |Туры калкулык 1    = 0<sup>h</sup>&nbsp;00<sup>m</sup>
+ |Туры калку 1       = 0{{sup|h}}&nbsp;00{{sup|m}}
- |Туры калкулык 2    = 24<sup>h</sup>&nbsp;00<sup>m</sup>
+ |Туры калку 2       = 24{{sup|h}}&nbsp;00{{sup|m}}
- |Авышлык 1          = +66°
+ |Авышу 1            = +66°
- |Авышлык 2          = +90°
+ |Авышу 2            = +90°
  |Мәйдан             = 256
  |Мәйдан буенча урын = 56
  |Иң якты йолдызлар  =
-* [[Тимерказык]] (''α''&nbsp;UMi)&nbsp;— 2,02<sup>m</sup>
+* [[Тимерказык]] (''α'')&nbsp;— 2,02{{sup|m}}
-* [[Кәүкәб]] (''β''&nbsp;UMi)&nbsp;— 2,08<sup>m</sup>
+* [[Кәүкәб]] (''β'')&nbsp;— 2,08{{sup|m}}
  |Метеор агымнары    = [[Урсалылар]]
  |Янәшә йолдызлыклар =
@@ Юл номеры - 25: / Юл номеры - 25: @@
  |Искәрмәләр         =
 }}
-'''Кече Җидегән йолдызлыгы''' (''Кече Аю'', {{lang-la|Ursa Minor}}) — [[күк йөзе]]нең [[төньяк ярымшар]]дагы котып янындагы [[йолдызлык]]. Күк йөзендә 255,9 квадрат градус мәйданы иңләп тора. Аның эченә гади күз белән күренә торган 40 [[йолдыз]] керә. Кече Җидегән йолдызлыгында [[Тимерказык]]тан 1° ераклыкта [[Җир шары]]ның [[төньяк котып|төньяк котыбы]] урнашкан.
+'''Кече Җидегән йолдызлыгы''' (''Кече Аю'', {{lang-la|Ursa Minor}}) — [[күк йөзе]]нең [[төньяк ярымшар]]дагы котып янындагы [[йолдызлык]]. Күк йөзендә 255,9 квадрат градус мәйданны иңләп тора. Аның эченә гади күз белән күренә торган 40 [[йолдыз]] керә. Кече Җидегән йолдызлыгында [[Тимерказык]]тан 1° ераклыкта [[Җир шары]]ның [[төньяк котып|төньяк котыбы]] урнашкан.
 == Йолдызлар ==
-'''Кече Җидегән ''α''''' — [[Тимерказык]], +1,97 [[йолдызча зурлык]]тагы [[йолдыз]], [[котып йолдызы]].
+'''Кече Җидегән ''α''''' — [[Тимерказык]], +1,97{{sup|m}} [[йолдызча зурлык]]тагы [[йолдыз]], [[котып йолдызы]].
-'''Кече Җидегән ''β''''' — [[Акбүзат]] (Кәүкәб, {{lang-ar|الكوكب الشمالي}} ''әл-кәүкәб әш-шимали'' — «төньяк йолдыз»<ref>Кәүкәб — йолдыз; шимали — төньякка караган. — Гарәпчә-татарча-русча алынмалар сүзлеге: татар әдәбиятында кулланылган гарәп һәм фарсы сүзләре / К.З. Хәмзин, М.И. Мәхмүтов, Г.Ш. Сәйфуллин. — Казан: Тат. кит. нәшр., 1965. — 792 б. — Б. 229.</ref>; {{lang-ru|Кохаб}}), +2,08 йолдызча зурлыктагы кызгылт-сары зур йолдыз, 126 [[яктылык елы]] ераклыкта урнашкан. Б.ч.к. 1900 елдан б.ч. [[500 ел]]гача бу йолдыз [[күк йөзе]]нең төньяк котыбына иң якын йолдыз булган һәм [[котып йолдызы]] сыйфатында булган. Бу хәл аның гарәп исемендә сурәтләнгән.
+'''Кече Җидегән ''β''''' — [[Акбүзат]] (''Кәүкәб'', {{lang-ar|الكوكب الشمالي}} ''әл-кәүкәб әш-шимали'' — «төньяк йолдыз»<ref>Кәүкәб — йолдыз; шимали — төньякка караган. — Гарәпчә-татарча-русча алынмалар сүзлеге: татар әдәбиятында кулланылган гарәп һәм фарсы сүзләре / К.З. Хәмзин, М.И. Мәхмүтов, Г.Ш. Сәйфуллин. — Казан: Тат. кит. нәшр., 1965. — 792 б. — Б. 229.</ref>; {{lang-ru|Кохаб}}), +2,08{{sup|m}} йолдызча зурлыктагы кызгылт-сары зур йолдыз, 126 [[яктылык елы]] ераклыкта урнашкан. Б.ч.к. 1900 елдан б.ч. [[500 ел]]гача бу йолдыз [[күк йөзе]]нең төньяк котыбына иң якын йолдыз булган һәм [[котып йолдызы]] сыйфатында булган. Бу хәл аның гарәп исемендә сурәтләнгән.
-'''Кече Җидегән ''γ''''' — [[Күкбүзат]] (Феркад), +3,05 йолдызча зурлыктагы йолдыз.
+'''Кече Җидегән ''γ''''' — [[Күкбүзат]] (''Феркад''), +3,05{{sup|m}} йолдызча зурлыктагы йолдыз.
-== Тарих ==
+== Тарих һәм исемнәр ==
 [[Татарлар]]да бу йолдызлыкны Кече Җидегән дип атыйлар. Башка халыкларда бу йолдызлык '''Кече Аю''' ({{lang-la|Ursa Minor}}, {{lang-ar|الدب الأصغر}} ''әд-дөбб әл-әсғәр'', {{lang-ru|Малая Медведица}}) дип атыйлар. Йолдызлыкны Кече Аю (Кече Җидегән), якындагы Зур Аю ([[Зур Җидегән йолдызлыгы|Зур Җидегән]]) аермалы буларак, атыйлар.
@@ Юл номеры - 51: / Юл номеры - 51: @@
 [[Төркем:Йолдызлыклар]]
+[[Төркем:Кече Җидегән йолдызлыгы| ]]
 [[ar:الدب الأصغر (كوكبة)]]

к б ү Әбүрәйхан әл-Бирунинең «Мәсгуд кануны» зайичәсендәге йолдызлыклары
21 төньяк	Дөббеләсгар (Кече Җидегән) \| Дөббеләкбәр (Зур Җидегән) \| Аждаһа \| Кефей / Янучан \| Кычкыручы / Улаучы (Үгезкөтүче) \| Хәер Табагы (Төньяк Таҗ) \| Тезләнүче (Геркулес) \| Лира / Кимвал \| Таир / Дөҗаҗ (Аккош) \| Зателкөрси (Кассиопея) \| Персей / Хамил Рәэселгул \| Тезген Тотучы (Олаучы) \| Еланнарны Тылсымлаучы (Еланлы) \| Хәйя (Елан) \| Сәһем / Туку Станы (Ук) \| Каракош \| Дельфин \| Кыйтгателфәрәс (Кече Ат) \| Фәрәселзөлҗәнах (Пегас) \| Андромеда \| Мөсәлләс (Өчпочмак)
12 зодиак	Кәбәш / Хәмәл \| Сәвер \| Тәваэман (Җәүза) \| Саратан \| Әсәт \| Газраэ (Сөмбелә) \| Мизан \| Гакрәп \| Рами / Кавәс \| Җәди \| Сакыйбелмаэ / Дәлү \| Сәмәкәтан (Хут)
15 көньяк	Кит / Сәбгелбәхер \| Җәббар / Җәүза (Орион) \| Нәһер (Эридан) \| Әрнәб (Куян) \| Кәлбеләкбәр (Зур Эт) \| Кәлбелмөкаддәм (Кече Эт) \| Сәфинә (Арго Корабы) \| Шөҗаг (Су Аҗдаһасы) \| Табак \| Гораб (Козгын) \| Кентавр \| Сәбгъ (Бүре) \| Төтәсләвеч (Корбан Чалу Урыны) \| Таҗ (Көньяк Таҗ) \| Хут (Көньяк Балык)