İdel buyı Bolğar däwläte: юрамалар арасында аерма

Wikipedia — ирекле энциклопедия проектыннан ([http://tt.wikipedia.org.ttcysuttlart1999.aylandirow.tmf.org.ru/wiki/İdel buyı Bolğar däwläte latin yazuında])
Контент бетерелгән Контент өстәлгән
MerlIwBot (бәхәс | кертем)
к робот өстәде: eu бетерде: zh,pl,he,fr,es,hu,it,de,id,ja,el,pnb,ar,sv,nl,pt,eo,sk,ru,en,tr,cv,no,ro,ca,mk,fi,uk,sl,cs,bg,fa,ur,ka,az,da (strongly connected to tt:Идел буе Болгары)
Kitap (бәхәс | кертем)
Төзәтмә аңлатмасы юк
Юл номеры - 23: Юл номеры - 23:




==Monı da qarağız==
* [[Bolğar bizäleş sänğäte]]
* [[Bolğar çigä asılması]]
* [[Bolğar]]
* [[Ağa bazar]]
* [[Bolğar-Rus kileşüläre]]
* [[İdel buyı Bolğar däwläte]]

==Tışqı sıltamalar==
* [http://www.bolgar.info/ Bolğar däwläte]
* Повесть временных лет. М.-Л., 1950. Ч. 1-2; Полное собрание русских летописей. М., 1949. Т. 2; М., 1962. Т. 1, вып. 2.
* Волжская Булгария и Русь. Казань, 1986.
[[eu:Volgako Bulgaria]]
[[eu:Volgako Bulgaria]]

1 дек 2012, 21:15 юрамасы

Бу мәкаләнең кирилл әлифбасындагы игезәге бар.

İdel buyı Bolğar däwläte (İdel-Çulman buyı Bolğarı), Urta İdel häm Çulman buyındağı feodal däwlät (9-13. yözlär).

Taríx

Şuşı töbäktä yäşäwçe Bolğar, Barsil, Bäräncär, Bilär, Suar-Sabir, Äsägel, Bortas h.b. Törki häm Fin-Uğır qäbilällär bilämäläre berläşüennnän barlıqqa kilgän. Başqalası - Şähri Bolğar

Bolğar däwläten oyıştıru häm Xäzär Qağanlığı, Kiev Ruse belän köräş-bäreleşlär 10-11. yözlärdä Almış iltäbär, Mikail bine Cäğfär, Mö'mim bine Äxmäd, Mö'min bine âl-Xäsän, Talib bine Äxmäd h.b. idarälegendä däwam itä. Boxara häm Bağdad belän ilçelek bağlanışları urnaştırıla (q. Bolğarğa âl-Moqtädir ilçelege), Kiev h.b. Rus kenäzlekläre beläpn solıx kileşüe tözelä (q. Bolğar-Rus kileşüläre). 922. yılda däwlät külämendä Íslam dine qabul itelü däwlätçelekne nığıtuğa, mädäni häm säyäsi üseşkä kiterä. 11-13. yözlärdä Bilär, Bolğar, Aşlı, Cükätaw, İbrahim, Suar h.b. şähär-qalalarda timer äyberlär häm qoral citeşterelä, tire-kün eşkärtelä, altın-kömeştän bizänü kiräk-yarağı h.b. eşlänä, säwdä alğa kitä. Ğäräp xälifälege, Bízantía, Rus kenäzlekläre, Urta Asía il-mämläkätläre belän säwdä bäyläneşläre urnaştırıla. Kürşe kenäzleklär belän suğış-bäreleşlä dä qabatlanıp tora. Bolğar bäk-ämirläre Murom (1088), Suzdal (1107), Yaroslavl (1152), Ustyug (1218) h.b. rus şähärlärenä yaw yörgännär. ber ük waqıtta Rus kenäzläre oyıştırğan höcümnäre kire qaqqannar.

İdel buyı Bolğar däwlätenä oyıştırılğan yawlar

985-1220. yıllarda Rus kenäzläreneñ İdel buyı Bolğarına oyıştırılğan yaw-höcümnäre. İdel töbägendä üz yoğıntıların köçäytüne, möhim säwdä yulın qulğa alunı maqsat itkän yawlar:

  1. Kievneñ böyek kenäze Vladimir I'neñ, Bolğar xalqın buysındırıp, yasaq tülätergä niätläp, 985. yılda oyıştırğan yawı üzara solıx tözü belän tämamlana
  2. Bolğarlar Suzdalgä yaw çapqannan (1107) häm üz bilämälärenä Rus köçläre belän bergä kilgän Qıpçaq xanı Äyyübne ütergännän soñ (1117, xannıñ kiäwe, Vladimir-Suzdal kenäze Yuri Dolgoruki, 1120. yılda İdel buyı Bolğarına höcüm itä, Bolşar ğäskären ciñgäç, berniçä qalanı cimerep, yandırıp kitä
  3. 1164. yılda Vladimir-Suzdal kenäze Andrey Bogolyubski oyıştırğan yaw, anıñ ğäskäre İbrahim qalasın ala, cimerä-yandıra;
  4. 1171-1172. yıllarda şuşı kenäzneñ ulı Mstislav suğışçıları, Murom belän Ryazan' kenäzläre ğäskärläre yärädämendä, İdelneñ könbatışında Bolğar bilämälären basıp alalar, berniçä qala häm awılnı yandıralar
  5. 1183. yılda Vladimir-Suzdal kenäze Vsevolod III Bolşoye Gnezdo tarafınnan zur höcüm oyıştırıla; ul Bilär şähärenä taba yaw çaba, Tuxçin, Bilärne qamí, ämma uñışqa ireşä almí, solıx kileşüe tözergä möcbür bula
  6. 1185. häm 1205. yıllardağı yawlar Bolğarlarğa zur zían kitermi
  7. Bolğarlar 1218. yılda Ustyugka höcüm itkännän soñ, Vladimir-Suzdal kenäze Yuri Vsevolodoviç 1120. yılda zur ğäskär belän kilä. Aşlı şähären yawlap ala häm yandıra. Anıñ bu yawı 1221. yılğı kileşüe belän tämamlana. Şunnan soñ Bolşar ilenä 1236. yılğı Batí xan ğäskärläre höcümenä çaqlı zur yawlar bulmí.

Şuşı suğışlar häm Mongol yawları (1223, 1229, 1232) Bolğar däwläten köçsezländerä. 1236-1237. yıllarda Batí xan ğäskäre İdel buyı Bolğar däwläte yawlap alalar. Yawğa qarşı xalıq kütäreleşläre bastırılğaç (Bayan belän Cik quzğalışı, Baçman xäräkäte), Bolğar däwläte Altın Urdanıñ ber olısı bulıp qala. 13. yöz axırı - 14. yöz başlarında elekkege däwlät cirlegendä Bolğar, Qazan, Qaşan, Cükätaw bäklekläre barlıqqa kilä.


Monı da qarağız

Tışqı sıltamalar

  • Bolğar däwläte
  • Повесть временных лет. М.-Л., 1950. Ч. 1-2; Полное собрание русских летописей. М., 1949. Т. 2; М., 1962. Т. 1, вып. 2.
  • Волжская Булгария и Русь. Казань, 1986.