Tatarstan: юрамалар арасында аерма

Wikipedia — ирекле энциклопедия проектыннан ([http://tt.wikipedia.org.ttcysuttlart1999.aylandirow.tmf.org.ru/wiki/Tatarstan latin yazuında])
Контент бетерелгән Контент өстәлгән
Юл номеры - 181: Юл номеры - 181:


Bügenge Tatarstan 43 [[rayon]]ğa bülenä: [[Ägerce]], [[Alabuğa]], [[Alekseyevsk]], [[Älki]], [[Älmät]],
Bügenge Tatarstan 43 [[rayon]]ğa bülenä: [[Ägerce]], [[Alabuğa]], [[Alekseyevsk]], [[Älki]], [[Älmät]],
[[Apas]], [[Aqsubay]], [[Aqtanış]], [[Arça]], [[Ətnä]],
[[Apas]], [[Aqsubay]], [[Aqtanış]], [[Arça]], [[Ätnä]],
[[Baltaç]], [[Balıq Bistäse]], [[Bawlı]], [[Biektaw]], [[Bögelmä]], [[Bua]],
[[Baltaç]], [[Balıq Bistäse]], [[Bawlı]], [[Biektaw]], [[Bögelmä]], [[Bua]],
[[Çirmeşän]], [[Çistay]], [[Çüpräle]],
[[Çirmeşän]], [[Çistay]], [[Çüpräle]],

25 гый 2014, 18:06 юрамасы

Бу мәкаләнең кирилл әлифбасындагы игезәге бар.

Rusiä Federatsiäse subyektı
Tatarstan Respublikası
Республика Татарстан
Татарстан Республикасы
Bayraq Gerb

Başqala

Qazan

Mäydan

44-nçe

- Barlığı
- Su

67 847 km2
6,4 %

Xalıq sanı

8-nçe

- Barlığı
- Xalıq tığızlığı

3803189 (2012)

55,8 keşe/km2

Tulayım regional produkt

64-nçe

- Barlıq, ağımdağı bäjädä
- Keşe başına

127,5 mlrd. sum

113,0 meŋ sum

Federalʻ okrugı

İdel buyı

İqtisadi rayonı

İdel-Noqrat

Räsmi tel(lär)

rus tele, tatar tele

Prezident

Röstäm Miñnexanov

Premyer-minister

İldar Xalikov

Däwlät Sovetı räise

Färit Möxämmətşin

Gimn

Tatarstan Respublikası gimnı

RF subyektı kodı

13, 113

Säğät poyasları

MSK (UTC+4)

Büläklär:

Tatarstan - Könçığış Awrupada urnaşqan Räsäygä bäyle cömhüriätı. Könbatışta – Çuaşstan, Tönyaq-Könbatışta – Çirmeş İle, Tönyaqta – Kirov ölkäse, Tönyaq-Könçığışta Udmurtiä, Könçığışta Başqortstan, Könyaq-Könçığışta Irımbur ölkäse, Könyaqta Samar həm Sember ölkäläre belän çiktəş.

Tarix

Töp mäqälä: Tatarstan tarixı

1550. yılda Urıs patşası Yawız İvan Qazan Xanlığın basıp, 1552. yılda Qazanğa kerep, Tatarlarnı qırıp-üterep, cirlärne Urıs däwlätenä quşa. Tatarlar fälän ğasır urıslarğa qarşı çığışlarnı yasap toralar.

1917. yılda Tatar, Başqort, Çuaş, Udmurt, Çirmeş häm Muqşı/Erzä xalıqları berläşep, möstäqil İdel-Ural däwläten tözilär, Sadrıy Maqsudi prezident bulıp saylana, däwlät qanunnarın çığara torğan «Milli Mäcles» saylana.

1918. yılda Bolşeviklar İdel-Uralnıñ xakimiäten üterep, anıñ urınına ayırım milli “respublikalarnı” tözilär.

1920. yılda Tatarlarğa bülep birelgän cir “Tatar Autonom Sovet Sosialistik Respublikası” itep atala başlí.

1990. yılnıñ 30. Augustında Tatarstan üz möstäqillegen iğlan itä, Räsäy Federatsiäse Tatarstannıñ möstäqillegen tanımí.

1991. yılnıŋ Yün ayında Tatarstannıñ berençe prezident wazífasına Mintimer Şäymiev saylana.

Rusiä idaräse astına kerü

1992. yılnıñ 21nçe Mart köne Tatarstan xakimiäte möstäqillek xaqında xalıq fikeren beleşü oyıştırıla, häm Tatarstan xalqınıñ 61%ı üz tawışları belän möstäqillekne taní. Räsäy Federatsiäse Tatarstanğa üz ğäskärlärne kertergä ämer birä wä berazdan soñ annan baş tarta. Monıñ töp säbäplärneñ berse ul xalıqara küzätüçelär bularaq qatnaşqan Amerika senatorları belän kongressmennarınıñ qatğí fikere bula. Şulay itep Tatar milläte, 500 yıl buyı Urıs däwläte tarafınnan alıp barılğan genotsidqa qaramastan üzen bäysez millät bularaq dönyanıŋ ayırılğısız öleşe buluın isbatladı.

1994. yılnıñ 15nçe Fevralendä Tatarstan Räise Räsäy İttihadı Räise Räsäy İttixadı däwlät xakimiəte marciğları belän Tatarstan Cömhüriäte däwlät xakimiäte marciğları arasında eşlär büleşü häm üzara wäqälätlär almaşu turında» şartnamä tözilär.

1995. yılda Tatarstan iqtisadı üsä başladı wä Tatarstanda yäşäw sífatı Urıs İttixadındagı keşe yäşäwe belän çağıştırğanda küpkä yuğarıraq buluın kürsätä.

1996. häm 2001. yıllarda Şäymiev Räis wazífasına qabat saylana.

2000. yılda Räsäy Prezidente Vladimir Putin teläge buyınça Tatarstan Dästüre üzgärtelä, anda möstäqillek ruxı bötenläy yuğala.

2002. yılda Şäymiev Tatarlarnıñ möstäqillek häm azatlıq xıyalın satıp, 1994. yılğı Tatarstan-Räsäy şartnamäsen bөtenläy üzgärtep beterä.

2004, yılda Şäymiev saylawlarsız Prezident urınına qabat utırtıla.

Səyəsət

Töp mäqälä: Tatarstan säyäsäte

Cömhüriät başlığı “prezident” itep atala. Prezident wazífasına berençe märtäbä (ul soñğısı da bulıp çığa) Mintimer Şäymiev saylana. Däwlätne “ministrlär bülmäse” başqara. Qanunnarnı çığara torğan “Däwlät Şurası” isemle närsä 100 keşedän tora, alarnıñ yartısı Räsäy Federatsiäse firqäläre äğzaları.

Qanunnarnıñ döreslegen “Konstitutsion Mäxkämä” tikşerep tora.

Milli xäräkätlärne Şäymi babay beterä, üze isä urıs patşasınıñ “Yedinaya Rossia” (Berdäm Räsäy) firqäsenä berençe äğzalar arasına kerä. Tatarstanda bütän başqa bernindi säyäsät yuq, säyäsi xäräkätlär yuq.

Büleneş

Tatarstan 1927. yılnıñ 27. Fevralendə 45 cirle idarägä bülenä. Soñraq idarä sanı 70kä citä, häm 1963. yılda 17 genä qala.

Bügenge Tatarstan 43 rayonğa bülenä: Ägerce, Alabuğa, Alekseyevsk, Älki, Älmät, Apas, Aqsubay, Aqtanış, Arça, Ätnä, Baltaç, Balıq Bistäse, Bawlı, Biektaw, Bögelmä, Bua, Çirmeşän, Çistay, Çüpräle, Kama Tamağı, Layış, Leninogorsk, Mamadış, Mendeleyev, Minzälä, Möslim, Norlat, Piträç, Kukmara, Qaybıç, Saba, Sarman, Spas, Täteş, Teläçe, Tuqay, Tübän Kama, Yaña Çişmä, Yäşel Üzän, Yuğarı Oslan, Yutazı, Zäy.

Tatarstanda:

bar.

Cöğräfiä

Töp mäqälä: Tatarstan cäğräfiäse

thumb|right|Tatarstan xaritası

Tatarstan cömhüriäte Könçığış Awrupa tigezlegeneñ Könçığışında, İdelneñ urta wä Çulman yılğasınıñ tübän ağımında, urman häm urman-dalalı cirlärdä urnaşqan. İdel häm Çulman yılğaları üzännäre Tatarstan cirlären öç töbäkkä bülä:

Bu cirlär urtaça 170 m bieklektäge qalqulıqlı tigezlektän ğibarät. Çulman aldı sözäk-qalqulıqlı tigezlek, Tänyaq-Könbatışta Noqratnıñ Könyaq itäge cäyelgän. Çulman aryağı – qalqulıqlı tigezlek, Könyaq-Könçığışta Bögelmä-Bäläbäy qalqulığınıñ küpçelek öleşe, Könbatışında İdel aryağı tübänlegeneŋ Tönyaq öleşe urnaşqan. İdel aldı isä İdel buyı qalqulığınıñ Tönyaq-Könçığış öleşendä.

Monı da qara: Tatarstan tabiğäte, Tatarstan klimatı

İqtisad

Tatarstan bügen iqtisadi häm fänni-texnik potentsialı zur bulğan sänäğät-awıl cömhüriät: cirmay, ximiä, naft ximiäse, elekter energetikası, maşinalar tözü, ciñel sänäğät wä azıq-tölek sänäğäte, zamança awıl xucalığı alğa kitkän sanala. Tatarstan 6 iqtisadi töbäkkä bülenä:

  • İdel aldı;
  • Qazan;
  • Çulman aldı;
  • Tönyaq-Könçığış Çulman buyı;
  • Könbatış Çulman aryağı;
  • Könyaq-Könçığış Çulman aryağı.

Tatarstan iqtisadında – 1698,4 meñ keşe eşli (2001), şunıñ isäbendä

  • sänäğättä – 435,9 meñ,
  • awıl xucalığında – 242,1 meñ
  • tözeleştä – 139,1 meñ
  • transport wä elemtä tarmaqlarında 109,2 meñ.

Monı da qara:

Xalıq

Cömhüriätneñ töp xalqı – Tatarlar, 52%tan artıq. Urıslarnıñ ğomumi sanı 38% çaması. Şulay uq Çuaş, Muqşı, Çirmeş, Udmurt, Başqort w.b. xalıqlar yäşi.

Ber km²'ğa 56 keşe turı kilä (2002). Şul uq yılda meñ keşegä 9,4 bala tuğan, 13,2 keşe ülgän.

Cömhüriätä urtaça ğömer ozınlığı – 67,5 yıl yəşi (2000), ş.i.:

  • irlär – 61,1;
  • xatın-qızlar 74,5.

Eş yäşendägelär sanı 2 122 600 keşe, yäğni ğömumi sanınnan 56,3%ı. Eşläwçelärneñ (2000):

  • 14,1% – yuğarı
  • 26% – hönäri urta
  • 47,1% – urta
  • 11,6% töp belemle.

Xalıqnıñ 73,8%ı şähärdä yäşi.

Monı da qara:

Mädäniät

Töp mäqälä: Tatarstan mädäniäəte

Monı da qara:

Monı da uqı

Päräwezdä