Törki telläre älifbaları: юрамалар арасында аерма

Wikipedia — ирекле энциклопедия проектыннан ([http://tt.wikipedia.org.ttcysuttlart1999.aylandirow.tmf.org.ru/wiki/Törki telläre älifbaları latin yazuında])
Контент бетерелгән Контент өстәлгән
Buzancar (бәхәс | кертем)
Buzancar (бәхәс | кертем)
Юл номеры - 76: Юл номеры - 76:
| A || - || Ə ||- || E || B || C || Ç || J || D || - || F || G || Ğ || - || H || - || X || I || İ
| A || - || Ə ||- || E || B || C || Ç || J || D || - || F || G || Ğ || - || H || - || X || I || İ
| K || - || Q || L || - || M || N || - || - || O || Ö || P || R || S || - || Ş || - || T || U || Ü
| K || - || Q || L || - || M || N || - || - || O || Ö || P || R || S || - || Ş || - || T || U || Ü
| V || - || Y || Z || -
|-
| '''Тörek'''
| A || - || - ||- || E || B || C || Ç || J || D || - || F || G || Ğ || - || H || - || - || I || İ
| K || - || - || L || - || M || N || - || - || O || Ö || P || R || S || - || Ş || - || T || U || Ü
| V || - || Y || Z || -
| V || - || Y || Z || -
|-
|-

5 фев 2014, 09:37 юрамасы

Yaña Törki telläre älifbaları

Törki tele bik iske tellärennän bulğaç, anıñ belän yazu öçen qullanılğan älifbalar da baytaq bulğan. Törki xalıqlar sanı az bulmağaç alar ber älifbadan ikençegä törle waqıtlarda küçkännär ie, şuña kürä Törki telendä yazu öçen waqıtlı berniçä älifba qullanıla.

Tarix

Turan älifbası

Turan älifbası MA 200.–150. yıllarınnan başlap 10. yözgä tikle qullanuda yörgän. Bu älifbada 36 tiräse bilge bar ide.

Päräwezdä uqı: Turanian Writing

Törki älifbası

Törki älifbası fänni eşlärdä Orxon älifbası/Kük-Türk adı belän dä yöri. Törki älifbasın qullanıp yazılğan istäleklärneñ iñ iskese 7. yözneñ 2. yartısına qarıy dilär. Bu älifba 38 bilgedän tora.

Monı da uqı: Orxon älifbası

Ğäräp älifbası

İslam dinen qabul itü barğan sayın Törki xalıqlar üz telendä yazu öçen 28-xärefle Ğäräp älifbasın qullana başlıylar. İdel-Uralda bu küçü 900. yıllarğa kilä.

Ozaq waqıtlar Ğäräp yazuı Törkilär tarafınnan bernindi üzgärtüsez genä qullanılıp kilä. Farsılar, üz tel ixtiaclarınnan çığıp, Ğäräp älifbasına [p], [ç], [j], [g] awazlarını bilgeli torgan dürt xäref östilär. Äkrenläp bu xäreflärne Törki xalıqlar da üzläşterä, xäreflär sanı 32gä citä.

19. yöz axırında älifba üzgärtü xäräkäte başlana, Törki xalıqlar tağıñ östämä xäreflär östi başlıylar. Bu östämä xäreflär belän älifbalarnı «Yaña imla» dip atıy başlılar.

Monı da qara: Ähmäthadi Maqsudi, Mirza Fethali Ahundzade

Latin älifbası

Törki telendä yazu öçen Latin älifbası 13.–14. yözdän ük yöri başlıt, kübräk Könbatış Awrupa xalıqları belän aralaşu öçen, anıñ belän Codex Cumanicus ta yazılğan ide.

1863. yılda Turan Cämğiäteneñ İstanbulda uzğan qorıltayında Mirza Fethali Ahundzade Latinälif nigezendä tözelgän alifbasın täqdim itä, ämma yaqlawçıları tabılmıy.

19. yözdä Törki mädräsälärendä Awrupa fännäre dä kiñ uqıtılu başlawına säbäple, 19. yöz axırında Ğäräp-Farsı ğädätläre beraz çigenä başlağannar.

1922. yılda Törki xalıqlarğa irken aralaşu öçen Baquda “berdäm älifba” uylap çığarıla wä Äzerilär anı xezmättä qullana başlıylar. 1924/1925 uqıtu yılında yaña älifba mäktäplärgä kerä.

1924. yılda Qaraçayça da Latinälifle yazuğa küçä başlí, 1925. yıldan birle Tönyaq Qawqaz xalıqları da küçä.

1926. yılda 26. Febräldän 5. Martına tikle Baquda Törkibelgeçlär qorıltayı uza, anıñ räise bularaq Samadağa Ağamalioğlu ide. Andağı qatnaşuçılar öç törkemgä bülengännär:

  • Ğälimcan Şarif belän “qädimçelär”, alar Ğäräpäliftä qalu uyında toralar
  • Sultan Mecit belän “kiskennär”, alar tiz genä Latinälifkä küçmäkçe bulalar
  • “kileşüçelär” isä ike yazunı da qullanırğa täqdim itälär, şäxsi wä xalıqara eşlär öçen Latinälif, wä mäxkämä, ädäbiät ilä fän eşläre öçen Ğäräpälifne totası digännär. Berazdan soñ “kileşüçelär” törkemendäge keşelär “kiskennärgä” äwerelgännär.

Şul qorıltay tämamlanğaç 1926. yılnıñ Äpril ayında Qazanda “Yaña Tatar älifbası” cämğiäte oyışa. 1927. yılnıñ 3. Yülendä Tatarstan xökümäteneñ maxsus qararı belän Yañalif Tatar teleneñ räsmi älifba itep raslana.

Törkibelgeçlär qorıltayında Törkiä öçen oxşaş bulğan älifba kertäse digän qarar çığarılğan bulğan, wä bu qarar buyınça 1928. yılda Törkiädä bu köngä tikle qullanuda yöri torğan älifba qabul itelä.

“Qara” çor

19361940. yıllarda Stalin qararı buyınça SSRB çiklärendä yabılıp qalğan Törki xalıqlarnı mäcbüri “ber tön eçendä” Urıs älifbasına küçerälär. Ul ber dä tügel, här xalıq öçen ayırım älifbalarnı Törkilärne çuqındıruçı İlminski uylap çığarğan, Törkilärne ber-bersennän çitläşterü öçen anıñ xezmätläre qullanılğan ide.

Monı da uqı: Urıslaştıru

Soñğı yıllar

SSRB cimerelüennän soñ ğına Törki berdämlegen maqsat itep quyuçı Turançılıq yünäleşe yaña köç ciya başlağan.

1990. yılda yaña Törki däwlätlärdä Törki telenTörki xalıqlarnı berdämläşterä torğan älifbağa qaytu turında söyläşülär başlana wä 2005. yılğa qädär küçärgä digän kileşügä kilälär. Äzerbaycan, Törekmänstan, Üzbäkstanda küçkännär dä ide.

2010. yılğa tikle başqa Törki xalıqlar da küçärgä tieşlär, alar arasında Tatarstan da tora.

Urtaq törki älifba

Törki telläre älifbası
Latin A Ă Ä Ë E B C Ç J D F G Ğ Ģ H X I İ K Ķ Q L M N Ņ Ň O Ö P R S Š Ş Ț T U Ü V W Y Z Ž
Tatar A - Ä - E B C Ç J D - F G Ğ - H - X I İ K - Q L - M N - Ñ O Ö P R S - Ş - T U Ü V W Y Z -
Azäri A - Ə - E B C Ç J D - F G Ğ - H - X I İ K - Q L - M N - - O Ö P R S - Ş - T U Ü V - Y Z -
Тörek A - - - E B C Ç J D - F G Ğ - H - - I İ K - - L - M N - - O Ö P R S - Ş - T U Ü V - Y Z -
Ğäräp

أ

ع

ء

ء

أ

ب

ج

چ

ژ

د

ڏ

ف

گ

ݝ

غ

ه

ح

خ

إ

إ

ك

ٯ

ق

ل

ڵ

م

ن

ڠ

ڭ

ۆ

ۆ

پ

ر

س

ث

ش

ڞ

ت

ٱ

ٱ

ۋ

و

ي

ز

ذ

Kiril А Ӑ Ә Є Е Б Җ Ч Ж Д Ӡ Ф Г Ғ Ӷ Һ Ҳ Х Ы И К Қ Ҡ Л Љ М Н Ң Њ О Ө П Р С Ҫ Ш Ц Т У Ү В Ў Й З Ҙ
1. Ää=Əə=Эə 2. Č=J 3. Š=Ť və Ž=Ď 4. Ț=T+S və Ḑ=D+Z 5. Ṡ= ص və Ḋ= ض 6. Ṫ= ط və Ż= ظ
1. Neçkä: Â, Ê, Î, Ô, Û. 2. Ozın: Á, É, Í, Ó, Ú. 3. Yomşaq: Ă, Ĕ, Ĭ, Ŏ, Ŭ. 4. Qısqa: (ˋ) - Tartıq xäreflär
  • Š=ŤŽ=Ď.
  • Ķķ=ⱩⱪḨḩ=Ⱨⱨ
  • (Ğərəp:ط) vä Ż (Ğərəp:ظ) Ğosmanlı tele yazularında qullanıla.
  • (Ğərəp:ص) vä (Ğərəp:ض) Ğosmanlı tele yazularında qullanıla.
  • Ozın suzıq xäreflär: Á, É, Í, Ó, Ú.
  • Neçkä suzıq xäreflär: Â, Ê, Î, Ô, Û.
  • Yarım suzıq xäreflär: Ă, Ĕ, Ĭ, Ŏ, Ŭ (Buğaz xärefläre).
  • ٯ = ق (Buğaz K xärefe) yäisä ڨ (Buğaz G xärefe).

Monı da qara