Чабаксар

Чабаксар
Чабаксар
Ил	Pəcəй
Җөмһүрият	Чуашстан
Координатлар	56°8'тн, 47°15'кнч
Эчке бүленеш	3 район: ; Калинин, ; Ленин, ; Мәскәү
Башлык	Черкесов Леонид Ильич
Нигезләнгән	1235
Беренче телгә алу	1469
Элеккеге исемнәр	Улус Джачи, Чулман, Персула, Эсехел
Мәйдан	250,87 (в границах городского округа) км²
Мәркәз биеклеге	150 м
Халык саны	447 929 кеше
Халык тыгызлыгы	1947 кеше/км²
Милли состав	чуашлар, руслар һ.б.
Сәгать кушагы	UTC+3
Телефон коды	+7 8352
почта индекслары	428000-428038
Рәсми сайт	gcheb.cap.ru
Кардәш шәһәрләр	Анталия, Эгер, Санта-Клара (Куба), Красноярск һәм Пенза
Кардәш шәһәрләр	Анталия, Эгер, Санта-Клара (Куба), Красноярск һәм Пенза
Бүләкләр
	Аудио, фото һәм видео Викиҗыентыкта

Чабаксар (рус. Чебокса́ры, чуаш. Шупашка́р) — Pəcəйдә урнашкан шәһәр, Чуашстан Республикасының башкаласы. Иделнең уң ярында урнашкан. 1469 елдан билгеле.

Шәһәр аша М7 Идел (Волга) һәм А119 Нократ (Вятка) автоюллар баралар. Чабаксардан Йошкар-Олага хәтле 100 км, Казанга — 158 км, Нижгарга — 240 км; Ульяновскка — 246 км, Мәскәүгә — 650 км. Чуашстанның тимер юл төененә — Канашка — 80 км.

2021 елның 21 маеннан ― Хезмәт даны шәһәре.^[4]

Атамасы[үзгәртү | вики-текстны үзгәртү]

Шәһәр атамасына килгәндә, күпчелек тарихчы-галимнәр Чабаксар (чуаш. Шупашкар) сүзе иске чуашчадан "Яңа Сувар" дигәнне аңлата дип уйлыйлар. Ә аңа нигез салучыларны Сувар шәһәре кешеләре дип санала.

Географиясе[үзгәртү | вики-текстны үзгәртү]

Чабаксар каласы Идел буе калкулыгында Иделнең уң ярында урнашкан. Шәһәр ярларын Чабаксар сусаклагычы юа. Каланың чикләре озынлыгы 83,3 км, шул исәптән коры җир буйлап 67 км үтсә, Идел яры буйлап 16,3 км. Каланың гомуми мәйданы 233 233 км²^[5]. Сулыклар гомуми мәйданның 15,7%ын алса, урманнар мәйданы 24,8 %ны алып тора.

Климат[үзгәртү | вики-текстны үзгәртү]

Чабаксар климаты
Күрсәткеч	Гый	Фев	Мар	Апр	Май	Июн	Июл	Авг	Сен	Окт	Ноя	Дек	Ел
Абсолют максимум, °C	4,7	5,0	12,4	24,0	32,5	36,2	38,6	39,9	29,7	21,4	11,4	7,0	39,9
Уртача максимум, °C	−9,4	−7,4	−1,5	8,5	18,4	22,2	24,2	22,0	15,5	6,6	−1,2	−6,2	7,6
Уртача температура, °C	−12,9	−10,7	−5,1	4,3	12,6	16,6	18,8	16,6	10,6	3,1	−3,4	−9,1	3,5
Уртача минимум, °C	−16,4	−14,1	−8,5	0,4	7,7	11,9	14,4	12,4	7,2	0,8	−5,8	−12,2	−0,2
Абсолют минимум, °C	−39	−33	−27	−16,9	−2	1,0	6,2	3,6	−2,5	−11,9	−25,9	−44,3	−44,3
Явым-төшем нормасы, мм	29	19	25	33	37	60	65	52	51	51	43	34	499

Тарих[үзгәртү | вики-текстны үзгәртү]

Беренче тапкыр 1469 елда Чебоксар исеме астында телгә алына.

1555 елдан — Мәскәү дәүләтенең крепосте. 17—18 гасырларларда — Идел буеның мәшһүр сәүдә үзәге (тоз, икмәк, җәнлек мехы, күн чималы, бал, һ.б).

1708 елдан — Казан губернасы составында, 1719 елдан — аның Зөя провинциясе составында, 1781 елдан — Казан наместниклыгының (1796 елдан — Казан губернасының) Чабаксар өязе үзәге. 1722 елда шәһәрдә Пётр I, 1767 елда – Екатерина II, 1798 елда – Павел I булганнар.^[6]

1856 елда Чабаксарда 11 чиркәү, 836 йорт һәм 28 лавка (кибет) булган.

1920 елдан — Чуаш автономияле өлкәсе, 1925 елдан — Чуаш Автономияле Совет Социалистик Республикасы башкаласы. 1992 елдан Чуашстан Республикасының башкаласы булып тора.

XX гасыр эчендә шәһәр составына 25 авыл һәм штб кертелгәннәр, XXI гасырда шәһәр эченә биш Идел аръягындагы авыл кертелгән.

Халкы[үзгәртү | вики-текстны үзгәртү]

Халык исәбе 447 929 кеше (2010).

Төп халкы булып чуашлар (62,4 процент, 2002) һәм руслар (33,3 процент) тора.

Ел	Халкы саны
1625	458
1646	661
1723	1924
1795	4687
1879	4498

Ел	Халкы саны
1897	5500
1913	5673
1926	22400
1940	40000
1949	59900

Ел	Халкы саны
1959	104 000
1970	219 600
1980	339 100
1985	404 800
1986	414 000

Ел	Халкы саны
1990	429 000
1995	446 700
1999	458 000
2005	442 600
2009	444 430^[2]
2010	447 929^[2]

Административ бүленеш[үзгәртү | вики-текстны үзгәртү]

Калинин районы
Мәскәү районы
Ленин районы
Заволжье территориаль идарәсе

Мәгариф[үзгәртү | вики-текстны үзгәртү]

Чабаксар шәһәрендә дүрт зур югары уку йорты урнашкан:

Бу уку йортларыннан кала шәһәрдә күп кенә башка уку йортларының филиаллары да урнашкан. Шулай ук 18 урта һөнәри уку йорты һәм мәктәпләр бар.

Мәдәният[үзгәртү | вики-текстны үзгәртү]

Дин[үзгәртү | вики-текстны үзгәртү]

Православие: Покров-Татиана соборы
Ислам: Болгар мәчете

Икътисады[үзгәртү | вики-текстны үзгәртү]

Каланың икътисады нигездә алга киткән сәнәгать оешмаларыннан тора. Төп юнәлешләре булып электр,энергия җайланмалары, машина төзелеше, азык сәнәгате тора.

Үзендә җитештерелгән йөкләнгән таварлар, хезмәт күрсәтүләр һәм эшләнгән эшләр күләме зур оешмалар гына буенча 2010 елга 44,53 млрд сум тәшкил иткән.