Amerika Quşma Ştatları

Amerika Quşma Ştatları United States of America USA (täfsille) (täfsille) Şiğär: Himn: Räsmi tel İngliz (de fakto) Däwlät tözeleşe Başqala Waşington, D.C. Ere şähärlär Prezident Cozef Bayden Vice Prezident Kamala Harris Mäydan – Tulayım – % Su 9 372 610 km² km² 4.87%% Xalıq – Tulayım (2003) – Tığızlıq 302 087 000 9/km² Aqça Amerika Quşma Ştatları dolları (USD) TMP TMP keşe başına Waqıt quşağı UTC -5/-10, DST TLD .us, .com, .edu, .mil, .um, .gov… Şaltıratu kodı +1

Бу мәкаләнең кирилл әлифбасындагы игезәге бар.

Amerika Quşma Ştatları (inglizçä United States of America) — Tönyaq Amerikada urnaşqan däwlät. Xalıq sanı buyınça öçençe, mäydanı buyınça dürtençe urında. Dönyanıñ iñ ere iqtisadi, säyäsi, mädäni häm fänni üzäklärennän sanala. Başqalası — Waşington, D.C. Administrativ yaqtan il 50 ştat, Kolumbiä federal okrugı häm berniçä buysınğan cirleklärdän tora. Amerikada yäşäwçelärne "Amerikannar" dip atıylar. Amerika Quşma Ştatlarnıñ qısqaça iseme — AQŞ.

Etimologiya

Americas terminı 16nçı ğasırnıñ başında İtaliya säyäxätçese Amerigo Vespuçi arqasında barlıqqa kilä. İlneñ tulı iseme berençe tapqır Azatlıq turındağı Deklaratsiädä atala. Bu Deklarasiä 13 Amerika Quşma Ştatlarınıñ ilçeläre tarafınnan "bertawıştan xuplanğan Deklarasiä bulıp tora.

Geografiä

AQŞnıñ kontinental öleşe Atlantik okeannan Tın okeanğa, Kanada çigennän Meksika çigenä xätle suzılğan. Ber ştat, Alaska, töp territoriädän Kanada arqılı bülengän. Mäydanı buyınça Alaska iñ zur ştat, ul beryulı Arktik häm Tın okeannar belän çiktäş. Hawaii Tın okeandağı arxipelagta urnaşqan. Puerto Rico - xalıq sanı häm mäydanı buyınça Karib diñgezendä AQŞnıñ iñ zur territoriäse. Guam häm berniçä keçe territoriälärdän başqa, AQŞ tönyaq Cir yarımşarında urnaşqan.

AQŞnıñ iñ biek noqtası - McKinley tawı (6, 194 m). Qıyalı tawlar isä, ozınlığı buyınça in zur taw sisteması.

AQŞnıñ mäydanı zur bulğanğa kürä, klimatnıñ barlıq törlären dä tabıp bula diärlek.

Tarix

• 1565 — İspanlılar xäzerge AQŞ cirlegendäge berençe şähärgä — Sent-Ogastinğa nigez sala.
• 1585 — Roanok isemle berençe koloniä barlıqqa kilä — britanlılarnıñ Amerikanı koloniäläşterergä berençe omtılışı.
• 1607 — Britanlılar tarafınnan Djeymstaun isemle (Virgin cire) Tönyaq Amerikadağı berençe daimi koloniä buldırıla.
• 1609 — İspanlılar Santa-Fe şähären tözilär — bu waqıyğadan başlap, xäzerge Quşma Ştatlar cirläre könyaq-könbatışta ispanlılarnıñ iñ zur koloniäläre belän çiktäş bulıp kitä.
• 1620 — Yaña Angliädä Plimut koloniäse barlıqqa kilä.
• 1623 — Nyu-Hempşir koloniäse barlıqqa kilä.
• 1626 — Hollandlılar Yaña Amsterdamğa — xäzerge Nyu-York şähärenä nigez sala.
• 1630 — Britaniä Puritannarı tarafınnan Massaçusets qultığı koloniäse oyıştırıla, anıñ başqalası itep Boston şähären bilgelilär.

• 1634 — İngliz Katolitsizmı tarafınnan Merilend koloniäse tözelä.
• 1636 — Massaçusets qultığı koloniäsennän quılğan baptistlar Rod-Aylendqa nigez salalar.
• 1638 — Şvedlar da üz koloniälären buldıralar, alarnıñ berençesenä xäzerge Delaver ştatı cirlärendä nigez salalar. 20 yıldan soñ bu koloniä Niderlandlar qulına küçä.
• 1638 — Konnektikut koloniäsenä nigez salına.
• 1670 — Karolina britan koloniäsenä nigez salına, 1729 yılda bu koloniä ikegä bülenä: Könyaq Karolina häm Tönyaq Karolina.
• 1682 — Lüdovik XIV Missisipi yılğası basseynın Fransiä cirläre dip iğlan itä.
• 1682 — Kvaker bulğan Uilyam Penn Pensilvaniägä nigez sala, ştatnıñ üzäge — Filadelfiä şähäre, ul Berläşkän koloniälärneñ (AQŞnıñ) berençe başqalası bula.
• 1701 — Detroyt fortına nigez salu — ul Böyek küllär yanındağı frantsuz koloniäläre cirlärendä urnaşa.
• 1718 — Frantsuzlar Yaña Orleanğa nigez salıp, xäzerge AQŞnıñ üzäk cirläreneñ çiklären bilgelilär.
• 1724 — Tönyaq Amerikadağı Djordjiä britan koloniäsenä nigez salına.
• 1763 — Frantsuzlar Sent-Luis portına nigez salalar, ul urta Missisipi ağımınıñ töp saqlaw punktına äylänä.
• 1803 — AQŞ Fransiädän Luiziananı satıp ala.

• 18 iyün 1812 — AQŞ häm Böyekbritaniä arasında suğış başlana.
• 12 aprel 1861 — AQŞta Grajdannar suğışı başlana.
• 22 sentäber 1862 — AQŞ prezidentı Avraam Linkoln negr-qollarnı azat itü turında iğlan itä.
• 21 aprel 1898 — İspan-Amerika suğışı başlana.
• 11 dekäber 1941 — Almaniä häm İtaliä Amerika Quşma Ştatlarına suğış iğlan itä.
• 15 sentäber 1959 — SSRB citäkçelärennän berençe bulıp Nikita Xruşçöv AQŞqa kilä.
• 2001 — AQŞ Äfğänstanda xärbi operatsiä başlıy.
• 2003 yılında Djordj Buş administratiäse Ğıraqqa qarşı suğış başlıy. NATOnıñ Ğıraqqa qarşı koalitsiäse sostavında Böyekbritaniä, AQŞ, Avstraliä, Polşa h.b. däwlätlär bula. Alar üz ğäskärlären Ğıraqqa cibärälär.
• 7 aprel 2003 — AQŞ ğäskärläre Ğıraqnıñ başqalası Bagdadqa kerä.

Administrativ büleneş

Administrativ yaqtan AQŞ 50 ştattan, berniçä çit territoriädän tora. Ştatlar rayonnarğa bülenä.

Ştatlar isemlege:

• Alabama
• Alaska
• Arizona
• Arkansas
• Aydaho
• Ayowa
• Könyaq Dakota
• Könyaq Karolina
• Corcia
• Delawer
• Florida
• Hawai
• İllinoys
• İndiana
• Kalifornia
• Kanzas
• Kentukki
• Kolorado
• Konnektikut
• Könbat Virjinia
• Luiziana
• Massaçusetts
• Men
• Merilend
• Miçigan
• Minnesota
• Mississippi
• Missuri
• Montana
• Nebraska
• Nevada
• Nyu Hempşir
• Nyu Cersi
• Nyu Meksiko
• Nyu York
• Ohayo
• Oklaxoma
• Oregon
• Pennsilvaniä
• Rod Aylend
• Tönyaq Dakota
• Tönyaq Karolina
• Tennessi
• Texas
• Wayoming
• Vermont
• Virciniä
• Wiskonsin
• Waşington
• Yuta

Säyäsät

AQŞ dönyanıñ in berençe federativ däwläte. Ul beryulı reprezentativ demokratiä häm konstitusion respublika. AQŞ-nıñ federativ sisteması öç qatlamğa bülenä: federativ, regional häm lokal. Lokal xakimiät ğädättä munisipal häm cirle qalıplarğa bülenä. Küp oçraqta xakimiät organnarına keşelär küpçelek prinsibı näticäsenda saylanıla. Federal qatlamda proporsional prinsip faydalanılmıy. Saylaw xoquqı 18 yäştän birelä.

Federal xakimiät öç bülektän tora:

• Qanuni, ike kameralı Kongress (Senat and Wäkillär Palatası) - federal qanunnarnı qabul itä, suğışnı iğlan itä, kileşülärne raslıy, impeachment eşen başlaw xoquqlarına iä.
• Xökümät, Prezident häm Ğäskärlärneñ Baş Citäkçese, qanunarğa veto salu, Kabinetnı raslaw h.b. xoquqlarğa iä.
• Xakim, Yuğarı Xakim häm federal xakimnär.

Wäkillär Palatası 435 äğza täşkil itä, härberse ike yılğa saylana häm konstitusion graflıknı täqdir itä. Graflıklar här 10 yılnı yañadan üzgärtelä. 2000 yılğı xalıq sanın alu buyınça cide ştat berär keşene cibärä. Härber ştat ike senatornı saylıy. Bu senatorlar altı yıllıq waqıtqa saylana. Prezident dürtär yıldan torğan ike waqıt däwamında çitäkçelek itä.

İqtisad

AQŞnıñ iqtisadı qatnaş kapitalistik iqtisad törkemenä kerä. AQŞnıñ Berdäm Tulayım Produktı 13 trillionnan artıq, bu Cir Şarınıñ 20% täşkil itä.

2005 yıl sannarı

Median kerem (ğäilä isäbe) - 46,326 dollar İñ yarlı 25% ğäilälärneñ median kereme - 9,960 dollar Eşsezlek - 4,6% BTP (Berdäm Tulayım Produkt) üseşe - 3.3% İnflasiä - 2,4% Däwlät äcäte - 8,94 trillion dollar

Demografiä

Xalıq sanı buyınça, 301,7 million keşe belän, AQŞ döñyäda öçençe urında. 2006 yılnıñ 17 oktaberendä ilneñ xalıq sanı 300 million keşe täşkil itte. Amerika xalqın isäplägändä, ğädättä 12 million dokumentsız migrantnı kertälär. Tulayım üseş tizlege - 0.89%, bu Awrupa Berlegendäge 0.16% üseş belän çağıştırğanda. Bala tuu sanı urtaça dönya kürsätkeçlärennän keçeräk. 2006 yılda 1.27 million migrantqa rezident statusı birelde. Yaña Amerika grajdannarınıñ kübese Miksikä, Qıtay häm Hindstannan kilä.

AQŞta xalıqnıñ küpçelege - aq amerikannar. Alarnıñ töp çığış illäre - Almaniä, İrlandiä, Angliä. Rasa tözeleşendä Aziä keşeläre (kübesençä qıtaylılar häm filipinlelär) ikençe urında.

İspan Amerikannarnıñ sanı artuı töp demografik trend bulıp sanala. Tulayım alğanda, AQŞta 42 million İspanik Amerikan keşese yäşi dip isäplänä. Şul waqıtta, 2000nçe häm 2004 yıllar arasında İspanik Amerikannar sanı 14% arttı. Bu trendnıñ töp säbäbe, migrasiädä bigräk, İspannarnıñ ğailälärendä urtaça 3 bala buluında, Afrikan Amerikan xatınnarı urtaça 2.2 bala tudırsa, İspanik bulmağan amerikannar - 1.8 bala taba. Bu trend saqlanğan oçraqta, 2050 yılda aq amerikannar sanı 50%tan azraq bulaçaq (xäzerge waqıtta - 69.7%).

Xalıqnıñ 83 % ilneñ 361 şähärläşkän kişärlegendä yäşi. 2005 yıl sannarı buyınça, 254 urında xalıq sanı 100,000, 9da - 1 millionnan artıq, 4 global şähärdä (Nyu York, Los Andjeles, Çikago, Xyuston) - 2 millionnan artıq.

Rasa/Etnik çığış (United States Census) (2005)
Aq Amerikan	74.67%
İspanik yäki Latino	14.50%
Afrika Amerikanı	12.12%
Aziä Amerikanı	4.32%
Hindi	0.82%
Hawai keşeläre	0.14%
Başqalar	7.92%

AQŞnıñ iñ küp keşe yäşägän urınnar
Rang	Şähär	Xalıq sanı	Xalıq sanı Tığızlığı 1 q.mile	Xalıq sanı Tığızlığı 1 km²	Metro Çirlek		Region
					xalıq sanı (2006)	rang
1	Nyu York	8,143,197	26,720	10,316	18,818,536	1	Tönyaq-köçığış AQŞ
2	Los Anceles	3,844,829	8,567	3,165	12,950,129	2	Könbatış AQŞ
3	Çikago	2,842,518	12,604	4,867	9,505,748	3	Urta Könbatış
4	Xyuston	2,016,582	3,480	1,344	5,539,949	6	Könyaq AQŞ
5	Filadelfiya	1,463,281	10,883	4,202	5,826,742	5	Könyaq-könçığış

Bäyrämnär

Data	Tatar iseme	İngliz iseme	Östämälär
1nçe ğıynwar	Yaña yıl	New Year’s Day
Ğıynvarnıñ öçençe düşämbese	Martin Lüter King Köne	Martin Luther King, Jr. Day
Fevralneñ öçençe düşämbese	Prezidentlar köne	Presidents' Day	C. Waşington tuğan kön
Maynıñ soñğı düşämbese	Suğış qırında ülgännärne iskä alu köne	Memorial Day
4nçe iül	Azatlıq köne	Independence Day
Sentabrneñ berençe düşämbese	Xezmät köne	Labor Day
Oktabrneñ ikençe düşämbese	Kolumb köne	Columbus Day	Ameriqanı açqan kön
11nçe noyabr	Veterannar köne	Veterans Day
Noyabrneñ dürtençe pänceşämbese	Räxmät köne	Thanksgiving Day
25nçe dekabr	Raştua	Christmas

Sıltamalar

• Amerika kitapları(үле сылтама)
• AQŞ xökümäteneñ räsmi portalı
• Aq yort
• Senat
• House.gov
• Kongres kitapxänäse