Төркият

Wikipedia — ирекле энциклопедия проектыннан ([http://tt.wikipedia.org.ttcysuttlart1999.aylandirow.tmf.org.ru/wiki/Төркият latin yazuında])
Төркият
Сурәт
Өйрәнелгән тармак төрки телләр һәм төрки халыклар
 Төркият Викиҗыентыкта

Төркият — телләр, әдәбият, тарих, фольклор, дин, этнография, рухи һәм археологик мәдәният, төрки һәм төрки телдә сөйләшүче халыкларның үткәнен һәм бүгенгесен өйрәнүче гуманитар фәннәр җыелмасы .

Элегрәк төрки телләр һәм әдәбият белән эш итүче филология фәне буларак кына карала.

Өйрәнү предметы[үзгәртү | вики-текстны үзгәртү]

Географик яктан төркият галимнәренең кызыксыну өлкәсе ерак төньяктагы Якутиядән көньяк-көнбатыштагы Кипрга, көнчыгыштагы Кытайдан көньяктагы Якын Көнчыгыш илләренә кадәр җәелгән.

Бүгенге көндә дөньяда төрки халыкларның саны, этник төркемнәр һәм азчылыклар белән бергә, якынча 165 миллион кешегә җитә. 20 миллионга якын кеше төрки телләрнең берсендә икенче яки өченче тел буларак сөйләшә. Ләкин мондый белем милли үзаң белән буталырга тиеш түгел. Иң борынгы төрки текстлар безнең эраның 600—800 елларына карый.[1]

Борынгы төркиләрнең дине Тәңречелек булган[2] . Хәзерге вакытта төрки халыклар төрле диннәрне тоталар. Төп диннәр — Ислам, Христианлык, Буддачылык. Хәзерге төркиләрнең күбесе сөнни мөселманнар . Буддачылык тарафдарлары бүген сары уйгырлар һәм тывалар, тарбагатай кыргызлары һәм хотоннар арасында бар. Чуаш һәм гагауз кешеләре күбесенчә православие христианнары . Караитлар һәм Кырымчаклар яһүд динен тоталар[3].

Рәсәйдә 25 төрки халык яши (барлыгы 12 миллион кеше): татарлар (5 миллион 554 мең), башкортлар (1 миллион 673 мең), чуашлар (1 миллион 637 мең), казакълар (653 мең), әзербайҗаннар​​​​ (621 мең), якутлар (443 мең), кумыклар (422 мең), кырым татарлары (254 мең), тывалар (243 мең), карачайлар (192 мең), үзбәкләр (122 мең), балкарлар (108 мең), төрекләр (92 мең), ногайлар (110 мең), хакаслар (75 мең), алтайлар (67 мең), төрекмәннәр (33 мең), кыргызлар (31 мең), шорлар (13 мең), гагаузлар (12 мең), долганнар (7261), уйгурлар (2867), каракалпаклар (1609), тофалар (837), караимнар (366)[4] .

Төрки телләрнең саны төрлечә билгеләнә. 1966-нчы елда СССР Фәннәр академиясе тарафыннан бастырылган монографиядә 23 тере тел күрсәтелә; А. А. Реформатский дәреслегендә 25 тере һәм 7 үле тел бар; Н. А. Баскаков монографиясендә 27 тере һәм 12 үле тел исәпләнә. 1997-нче елда Россия Фәннәр академиясенең Лингвистика институты тарафыннан бастырылган «Төрки телләр» монографиясендә 39 тере һәм 15 үле төрки тел искә алына[5] .

Киң таралуы, мәдәни һәм практик әһәмияте аркасында төркиятне өйрәнүче студентлар беренче өйрәнү теле буларак еш кына төрек телен сайлыйлар.

Россиядә төркият белгечләрен MГИМО, ISAA, СПБГУ, МГЛУ, РГГУ, Мәскәү өлкәсенең хәрби университеты, Россия фәннәр академиясенең Көнчыгыш тикшеренүләре институты, Казан дәүләт университеты, Чиләбе дәүләт университеты, Себер Федераль Университеты һәм башка бик күп югары уку йортларында әзерлиләр.[6]

Көнчыгыш һәм төркият белгечләренең белемнәре лингвистикада, мәдәнияттә, политология, журналистика, социология, статистика, антропология һ.б. юнәлешләрдә әһәмиятле.

Тарих[үзгәртү | вики-текстны үзгәртү]

Төркият өчен мөһим чыганаклар — VIII—X гасыр борынгы төрки рун язулары (Орхон-Енисей язулары) һәм VIII—XVI гасырларда Иске уйгыр руналарында язылган истәлекләр.

Төрки телләр буенча беренче җитди фәнни эш — XI гасырда Кашгар төрки галиме Мәхмүд Кашгарый тарафыннан тупланган «Төрки диалектлар җыентыгы» (Kitâbü divân-i lûgat it-Türk — Төрле төрки телләр буенча сүзлек-белешмәлек китабы).

XV—XVII гасырларда төркиятнең төп юнәлеше Госман империясен һәм Госманлы төрекчәсен өйрәнү була.

1795 елда Парижда көнбатыш дөньясында төрки телләрне өйрәнүгә багышланган беренче югары мәктәп, «Тере көнчыгыш телләре мәктәбе» (L'école des langues Orienteles vivantes) ачыла.

Россиядә төркиятне өйрәнү XVIII гасырның икенче яртысында башлана. Моңа кадәр төрки халыклар һәм төрекләрнең тасвирламалары рус елъязмаларында (мәсәлән, " Повесть временных лет ") һәм аерым әсәрләрдә (Нестор Искәндәрнең " Константинополь вакыйганамәсе "; Иван Пересветовның Явыз Иванга төрекләр турындагы трактатлары; Андрей Лызловның"Скифлар тарихы"; Дмитрий Кантимернең ике томлык Төркия тарихы, һ.б.)

Академик Симон Петер Палласның 1787 елда Санкт- Петербургта басылган "Барлык телләрнең чагыштырма сүзлеге"ндә татар, мишәр, башкорт, ногай һәм башка төрки телләрдән лексик материал урнашкан.

XIX гасыр уртасына кадәр төркият төрки телләрне, әдәбият һәм тарихи истәлекләр, өлешчә нумизматика, этнография һәм төрки телләрдә сөйләшүче халыкларның фольклорын өйрәнгән катлаулы дисциплина буларак үсеш ала.

1863 елда Санкт-Петербург университетының көнчыгыш телләре факультетында Көнчыгыш тарихы бүлеге булдырыла, анда төрки халыкларының тарихын өйрәнү мөстәкыйль үсеш ала башлый.

Россиядә төркият мөстәкыйль фән буларак XIX гасырның икенче яртысында барлыкка килгән. Аны төзү һәм үстерүдә төп рольне М. А. Казембек (« Госманлы теле грамматикасы», 1839), О. Н. Бетлингк («Якут теле грамматикасы», 1851), П. М. Мелиоранский («Гарәп филологиясе төрек теле турында», 1900), А. Н. Самойлович («Кыскача кырымтатар теле грамматикасы тәҗрибәсе», 1916) тикшеренүләре уйный.

Октябрьгә кадәрге чорда төркият үсешенә зур өлеш керткән Рәсәй галимнәре: В. В. Радлов , И.Халфин , Чокан Вәлиханов, Х. Габәши, Совет чоры төркият галимнәре: В. А. Богородицкий, С. Э. Малов, Габделхәй Әхәтов, Н. И. Ашмарин, Н. А. Баскаков, Н. К. Дмитриев, А. Н. Кононов, Әдһәм Тенишев, Латыйф Җәләй, Җәлил Киекбаев, А. М. Щербак, М. Ш. Ширалиев һәм башкалар. Бу чорларда төрки телләр диалектларын өйрәнү буенча зур эш алып барыла, грамматик система эшләнә, фәнни грамматикалар һәм фразеологик сүзлекләр бастырыла. Төрки лексикография зур үсеш ала: милли-рус һәм рус-милли күп томлы аңлатма сүзлекләр, шулай ук терминологик һәм диалектологик сүзлекләр тупланып бастырыла. Совет төркиятеләренең казанышлары чагыштырма фонетика, морфология һәм төрки телләрнең синтаксисын булдыруда да чагыла.

Төркият мәсьәләләре шулай ук Болгариядә (Г. Галыбов, Н. Тодоров), Венгриядә (Д. Немет, Д. Хазам, А. Рона-Таш), Польшада ( А. Зайончковский, Э. Трыярский), Төркиядә (Р. Арат, Б. Аталай, А. Дильачар, А. Валиди-Тоган), Алманиядә (А. фон Габен, Г. Дорфер), Швециядә (Г. Ярринг, Л. Юхансон), АКШ (К. Г. Менгес, П. Б. Голден) һәм башка илләрдә өйрәнелә.

ХХ гасырның 30-40 нчы елларында СССРдагы күп күренекле төркият галимнәре репрессияләнә[7] . Шулай итеп, ялган гаепләүләр аркасында профессор Чобан-задә (1937)[8] һәм профессор Э. Д. Поливанов (1938), СССР Фәннәр академиясе академиясе Самойлович (1938)[9] һәм башкалар шпионлыкта гаепләнеп атыла.[10].

Моны да карагыз[үзгәртү | вики-текстны үзгәртү]

Искәрмәләр[үзгәртү | вики-текстны үзгәртү]

  1. ↑ С.Г. Кляшторный. Древнетюркские рунические памятники как источник по Средней Азии. әлеге чыганактан 2023-04-23 архивланды. 2023-04-18 тикшерелгән.
  2. ↑ Культ Тенгри у древных тюрок. әлеге чыганактан 2023-04-18 архивланды. 2023-04-18 тикшерелгән.
  3. ↑ Караимы. әлеге чыганактан 2020-06-25 архивланды. 2023-04-18 тикшерелгән.
  4. ↑ Данные Всероссийской переписи 2002 года. әлеге чыганактан 2020-01-09 архивланды. 2009-09-03 тикшерелгән.
  5. ↑ Языки Мира. Тюркские языки. М., 1996.
  6. ↑ Межвузовская Тюркология. әлеге чыганактан 2012-03-05 архивланды. 2009-09-03 тикшерелгән.
  7. ↑ Русские археологи и политические репрессии 1920—1940-х гг.. әлеге чыганактан 2017-10-10 архивланды. 2011-11-05 тикшерелгән.
  8. ↑ Биобиблиографический словарь востоковедов — жертв политического террора в советский период (1917—1991). әлеге чыганактан 2012-01-18 архивланды. 2011-11-05 тикшерелгән.
  9. ↑ Биобиблиографический словарь востоковедов — жертв политического террора в советский период (1917—1991). әлеге чыганактан 2012-01-18 архивланды. 2011-11-05 тикшерелгән.
  10. ↑ Биобиблиографический словарь востоковедов — жертв политического террора в советский период (1917—1991). әлеге чыганактан 2012-05-24 архивланды. 2011-11-05 тикшерелгән.

Әдәбият[үзгәртү | вики-текстны үзгәртү]

  • Кононов А. Н. Россиядә төрки телләрне өйрәнү тарихы: октябрьгә кадәрге чор. — 2 нче басма. — Л.: Наука, 1982.
  • Кононов А. Н. Россия төркиятчеләренең биобиблиографик сүзлеге: октябрьгә кадәрге чор. — 2 нче басма. , эшкәртелгән — М., 1989.
  • Ашнин Ф. Д., Алпатов В. М., Насилов Д. М. Репрессированная тюркология. — М.: «Восточная литература» РАН, 2002. — 296, [8] с. — ISBN 5-02-018338-5.
  • Милибанд С. Д. Востоковеды России: XX — начало XXI века: биобиблиографический словарь: в 2 книгах / отв. ред. В. М. Алпатов. — ИВ РАН; ИНИОН РАН. — М.: Восточная литература, 2008. — 968 + 1005 с. — ISBN 978-5-02-036364-9.
  • Милибанд С. Д. Востоковеды России: XX — начало XXI века: дополнения и указатель / отв. ред. В. М. Алпатов. — ИВ РАН; ИНИОН РАН. — М.: Восточная литература, 2009. — Т. 3. — 71 с. — ISBN 978-5-02-036395-3.

Сылтамалар[үзгәртү | вики-текстны үзгәртү]

Чыганак — https://tt.wikipedia.org/w/index.php?title=Төркият&oldid=4148677