Гөлҗимеш

Гөлҗимеш
Халыкара фәнни исем	Rosa L., 1753
Таксономик ранг	ыру
Югарырак таксон	розалар[d]
Таксонның халык атамасы
Таксономик төр	R. cinnamomea[d]
Җимеш төре	чикләвекчек[d]
Нәрсәнең чыганагы	Шиповник[d], Розовое масло[d] һәм rose hip seed[d]
Кайда өйрәнелә	rhodology[d]
Нинди вики-проектка керә	ВикиПроект Инвазив биология[d]
GRIN URL	npgsweb.ars-grin.gov/gringlobal/taxonomygenus.aspx?id=10544
Гөлҗимеш Викиҗыентыкта

Гөлҗимеш (лат. Rosa) - роза чәчәклеләр семьялыгыннан яфрагын коючан куаклар ыругы.

Rosa canina

Таралуы

400 гә якын төре билгеле, Төньяк ярымшарның уртача һәм субтропик поясларында таралганнар.

Татарстан территориясендә кыргый үсүче 5 төре бар. Эт борыны (әрсез гөлҗимеш) (R. canina) һәм май розасы (R. majalis) барлык районнарда да очрый; энәле роза (R. aciculfris), яланъяфраклы роза (R. glabrifolia) һәм вак гөлҗимеш (R. rugosa) – сирәк төрләр. Далаланган ерымнарда, куаклыкта, сулык ярларында үсәләр. Розаның 25 меңгә якын сорты һәм формасы исәпләнә. Культуралы һәм кыргый төрләре декоратив бакчачылыкта файдаланыла.

Ботаник тасвирлама

Сабагы туры, 50-200 см биеклектә, һәрвакыт диярлек энәле. Яфраклары чиратлашкан, парсыз-каурыйсыман, төпчек яфраклы. Чәчәкләре ике җенесле, берле яки чатыр-себеркәч чәчәк төркемендә, җиңелчә генә хуш исле, бөҗәкләр белән серкәләнә. Җимеше – бер орлыклы чикләвекчек. Июнь-июльдә чәчәк аталар. Җимешләре август-сентябрьдә өлгерә. Орлыктан, тамыр үрентеләреннән үрчиләр. Күп кенә кыргый төрләре суыкка, корылыкка чыдам, туфракка талымсыз. Кисүне яхшы кичерә. Җимешләре белән кошлар һәм вак имезүчеләр туклана.

Куллану

Җимешләреннән ясалган төнәтмә, сироп, чәй ялкынсынуга каршы, бәвел һәм үт кудыру өчен кулланыла.

Розаның 25 меңгә якын сорты һәм формасы исәпләнә. Культуралы һәм кыргый төрләре декоратив бакчачылыкта файдаланыла.

Гөлҗимеш витаминнарга, пектин матдәләргә, органик кислоталарга, минераль элементларга бай. Аны витаминнар хәзинәсе дияргә була. Биологик актив матдәләрдән В, Е, К витаминнары, шулай ук тритерпиноидлар, рутин, эфир майлары, тиамин, бромид, пиридоксин, гидрохлорид, токоферол ацетат, рубиксатин, никотинамид һәм башкалар бар. Гөлҗимеш составында калий, магний, кальций, фосфор, тимер, марганец, цинк, бакыр кебек минераль матдәләрне табарга була. Тамырында дуплау матдәләре, орлыгында май, Е витамины, каротин барлыгы билгеле. Гөлҗимеш — розаның бер туганы. Аның 400 гә якын төре мәгълүм. Җи­ меше витаминлы препаратлар әзерләүдә кулланыла. С витамины микъдары ягыннан ул кара карлыганны — 5-6, лимонны — 30-40, алманы 100-120 тапкыр узып китә, ә каротин мәсьәләсендә кишер һәм абрикостан гына калыша. Кипкән гөлҗимеш организмны ныгытучы витаминлы чәй әзерләүдә аеруча күп файдаланыла. Чәйдә С витамины мөмкин кадәр күп саклансын өчен, аны түбәндәгечә ясыйлар. 1 аш кашыгы гөлҗимешкә 0,5 литр салкын су салалар. 8-10 сәгатьтән соң төнәтмәне якынча 70 градус (кайнау хәленә килмәсен) кайнарлыкта тоталар, сөзәләр һәм шунда ук эчәләр. Кешенең С витаминына булган ихтыяҗын канәгатьләндерү өчен, көнгә 1 -3 җимеш куллану җитә. Бу—гөлҗимешнең дәвалау үзлеге никадәр куәтле булу турында сөйли. Орлыгындагы май яраларны дәвалауда һәм дерматоз вакытында файдаланыла. Аңардан даруның тәмен һәм исен яхшыртучы алсу төстәге су әзерлиләр. Гөлҗимеш шулай ук физик һәм акыл эшчәнлеген активлаштырырга, ары­ ганлыкны бетерергә ярдәм итә. Мәгълүм булганча, гөлҗимеш төнәтмәсен : кулланучылар сирәк авырый, озак вакыт хезмәткә сәләтле була. Гөлҗимеш , балалар организмының төрле авыруларга каршы торучанлыгын арттыра, бу аның витаминнарга бай булуы белән аңлатыла. Халык медицинасында гөлҗимеш салкын тигәндә, (бигрәк тә көчле йөткерү интектергәндә), туберкулезны дәвалауда, неврастенияне кисәтүдә кулланыла. Гөлҗимеш тамырының аракылы төнәтмәсе буыннардагы ревматизмны дәвалауда файдаланыла. Орлыгыннан әзерләнгән төнәтмә сидек юлларындагы ташны чыгарырга ярдәм итә.