Çeçennär häm inğuşlar sörgene

"Yasmıq operatsiäse"

Sörgengä cibärelgän inğuş qartları ülgän qızı mäyete yanında, 1944, Qazaqstan

Sörgengä cibärelgän qartlar, 1957, Frunze vokzalı

Çeçennär häm inğuşlar sörgene yäki Yasmıq operatsiäse (çeçençä Вайнах махкахбахар, urısça Операция Чечевица) — 1944 yılnıñ 23 fevralennän 9 martına qädär çeçen häm inğuş xalqın Çeçen-İnğuş ASSRdan häm Dağstan ASSRdan Urta Aziägä häm Qazaqstanğa sörgengä cibärü çaraları.

Säbäpläre

NKVD çığanaqları buyınça 1941 yıldan 1944 yılğa qädär cömhüriättä 99 qorallı törkem beterelgän, 973 qatnaşuçısı üterelgän, 1901 keşe qulğa alınğan, NKVD xisabında 150-200 banda isäplängän. NKVD älege xalıqlarnı Öçençe reyx belän xezmättäşlek itüdä ğäyeplägän.

Läkin küp kenä çeçennär häm inğuşlar Qızıl Ğäskärdä suğışqan, 2300 çeçen häm inğuş frontta häläk bulğan. Brest kirmänen saqlanuda da qatnaşqan.

Sörgenneñ säbäpläreneñ berse - urıslar belän tarixi qarşılıq häm suğışlar bulıp sanala, şuña kürä näq tarixında urıslarğa qarşı suğışqan xalıqlarnı sörgengä cibärelä: Qırım tatarları, çeçennär, inğuşlar, balqarlar, qaraçaylar h.b.

Yasmıq çarası

Yasmıq operatsiäse SSRB tarixında xalıqqa qarşı cinäyät bulıp tanılğan.

1944 yılnıñ 31 ğinwarında SSRB Saqlanu komitetı Çeçen-İnğuş ASSRnı yuqqa çığaru häm xalıqlarnı sörgengä cibärü turında № 5073 qarar qabul itä.

Çeçen-İnğuş ASSR yuqqa çığarıla, annan 4 rayonı Dağstan ASSRğa, 1 rayonı Tönyaq Osetiä ASSRğa tapşırıla, qala cirdä Groznıy ölkäse buldırıla.

493 269 keşe 180 eşelonda sörgengä cibärelgän, yulda 1272 keşe ülgän. Yasmıq çarası barışında 780 keşe üterelgän, 2016 keşe qulğa alınğan, 6544 keşe tawğa qaça alğan.

Qazaqstanğa 411 meñ, Qırğızstanğa 85,5 meñ keşe sörgengä cibärelgän.

Tik Anastas Mikoyan sörgengä qarşı Stalinğa fiker beldergän, şunnan Stalin yaratmawı astında eläkkän.

1956 yılda Mikoyan çeçen häm inğuş xalqın Watanğa qaytarunı oyıştıra başlıy.

Sörgengä barırğa baş tartqan tınıç xalıq beterelgän, şundıy xäl Xaybaxta bulğan.

1953 yılğa 316 717 çeçen häm 83 518 inğuş ğına sörgendä isän qalğan.

Sıltamalar

• Николай Бугай. Репрессированные народы России: Чеченцы и Ингуши. — Капь, 1994. — 259 с.
• Абдурахман Авторханов. Убийство чечено-ингушского народа. — СП «Вся Москва», 1991. — 79 с.
• И. Е. Дунюшкин. Идеологический и военный аспект борьбы с вайнахским национал-клерикальным сепаратизмом на Северном Кавказе в 1941 году. Доклад на научной конференции 9 декабря 2001 года.
• Сборник докладов «Мир и война: 1941 год». — Екатеринбург: Издательство гуманитарного университета, 2001.
• С. Г. Волконский. Записки. — Иркутск: Восточно-Сибирское книжное издательство, 1991.
• Лазарев С. Е. О прошлом ради будущего: интервью с Мусой Ибрагимовым // Военно-исторический архив. 2016. № 7 (199). С. 168–191.