Бәләбәй

Wikipedia — ирекле энциклопедия проектыннан ([http://tt.wikipedia.org.ttcysuttlart1999.aylandirow.tmf.org.ru/wiki/Бәләбәй latin yazuında])
Бәләбәй
баш. Бәләбәй
Байрак[d]
Нигезләнү датасы 1757
Сурәт
Рәсми исем Белебей
Рәсми тел башкорт теле һәм рус теле
Дәүләт  Россия
Нәрсәнең башкаласы Городское поселение город Белебей[d][1] һәм Бәләбәй райуны
Административ-территориаль берәмлек Городское поселение город Белебей[d][1]
Сәгать поясы UTC+05:00
Хөкүмәт башлыгы Николаев, Николай Михайлович[d]
Халык саны 2300 (1856)[2],
5800 (1897)[2],
8100 (1913)[2],
11 400 (1926)[2],
11 500 (1931)[2],
15 500 (1939)[2],
22 900 (1944)[3],
18 900 (1945)[3],
19 300 (1946)[3],
20 300 (1947)[3],
26 172 (1959)[4],
32 000 (1967)[2],
32 460 (1970)[5],
43 213 (1979)[6],
51 000 (1987)[7],
53 443 (1989)[8],
55 600 (1992)[2],
58 000 (1996)[2],
59 000 (1998)[2],
60 600 (2000)[2],
60 900 (2001)[2],
60 928 (2002)[9],
60 900 (2003)[2],
61 200 (2005)[2],
61 100 (2006)[2],
61 000 (2007)[2],
61 061 (2008)[10],
60 847 (2009)[11],
60 700 (2010)[2],
60 200 (2011)[2],
59 900 (2012)[12],
59 683 (2013)[13],
59 533 (2014)[14],
59 430 (2015)[15],
59 204 (2016)[16],
59 123 (2017)[17],
59 175 (2018)[18],
59 137 (2019)[19],
59 229 (2020)[20],
59 195 (2021)[21]
Диңгез дәрәҗәсе өстендә биеклек 300 метр
Бүләкләр
Хөрмәт Билгесе ордены
Мәйдан 34,26 км²
Почта индексы 452000
Рәсми веб-сайт belebey-mr.ru
Беренче язма телгә алу 1757 һәм 1715[22]
Җирле телефон коды 34786
Карта
 Бәләбәй Викиҗыентыкта

Бәләбәй (рус. Белебей, баш. Бәләбәй, чуаш. Пелепей) шәһәре — Башкортостандагы Бәләбәй районының үзәге.

Географик мәгълүмат[үзгәртү | вики-текстны үзгәртү]

Уфадан 180 км ераклыкта, Үсән елгасы буенда урнашкан. Якындагы тимер юл станцияләре Урыссу (Татарстан) һәм Туймазы.

Климат[үзгәртү | вики-текстны үзгәртү]

Бәләбәй климаты
Күрсәткеч Гый Фев Мар Апр Май Июн Июл Авг Сен Окт Ноя Дек Ел
Уртача температура, °C −11,4 −11,2 −6,1 4,3 13,5 19,0 20,9 18,3 12,4 4,3 −5,1 −10,7 4,1
Чыганак: NASA. База данных RETScreen

Тарихи мәгълүматлар[үзгәртү | вики-текстны үзгәртү]

Бәләбәй беренче кат 1715 елда, чуаш авылы буларак искә алына. 1781 елда өяз шәһәре статусы бирелә, башта Уфа губернасына карый, 1796 елда Ырынбур губернасына күчерелә, 1865 елда яңадан Уфа губернасында.

XX гасырның егерменче елларына кадәр Бәләбәй, өяз үзәге буларак, Башкортстанның көньяк-көнбатыш өлешен берләштереп торган. Ул бүгенге Әлшәй, Дәүләкән, Бишбүләк, Миякә, Ярмәкәй, Бакалы, Чакмагыш, Туймазы, Шаран, Бүздәк районнары биләмәләрен үз эченә алган.

АТССР оештыру турындагы дикритта (боерык), Уфа губернасының Бәләбәй һам Бөре өязләрен Татарстанга кертү мәсьәләсен шул төбәкләрнең халкы үзе карар кылырга тиеш булган. Халык фикере белән хисаплашмича, мәсәләне кичектерәләр һәм оныттыралар.

1953 елны якындагы Шкапов нефть ятмасын ачу белән шәһәр үсә башлый. 1955 елда Бәләбәйдә «Аксаковнефть» нефть чыгару идарәсе барлыкка килә, Бәләбәйдә конторасы урнаша.

Халык[үзгәртү | вики-текстны үзгәртү]

Халык саны
1856[2]1897[2]1913[2]1926[2]1931[2]1939[2]1944[3]1945[3]1946[3]1947[3]
2300↗5800↗8100↗11 400↗11 500↗15 500↗22 900↘18 900↗19 300↗20 300
1959[4]1967[2]1970[5]1979[6]1987[7]1989[8]1992[2]1996[2]1998[2]2000[2]
↗26 172↗32 000↗32 460↗43 213↗51 000↗53 443↗55 600↗58 000↗59 000↗60 600
2001[2]2002[9]2003[2]2005[2]2006[2]2007[2]2008[10]2009[11]2010[2]2011[2]
↗60 900↗60 928↘60 900↗61 200↘61 100↘61 000↗61 061↘60 847↘60 700↘60 200
2012[12]2013[13]2014[14]2015[15]2016[16]2017[17]2018[18]2019[19]2020[20]2021[21]
↘59 900↘59 683↘59 533↘59 430↘59 204↘59 123↗59 175↘59 137↗59 229↘59 195

Халык саны 60,7 мең (2010). 2002 елгы Бөтен россия халык санын алу буенча милли состав: руслар — 46,9 %, татарлар — 23,6 %, чуашлар — 12 %, башкортлар — 11 %.

Танылган кешеләр[үзгәртү | вики-текстны үзгәртү]

Икътисад[үзгәртү | вики-текстны үзгәртү]

Шәһәрдәге иң зур предприятие — “Автонормаль” заводы. Әмма шәһәрдә эшсезлек булуга карамастан, бу пред­приятиегә дә эшкә килергә теләүчеләр бик аз, чөнки хезмәт хакы түбән. 70-80 елларда завод эшчеләргә фатир төзеп бирә иде. Аның шифаханәсе, пионер лагере, балалар бакчасы, стадионы да нәтиҗәле эшләде. Завод эшчеләренә ял йортларына льготалы путевкалар бирелә иде. Заводта эшләүчеләрнең хезмәт хакы да бу елларда иң югарылардан саналды. Хәзер боларның берсе дә юк. Әйтерсең, эшче халык тир түгәргә генә тиеш.

Күптән түгел заманча технологияләр белән җиһазландырылган ит комбинаты һәм трикотаж фабрикасы исә бөтенләй ябылды. Кыскартулар, күчерүләр нәтиҗәсендә шәһәрнең салым базасы да нык какшады.[23]

Мәгариф[үзгәртү | вики-текстны үзгәртү]

Урта гомуми белем[үзгәртү | вики-текстны үзгәртү]

Бәләбәй шәһәрендә өч милли гимназия эшләп тора. Шулар исәбендә Бәләбәй татар гимназиясе аеруча игътибарга лаек. Башкортстан шартларында татар мәгърифәте һәм мәдәнияте үзәге булып торган гимназия 2003 елда Татарстан Мәгариф министрлыгының Каюм Насыйри исемендәге Дипломы һәм премиясенә лаек булган иде. Ә 2008 елда ул Россия күләмендәге уку йортлары арасында үткән инновацион үсеш программалары бәйгесендә җиңүчеләр рәтенә кереп, 1 млн сумлык Грант яулады. Биредә дистә елга якын “Сәләтле балалар”, “Сәламәтлек” программалары; алар нигезендә ике эксперименталь мәйданчык: район күләмендәге – “Сәламәтлек” һәм федераль күләмендәге – “Булат Юнысбаевның фәннәр укыту сыйфаты белән идарә итүнең инновацион электрон-челтәрле технологиясен сынап үзләштерү (РОСТ)” эшли. Гимназиянең ел да балалар сабан туе уза. 15 ел дәверендә бер укучы да хокук тәртибе бозучылар яки милициядә хисапта торучылар рәтендә булмады. Гимназия директоры Нурмөхәммәт Хөсәенов — үз эшенә бирелгән булдыклы җитәкче, оста педагог.

Югары уку йортлары[үзгәртү | вики-текстны үзгәртү]

Урта махсус уку йортлары[үзгәртү | вики-текстны үзгәртү]

1930 елда (бирегә Уфадан чуаш педтехникумын да күчерәләр) аны Бәләбәй педагогия училищесы дип атый башлыйлар, 1937 елда ул рәсми рәвештә татар һәм чуаш педтехникумы исемен ала.

1947 елда Бәләбәй педучилищесына Дәүләкәннекен, 1955 елда Кушнаренко һәм Бөре педучилищеларын кушалар. 2001 елдан башлап ул педагогия колледжы дип атала башлады. Бүген анда рус, башкорт, татар, чуаш бүлекләре, шулай ук мәктәпкәчә балаларны тәрбияләүчеләр бүлекләре эшли. Аның 300 урынлы тулай торагы, спорт залы, авыл хуҗалыгы участогы бар.[24]

Мәдәният[үзгәртү | вики-текстны үзгәртү]

“Илһам чишмәләре” төбәкара шигърият фестивале.

Матбугат[үзгәртү | вики-текстны үзгәртү]

«Бәләбәй хәбәрләре» (тат.), «Урал Сасси» (чуаш) газеталарының редакциясе урнашкан.

Сылтамалар[үзгәртү | вики-текстны үзгәртү]

Искәрмәләр[үзгәртү | вики-текстны үзгәртү]

  1. ↑ 1,0 1,1 ОКТМО
  2. ↑ 2,00 2,01 2,02 2,03 2,04 2,05 2,06 2,07 2,08 2,09 2,10 2,11 2,12 2,13 2,14 2,15 2,16 2,17 2,18 2,19 2,20 2,21 2,22 2,23 2,24 2,25 2,26 2,27 2,28 2,29 2,30 2,31 2,32 2,33 2,34 2,35 Народная энциклопедия «Мой город». Белебей. 2013-10-09 тикшерелгән.
  3. ↑ 3,0 3,1 3,2 3,3 3,4 3,5 3,6 3,7 И. З. Самситдинов. Численность населения малых городов Башкирской АССР в 1943-1945 годах. Процесс реэвакуации и её последствия. Журнал «Известия Российского государственного педагогического университета им. А.И. Герцена», № 123, 2010. 2015-01-02 тикшерелгән.
  4. ↑ 4,0 4,1 Всесоюзная перепись населения 1959 года. Численность городского населения РСФСР, её территориальных единиц, городских поселений и городских районов по полу. Демоскоп Weekly. 2013-09-25 тикшерелгән.
  5. ↑ 5,0 5,1 Всесоюзная перепись населения 1970 года Численность городского населения РСФСР, ее территориальных единиц, городских поселений и городских районов по полу.. Демоскоп Weekly. 2013-09-25 тикшерелгән.
  6. ↑ 6,0 6,1 Всесоюзная перепись населения 1979 года Численность городского населения РСФСР, ее территориальных единиц, городских поселений и городских районов по полу.. Демоскоп Weekly. 2013-09-25 тикшерелгән.
  7. ↑ 7,0 7,1 Народное хозяйство СССР за 70 лет : [арх. 28 июнь 2016] : юбилейный статистический ежегодник / Государственный комитет СССР по статистике. — Москва : Финансы и статистика, 1987. — 766 с.
  8. ↑ 8,0 8,1 Всесоюзная перепись населения 1989 г. Численность городского населения РСФСР, ее территориальных единиц, городских поселений и городских районов по полу.
  9. ↑ 9,0 9,1 Всероссийская перепись населения 2002 года. Том. 1, таблица 4. Численность населения России, федеральных округов, субъектов Российской Федерации, районов, городских поселений, сельских населённых пунктов - райцентров и сельских населённых пунктов с населением 3 тысячи и более.
  10. ↑ 10,0 10,1 1.5. Численность населения республики Башкортостан по муниципальным образованиям на 1 января 2009 года
  11. ↑ 11,0 11,1 Численность постоянного населения Российской Федерации по городам, посёлкам городского типа и районам на 1 января 2009 года. 2014-01-02 тикшерелгән.
  12. ↑ 12,0 12,1 Численность населения Российской Федерации по муниципальным образованиям. Таблица 35. Оценка численности постоянного населения на 1 января 2012 года. 2014-05-31 тикшерелгән.
  13. ↑ 13,0 13,1 Численность населения Российской Федерации по муниципальным образованиям на 1 января 2013 года. — М.: Федеральная служба государственной статистики Росстат, 2013. — 528 с. (Табл. 33. Численность населения городских округов, муниципальных районов, городских и сельских поселений, городских населённых пунктов, сельских населённых пунктов). 2013-11-16 тикшерелгән.
  14. ↑ 14,0 14,1 Таблица 33. Численность населения Российской Федерации по муниципальным образованиям на 1 января 2014 года. 2014-08-02 тикшерелгән.
  15. ↑ 15,0 15,1 Численность населения Российской Федерации по муниципальным образованиям на 1 января 2015 года. 2015-08-06 тикшерелгән.
  16. ↑ 16,0 16,1 Численность населения Российской Федерации по муниципальным образованиям на 1 января 2016 года (2018-10-05). әлеге чыганактан 2021-05-08 архивланды. 2021-05-15 тикшерелгән.
  17. ↑ 17,0 17,1 Численность населения Российской Федерации по муниципальным образованиям на 1 января 2017 года (2017-07-31). әлеге чыганактан 2017-07-31 архивланды. 2017-07-31 тикшерелгән.
  18. ↑ 18,0 18,1 Численность населения Российской Федерации по муниципальным образованиям на 1 января 2018 года. әлеге чыганактан 2018-07-26 архивланды. 2018-07-25 тикшерелгән.
  19. ↑ 19,0 19,1 Численность населения Российской Федерации по муниципальным образованиям на 1 января 2019 года.
  20. ↑ 20,0 20,1 Численность населения Российской Федерации по муниципальным образованиям на 1 января 2020 года.
  21. ↑ 21,0 21,1 Таблица 5. Численность населения России, федеральных округов, субъектов Российской Федерации, городских округов, муниципальных районов, муниципальных округов, городских и сельских поселений, городских населенных пунктов, сельских населенных пунктов с населением 3000 человек и более (XLSX). 2022-09-01 тикшерелгән.
  22. ↑ Белебей | это... Что такое Белебей?
  23. ↑ Комбинатны яптылар, почтаны күчерәләр, чиратта дәваханәме?(үле сылтама)
  24. ↑ Бәләбәй “портлы” шәһәр генә түгел(үле сылтама)


Чыганак — https://tt.wikipedia.org/w/index.php?title=Бәләбәй&oldid=4081004