Gravitatsion radius

Qara tişek tözeleşe: Waqiğalar ofığı, Singulärlıq, Şvartsşild radiusı

Gravitatsion radius yäki Şvartsşild radiusı - massalı sferanıñ üzençälekle radiusı, ul massiv sferanıñ öslegennän taşlap kitü tizlege (ikençe ğälämi tizlek) yaqtılıq tizlegenä tigez. Böten massa sfera eçendä simmetrik räweştä büleneşep tora.

Kiek Qaz Yulı üzägendä urnaşqan ütä massiv qara tişek

Şulay itep gravitatsion radiusqa iä bulğan massiv sferadan xättä yaqtılıq taşlap kitä almıy, häm ul sfera qara bularaq kürenä, näq şul obyekt qara tişek bulıp tora.

Gravitatsion radius:

$r_{g}=2Gm/c^{2}$

biredä

• G — gravitatsion daimi ,
• с — vakuumdağı yaqtılıq tizlege,

yäki

$r_{g}\approx m1,\!48\times 10^{-27}$

yäki

$r_{g}\approx 2,\!95(m/M_{\odot })$ km, biredä $M_{\odot }$ - Qoyaş massası

1784 yılda Con Miçell berençe tapqır bu zurlıqnı telgä ala, läkin tik 1916 yılda Karl Şvartsşild Ğomumi çağıştırmalılıq teoriäse qısalarında Gravitatsion radiusnı isäpläp çığara.

• Gravitatsion radius Cir öçen: 0,884 sm
• Gravitatsion radius Qoyaş öçen: 2,95 km

Bu radiuslı sferağa böten massa qısılsa ide, Cir yäki Qoyaş qara tişekkä äyläner ide.

Neytron yoldızlar gravitatsion radiusları yoldız radiusınnan 1/3 täşkil itä.

Gravitatsion kollaps

Massiv yoldızlar (2-3 Qoyaş massası) atom-töş yağulığın totıp betergännän soñ, gravitatsion kollapsnı kiçerä: yoldız gravitatsion radiusqa qısıla häm bernindi nurlanış, kisäkçälär tışqa çığa almas inde.

Gravitatsion radiusqa yaqınlaşa torğan yoldızlarda waqıt bik äkren bara.

Gravitatsion kollapsnı kiçergän häm gravitatsion radiusqa citkän yoldızlar qara tişek dip yörtelä.

Äylänmi torğan qara tişekneñ gravitatsion radiusı waqiğalar ofığına tigez.

Galaktikanıñ (Kiek Qaz Yulı) üzägendä urnaşqan ütä massiv qara tişekneñ gravitatsion radiusı 16 mln km täşkil itä.

Böten Ğälämneñ gravitatsion radiusı küzätelä torğan öleşennän zurraq bula.

Sıltamalar

• Мизнер Ч., Торн К., Уилер Дж. Гравитация. — М.: Мир, 1977. — Т. 1—3.
• Шапиро С.Л., Тьюколски С.А. Черные дыры, белые карлики и нейтронные звезды / Пер. с англ. под ред. Я. А. Смородинского. — М.: Мир, 1985. — Т. 1—2. — 656 с.