Татарстан фәне

Безнең төбәктә тупланган белемнәрне системага салырга омтылу Идел буе Болгарында ук башланган: тарих (Ягкуб бине Ногман), дин гыйльме, әдәп, әхлак (Хуҗа Әхмәд, Борханеддин Ибрахим бине Йосыф әл-Болгари, Сөләйман бине Давд), ш.у. география, математик, астрономия, химия, медицина (Таҗетдин һәм Хәсән ибне Юныс әл-Болгәрилар) өлкәсендә хезмәтләр билгеле. Монголлар яулап алганнан соң, Идел буе Болгарында фән үсеше тукталып кала. 13 йөз ахырларыннан Алтын Урданың башкаласы Сарай әл-МәхУрысә шәһәре мәдәни һәм фәнни тормыш үзәгенә әверелә: андагы гыйльми-рухани катлавның шакти өлешен Идел буе Болгарыннан чыккан кешеләр тәшкил итә. Дин гилме, математик, географи, астрономи, медисин х.б. фәннәр дә үсә. Н.Коперник б-н Ж.Брунога кәдәр үк инде Сәйф Сараиның "Сөхәйл вә Гөлдерсен" (1394) поемасында Җирнең Кояш тирәли әйләнүе турында фикер әйтелә. Яңа заман фәне хәзерге Татарстан терр-ясендә 18 йөзнең 1 яртысыннан үсә башлый. Петербур ФАнең системалы фәнни-тикшеренү ешләре планына Идел-Урал төбәген өйрәнү еше кертелә. 1730 елларда Г.Ф.Миллер, С.М.Гмелин х.б., 1760 елларда И.И.Лепйохин, П.С.Паллас, И.И.Георги х.б. катнашында үткәрелгән академик експедисилар нәтиҗәсе буенча Казан төбәге тарихына, етнографисына, мәдәниәтенә караган хезмәтләр: П.И.Рычковның "Борынгы һәм урта заманнардагы Казан тарихына бер караш" - "Опыт Казанской истории древних и средних времйон" (1767), Г.Ф.Миллерның "Казан губернасында яшәүче Чирмеш, Чуаш һәм арлар ише мәҗүси халыкларны тасвирлав" - "Описание живушчих в Казанской губернии языческих народов, яко то черемис, чуваш и вотьяков" (1791) х.б. китаплар дөнья күрә. Казандагы Беренче ир балалар гимназисы (1758), аннары Казан ун-ты (1804) ачылу фәнни интеллигенси кадрларын, ш.и. Татарлардан да зиалы затлар (Н.М. һәм Л.Н.Ибрахимовлар, Хәлфиннәр х.б.) әзерләү, ш.у. күп кенә фәнни мәктәпләр (к. Казан математик фәнни мәктәпләре, Казан астрономи фәнни мәктәбе, Казан метеорологи фәнни мәктәбе, Казан хими фәнни мәктәбе, Казан мед. мәктәпләре, Казан геология фәнни мәктәбе, Казан лингвистик фәнни мәктәбе, Казан ветеринар фәнни мәктәпләре) ешен башлап җибәрү өчен нигез булып тора. 19 йөзнең 2 нче яртысында Казанда күп кенә фәнни җәмгиәтләр барлыкка килә - Казан табибләр җәмгиәте (1868), Табигатчылар җәмгиәте (1869), Археологи, тарих һәм етнографи җәмгиәте (1878). Соңгысының ешендә Татар гәлимнәреннән Ш.Мәрҗәни, К.Насири, Г.Әхмәрев актив катнаша. 19 йөз ахыры - 20 йөз башларында Казан Рәсәйдә, Мәскәү б-н С.-Петербургтан кала, өченче зур фәнни үзәккә әверелә. 1920-30 елларда югары уку йортлары, фәнни-тикшеренү оешмалары саны арта. 1919 елда Казан политехник ин-ты, 1920 дә Казан клиник ин-ты (ГИДУВ), 1921 дә Гилми Үзәк, 1922 дә Казан совет төзелеше, авыл хуҗалыгы һәм урманчылык ин-тлары, 1926 да Казан чукрак-телсезләр ин-ты, Казан коммунәл төзелеш, Казан мед., Казан хим.-технол. һәм Казан енергетик ин-тлары, 1931 дә Казан йүридик, финанс-иктисад һәм Казан укытучылар ин-тлары, 1932 дә Казан авиаси ин-ты, 1939 елда ТАССР ХКС каршында Татар теле һәм әдәбияты фәнни-тикшеренү ин-ты (к. Тел, әдәбият һәм сәнгәт институты) оештырыла. Тарих, етнографи, археологи, тел, әдәбият х.б. белемнәрнең проблемнарын тирәнтен тикшеренү эшләре киң җәелә, бу мәсәләләрне өйрәнүдә Җ.Җ.Вәлиди, Г.С.Гөбәйдуллин, Г.Г.Ибрахимов, Н.Н.Фирсов, В.А.Богородиский, В.Ф.Смолин, Г.М.Рәхим, Г.Ш.Шәрәф, Г.Ә.Нигмәти, Г.Х.Алпаров, М.Г.Худьяков, Н.Ф.Кәлинин, Н.И.Вороб'йов х.б. катнаша. бөек Ватан сугышы елларында СССР ФА гилми оешмаларының бер өлеше Казанга эвакуацияләнә (к. СССР Фәннәр академисы), республик башкаласына 1884 фәнни хезмәткәр, ш.и. СССР ФАнең 93 хакики һәм мөхбир әгзасы күчеп килә, алар арасында И.П.Бардин, С.И.Вавилов, Б.Д.Греков, Н.Д.Зелинский, А.Ф.Иоффе, П.Л.Кәпитса, М.В.Келдыш, В.А.Көтелников, Г.М.Кржижановский, А.Н.Крылов, Л.В.Ландав, С.С.Намйоткин, А.Н.Несмеянов, С.П.Обнорский, Л.А.Орбели, А.Е.Порай-Көшис, Н.Н.Семйонов, С.Л.Соболев, Е.В.Тарле, А.Е.Ферсман, Я.И.Френкел, Е.А.Чудаков, О.Ю.Шмидт була. Күренекле гәлимнәр б-н бергә эшләү җирле фәнни кадрларның иҗади үсүенә, фундаментәл фәннәр өлкәсендә тикшеренүләр алып баруда актифлашып китүенә ярдәм итә. Казанда яңа төр кораллар ешләнә. В.П.Глушко, С.П.Королйов, В.М.Петляков, А.Н.Туполев х.б. яңа тип хәрби самолетлар, реактив двигательләр, И.В.Курчатов, А.П.Александров х.б. атом-төш коралы булдыру өлкәсендә еш алып баралар. 1945 елда СССР ФАнең Казан филиалы оештырыла (к. РФАнең Казан гилми үзәге). Ул биш фәнни-тикшеренү ин-тын - Биологи, Геологи, Физик-техник, Хими, Тел, әдәбият һәм тарих ин-тларын һәм су хуҗалыгы проблемнары, енергетик, фәнни-техник пропаганда бүлекләрен үз еченә ала (к. Казан биологи институты, Казан физик-техник институты, Оргәник һәм физик хими институты, Руда булмаган файдалы казылмалар геологисы үзәк институты, Тел, әдәбият һәм тарих институты). 1950-70 елларда башкалада һәм републикның бүтән шәһәрләрендә күп кенә тармаклардагы зур фәнни-тикшеренү ин-тлары: Казан авиаси технологисы һәм җитештерүне оештыру институты, Үзәктән кугыч һәм роторлы компрессорлар институты, "ГИПО", Татарстан нефт машиналары төзү институты, Вакуум машиналары төзү институты, Махсус төр кавчуклар институты ачыла, алар фундаментәл фәннәрне үстерүгә, ш.у. сәнәгәт һәм авыл хуҗалыгы өлкәсендә күтәрелгән проблемнарны хәл итүгә әхәмиәтле өлеш кертәләр. Күп кенә яңа зур фәнни мәктәпләр барлыкка килә (к. Хәрәкәт тотрыклылыгы теориясе Казан фәнни мәктәбе, Кайтма кыри мәсәләләрнең Казан фәнни мәктәбе, Казан радиоспектроскопия фәнни мәктәбе, Казан гидроаеромеханик фәнни мәктәбе, Җирасты гидромеханигының Казан фәнни мәктәбе). Татарстан гәлимнәре аеруча актуал фәнни һәм халык хуҗалыгы өчен әхәмиәтле мәсәләләрне хәл итүгә шакти зур өлеш кертә. Алар тарафыннан физикны, техникны, югары молекуляр кушылмалар химисын, нефт химисын, табиги кушылмаларны, Татарстан һәм Урта Идел буеның җир астын, туфрак белемен, үсемлекләр физиологисын, зоологи, медисин, Татар теле һәм әдәбияты белемнәрен, ТР тарихын х.б. өйрәнү өлкәсендә күпкырлы еш алып барыла. Фәнни казанышлары б-н киң танылган гәлимнәр: хими өлкәсендә - А.Е. һәм Б.А.Арбузовлар, Г.Х.Камай, П.А.Кирпичников, А.И.Коновалов, А.Н.Пудовик; физик-математик фәннәрендә - С.А.Әлтшулер, А.Д.Дубьяго, Б.М.Козырев, Б.Л.Лаптев, В.В.Морозов, Х.М.Мөштәри, А.П.Норден, М.Т.Нужин, А.З.Петров, Х.С.Салихов, Г.Г.Тумашев; биологида - А.М.Алексейев, Н.И.Ливанов, А.В.Кибяков, В.А.Попов, И.А.Тарчевский; геологида - И.Г.Йосыпов, Л.М.Мирополский, Р.Х.Мөслимев, Е.И.Тихвинскаья, В.П.Тронов; медисинда - С.М.Алексейев, В.Г.Груздев, И.В.Домрачйов, Д.М.Зөбәйерев, М.К.Михайлов, Ю.А.Ратнер, Л.М.Рахлин, М.З.Сигәл, Ә.Г.Терегулов, М.Х.Фәйзуллин, Л.И.Шулутко; авыл хуҗалыгы һәм ветеринарида - К.Г.Бол', Б.И.Гөризонтов, Х.Г.Гиззәтуллин, В.П.Мосолов, Г.З.Равилев, А.П.Студенсов, М.П.Тушнов, И.В.Үтәй, Н.Җ.Хаҗипов, Р.Р.Хөсәйенев, А.Г.Җиханшин; хуманитар фәннәр өлкәсендә - Я.Г.Абдуллин, А.Г.Әхмәдуллин, Е.П.Бусыгин, М.И.Габдрахманов, М.Х.Гайнуллин, Ф.Г.Гәлимуллин, Т.Н.Гәлиуллин, Ф.Ә.Гәниев, М.Г.Госманов, Х.Г.Госманов, И.П.Йырмолаев, М.З.Зәкиев, Ә.Г.Кәримуллин, А.Л.Литвин, М.И.Мәхмүтев, Х.Й.Миңнегулов, Ш.Ф.Мөхәммәдьяров, Г.В.Мөхәммәтҗанова, Ә.Г.Мөхәммәдиев, М.К.Мөхәррәмев, Р.И.Нәфиков, И.З.Нуруллин, Г.Ф.Саттаров, Ф.С.Сафиуллина, И.Р.Тахиров, Д.Г.Тумашева, Р.Г.Фәхретдинев, В.Х.Хаков, А.Х.Халиков, Г.М.Халит, Р.С.Хәкимев, М.Х.Хәсәнев, Н.Ш.Хисамов, Н.Г.Йүзиев, Х.Х.Ярми. Е.К.Завойский тарафыннан электрон парамагнит резонансы күренешен ачу дөньякүләм әхәмиәткә ия казаныш санала. 1992 елда републиктагы югары уку йортлары, академик һәм тармак фәннәре җирлегендә Татарстан Републигы Фәннәр академисы оештырыла. Аның 7 бүлегендә тарих, филологи, фәлсәфә, сәясәт белеме, психологи, педагогик, сәнгәт, хокук белеме, биологи, медисин, математик, механик һәм машиналар төзелеше, физик, енергетик, Җир турындагы фәннәр, хими һәм хими технологилары х.б. буенча әйдәп баручы белгечләр туплана. ТР ФАнең Көньяк-Көнчыгыш регионәл фәнни үзәге (1998, Бөгелмә ш.) һәм Улянов регионәл бүлеге (1999) төзелә. 2002 елда ТРда 972 фән докторы һәм 5400 фән кандидаты, Рәсәй ФАнең 4 хакики һәм 6 мөхбир әгзасы, ТР ФАнең 34 хакики һәм 65 мөхбир, 10 шәрәфле әгъзасы ешли. Републик гәлимнәре ТРның дәүләт иктисади һәм иҗтимаги алгарыш програмын, аның төп кануннарын, әйләнә-тирә мөхитне саклау, җир асты, нефт һәм газ, мәгәриф, фән һәм фәнни ешчәнлек хакындагы законнарны ешләүдә актиф катнаша. Татарстан гәлимнәре дөнья фәне б-н интенсив багланыш урнаштыра, 1990 еллар дәүамында Еуропа, Азия һәм Америк илләренең академилары һәм фәнни үзәкләре б-н 20 дән артык килешү төзелә. Н.И.Лобачевский исемендәге халыкара бүләк, Е.К.Завойский исемендәге халыкара бүләк, Халыкара Арбузов бүләге, ш.у. ТР ФАнең күренекле гәлимнәр Ш.Мәрҗани, Г.Х.Камай, Х.М.Мөштәри, В.А.Енгелгәрдт, Ә.Г.Терегулов, К.Г.Бол', В.П.Мосолов исемендәге бүләкләр булдырыла.