Бәет исемле битнең чыганагын карау

{{Музыкаль жанр
| Исеме = Бәет
| Фото = Сак-сок.jpg
| Ширина = 300px
| Подпись = Сак-Сок бәете 
| Юнәлеш = Казан ханлыгы элитар музыкасы, фольклор
| Чыганаклары =  Мәҗүси йолалар, Ислам мәдәнияте, 
| Тугандаш = [[мөнәҗәт]], [[робагый]], иляһи, [[газәл]], зикер, касыйда
| Башлана = XIV гасыр
| Чәчәк ату =  XV-XVI йөз
| Асжанрлар = [[дастан]]
| Чыгарылма = 
| Шулай_ук_кара = 
}}
[[Файл:Әбүбәкерева Гөлфәридә - Сак-Сок бәете.mp3|thumb|Әбүбәкерева Гөлфәридә - Сак-Сок бәете]]
{{Портал|музыка|татар мәдәнияте}}
'''Бәет''' ({{lang-ar|بيت}} ''«өй», «шигырь»''; [[Uğız telläre|угыз телләре]] бой/бәй ''«хикәя», «җыр»''<ref name=":0">[[Марсель Бакиров|Бакиров М.Х.]] Татарский фольклор: монография / Марсель Бакиров – Казань : Ихлас, 2012. – С.274.</ref>) — татар [[халык авыз иҗаты]] [[Шигърият|шигъри]] әсәре<ref name=":1" />, зур шәхескә яки мөһим вакыйгага багышланган, күп очракта фаҗигалелек<ref name=":2"> Садыйкова А.Х., Хәйретдинова Р.Р. XII–XX гасыр башы татар әдәбиятында дини фольклор: дәреслек / А.Х. Садыйкова, Р.Р.Хәйретдинова – Казан: КФУ, 2016. – Б.91</ref>, кызгану хисләре<ref name=":1">[https://tatar_explanatory.academic.ru/2427 Татар теленең аңлатмалы сүзлеге] ''academic.ru''</ref> белән сугарылган.  

== Тасвирлама ==
[[Гарәп теле|Гарәп]]-[[Фарсы теле|фарсы]] шигъриятендә "бәет" дип икеюллык шигырь исемләнә. Борынгы татар бәетләренә шулай ук икеюллылык хас. Жанрга икеюллык шигырьнең интонация һәм мәгънәсе ягыннан аерымланып торуы зарур<ref name=":1" />.

Бәет күп очракта [[Җыр|җырланса]] да, халык осталары бәет башкаруны "''көйләп бәет әйтү''", "''көйләп бәет уку''" дип йөртәләр<ref name=":0" />. Бәет башкаручылары ''бәетчеләр'' дип исемләнә. Бәетләргә озын [[Шигърият|шигъри текстлар]] хас, алар кайбер вакытта 500 строфа күләмен тәшкил итә<ref name=":3">Дулат-Алеев В.Д. Татарская музыкальная литература / В.Д.Дулат-Алеев. - Казань, 2007. - Б.34.</ref>. Шигъри юллар, гадәттә, тиз булмаган темпта музыкаль формулага көйләнә<ref name=":3" />. Музыкаль формулалар күпчелек очракта [[Пентатоника|пентатоника шәкеле]] кысаларыннан чыкмый.

Бәетләр өч төргә бүленә<ref name=":2" />:

* шәхси фаҗига бәетләре;
* сатирик бәетләр;
* сугыш бәетләре;

Бәет [[Мөнәҗәт|мөнәҗәт жанрына]] кайбер яктан якынлашкан: мәсәлән, күп бәетләрдә түбәндәге мөнәҗәтләркә хас сүзләрдән башлану очрый<ref> Садыйкова А.Х., Хәйретдинова Р.Р. XII–XX гасыр башы татар әдәбиятында дини фольклор: дәреслек / А.Х. Садыйкова, Р.Р.Хәйретдинова – Казан: КФУ, 2016. – Б.92.</ref>:

* «Бисмиллаһи дип башладым»;
* «Бисмиллаһи вә биллаһи, җитте корбан гаете» һ.б.

Фәкать, вакыйганы тулаем [[Эпос|эпик характерда]] тирән сурәтләү бәетнең [[Мөнәҗәт|мөнәҗәттән]] төп аермасы булып сакланган<ref name=":3" /><ref>[[Марсель Бакиров|Бакиров М.Х.]] Татарский фольклор: монография / Марсель Бакиров – Казань : Ихлас, 2012. – С.275.</ref>.

== Тарих ==
[[Марсель Бакиров|М.Х.Бакиров]] фикере буенча бәет үзенең тарихының борынгы [[Дастан|дастаннардан]] башлый, шулар арасында [[Кыйссаи Йосыф|"Кыйссаи Йосыф]]", "Хөсрәү вә Ширин", "Таһир һәм Зөһрә"<ref>[[Марсель Бакиров|Бакиров М.Х.]] Татарский фольклор: монография / Марсель Бакиров – Казань : Ихлас, 2012. – С.275-276.</ref>. 

Бәет иҗаты асылын язма әдәбият кануннары тәшкил итү сәбәпле, бәет иҗаты белән [[Татарлар|татар халкының]] зыялы урта катламы шөгыльләнгән<ref>[[Геннадий Макаров (1952)|Макаров Г.М.]] Музыка старотатарской письменной поэзии как составная часть средневековой элитарной культуры Волго-Камского региона // Музыка. Искусство, наука, практика: Научный журнал Казанской государственной консерватории имени Н.Г. Жиганова. 2016. № 1 (13). С. 36.</ref>. Күп бәетләр дәһшәтле, көлке вакыйгалар яки батырчылык үрнәкләренә багышланган.

Бәет [[Татарлар|татар халкында]] [[XIV гасыр|XIV]]-[[XV гасыр|XV]] йөзләрдә киң тарала башлый<ref>[[Марсель Бакиров|Бакиров М.Х.]] Татарский фольклор: монография / Марсель Бакиров – Казань : Ихлас, 2012. – С.278.</ref>. Бүгенге көндә дә бәетләр киң таралган [[Татар халык музыкасы|татар фольклор]] жанрларының берсе<ref>Дулат-Алеев В.Д. Татарская музыкальная литература / В.Д.Дулат-Алеев. - Казань, 2007. - Б.41.</ref>.

== Эчтәлек ==
Бәет эчтәлеге буенча [[Тарихи вакыйга|тарихи вакыйгаларга]] һәм [[Шәхес|шәхесләргә]], шәхси фаҗигаләргә, авыр замана, ирексез хезмәт һәм [[Хатын-кыз|хатын-кызларның]] михнәтле язмышына  багышланган<ref name=":4">[http://www.tatar.org.ru/kurs/8-adabiyat/cyr_4.html Халык авыз иҗаты: бәетләр] ''tatar.org.ru''</ref>. Мәсәлән, күпләргә таныш булган «Казан бәете» һәм «Сөембикә бәете»ндә [[Казан]]ның руслар тарафыннан алыну вакыйгасы сурәтләнгән. «[[Француз сугышы]]», «Җиде кыз», «[[Урта Тигәнәле]]», «Ышна», [[Сак-Сок (бәет)|«Сак-Сок» бәетләре]] шулай ук тормышта булган төрле хәлләргә нигезләнеп чыгарылган<ref name=":4" />.

== Чыганаклар ==

*[[Марсель Бакиров|Бакиров, Марсель Хәернас улы]]. Татар фольклоры : югары уку йортлары өчен дәреслек / М. Х. Бакиров. - Казан : Мәгариф, 2008. - 358, с.; ISBN 978-5-7761-1861-6
*[[Марсель Бакиров|Бакиров М.Х.]] Татарский фольклор: монография / Марсель Бакиров – Казань : Ихлас, 2012. – 399 с.; <nowiki>ISBN 978-5-904736-22-4</nowiki>.
*Дулат-Алеев В.Д. Татарская музыкальная литература / В.Д.Дулат-Алеев. - Казань, 2007. - ISBN 5-85401-082-8.
*[[Геннадий Макаров (1952)|Макаров Г.М.]] Музыка старотатарской письменной поэзии как составная часть средневековой элитарной культуры Волго-Камского региона // Музыка. Искусство, наука, практика: Научный журнал Казанской государственной консерватории имени Н.Г. Жиганова. 2016. № 1 (13). С. 29-40.
* Садыйкова А.Х., Хәйретдинова Р.Р. XII–XX гасыр башы татар әдәбиятында дини фольклор: дәреслек / А.Х. Садыйкова, Р.Р.Хәйретдинова – Казан: КФУ, 2016. – 384 б.

== Искәрмәләр ==
{{искәрмәләр}}

== Шулай ук карагыз ==

* [[Мөнәҗәт]]
* [[Дастан]]
* [[Робагый]]
* [[Газәл]]
{{Татар халык авыз иҗаты}}
[[Төркем:Шәрык әдәбияты жанрлары]]
[[Төркем:Татар әдәбияты| ]]
[[Төркем:Җырлар]]
[[Төркем:Бәетләр]]
[[Төркем:Фольклор]]