Вишну иконографиясе исемле битнең чыганагын карау

[[Файл:People seeing vishnu sculpture at Mahabalipuram.jpg|мини|250x250пкс|<small>Зиярәт кылучылар [[Махабалипурам]] гыйбадәтханәсендә ятучы мәһабәт Вишну сынын карыйлар.</small>]]
'''Вишну иконографиясе''' ({{lang-en|Vishnu iconography, Iconography of Vaishnava Images}}) — ул [[Вишну]]ны һәм аның чагылышларын (аватарларын) сурәтләү кагыйдәсе һәм аларны өйрәнү системасы.

== Кеше кыяфәте ==
[[Файл:A Vishva-rupa print.jpg|мини|200x200пкс|<small>[[Кришна]] [[Арджуна]]га [[Курукшетра]] кырында галәми формасын [[Вишварупа]]ны күрсәтә.</small>]]
[[Парама Самхита]] буенча Вишну кеше кыяфәтендә сурәтләнергә тиеш. Моның аңлатмасы Раббы кеше кыяфәтен кешелеккә мәрхәмәтлелек итеп алуында. Башка очракта кеше аңлый да алмас иде, сабакларына иярә алмас иде.  [[Махабхарата]]да [[Кришна]] [[Арджуна]] алдында үзенең галәми формасын [[Вишварупа]]ны күрсәткәч, ул аны карарга чыдый алмаган.

<blockquote>Шуңа күрә Үлемсез кеше кыяфәтендә итеп уйланырга тиеш.<br/>
''Парама Самхита'', 3:6.</blockquote>{{конец цитаты|}}
[[Һинд дине]]ндә Ходайларны аларның хасиятләренә карап төрле кыяфәтләр һәм позаларда сурәтлиләр. Аларның берничә баш һәм куллары, сугыш кораллары, бизәнү әйберләре һәм аталана торган хайваннары, юлдашлары һәм гаиләсе булырга мөмкин. Һәрбер образның символизмы бар, мәсәлән, куллар саны атрибутлар, мәсәлән, сугыш коралы санын чагылдыра. Куллар күбрәк булган саен, Ходайның [[раджас]]ик сыйфатлары күбрәк була (мәсәлән, [[Сударшана]]ның). Тәңгәл килгән рәвештә, [[Саттва]]га якынлашкан саен, куллар саны кими. Символик мәгънә изге текстларда аңлатыла. Хосусан иконографиягә [[Вишну Пурана]], [[Бхагавата Пурана]], [[Агама]] һәм шулай ук [[Гопалатапани-упанишада]] кебек [[Упанишада]]лар багышланган.

== Ходайның гыйбадәтханә формалары ==
[[Файл:Narasimha Vigraha.jpg|слева|мини|180x180пкс|<small> [[Нарасимха]]ның хәрәкәтләнми торган муртисы (мула виграха) ([[Хампи)]]</small>]]
Гыйбадәтханә Ходай сыннары ([[мурти]]) ике формада булырга мөмкин. Гыйбадәтханәнең төп Ходае, кагыйдә буларак, таштан була. Гигант күпметрлы форма очрагында ул гипстан булырга мөмкин. Аны "мула виграха" дип атыйлар. Бу гыйбарә "оригиналь" (төп) һәм "форма" (икона) дигән сүздән килеп чыккан. Мула виграха үзенең урыныннан беркайчан да кузгатылмый. Аның тирәсендә көн саен уза торган хезмәтләр һәм ритуаллар үткәрелә. Гыйбадәтханә муртисының икенче формасы "утсава виграха" буларак мәгълүм, бу төп Ходай-сыман кече сын. "Утсава" "церемония" яки "фестиваль" дигәнне аңлата. Кагыйдә буларак, утсава виграха биш металл эретмәсеннән тора, боларга бакыр, аккургаш, кургаш, тимер, көмеш (сирәгрәк - алтын) керә.<ref>{{Книга|автор=Monier-Williams M., Leumann E., Cappeller C.|заглавие=A Sanskrit-English Dictionary: Etymologically and Philologically Arranged with Special Reference to Cognate Indo-European Languages|ответственный=|издание=|место=|издательство=Motilal Banarsidass Publications|год=2002|страницы=|страниц=|isbn=|isbn2=}}</ref>.
Фестивальләр һәм бәйрәмнәр вакытында киң җәмәгатьчелеккә кече Ходай чыгарыла. Элек бу гыйбадәтханәләргә түбән [[каста]] вәкилләре кертелмәгәнгә күрә булган. Алар Ходайга бары тик гыйбадәтханәдән процессия өчен чыгарылганда карый алганнар. [[Даршан]] вакытында кече Ходайга төп Ходайның шактисы (энергиясе) бирелә дип санала. Йорт ритуаллары һәм хезмәт итү өчен Ходайның кече формалары кулланыла. Кагыйдә буларак, болар рәсемнәр яки металлик (сирәгрәк - таш) сыннар була. Йорт хезмәте өчен металлик муртилар 14 сантиметр биеклектә була.<br/>
[[Файл:KeelapatlaUtsavVigraha.JPG|мини|180x180пкс|<small> Шри-деви һәм Бху-деви белән [[Венкатешвара]]ның фестиваль утсава виграхасы. (Конетирая, [[Читтур]])</small>]]
Гыйбадәтханә табынуы вакытында төп Ходайның берничә кечерәйтелгән копиясе кулланылырга мөмкин. Аларны "карма бимба" дип атыйлар.<ref>{{Книга|автор=Borooah, Anundoram|заглавие=English-Sanskrit dictionary|ответственный=|издание=|место=Gauhati|издательство=Publication Board, Assam|год=1971|страницы=|страниц=|isbn=|isbn2=}}</ref>. Агамалар буенча, гыйбадәтханәдә алар өч, биш яки алты булырга тиеш. Төп Ходайдан энергия гамәл яки ритуал беткәнче озак булмаган вакытка кечерәйтелгән копиягә керә.
<blockquote> Карма бимба бөтен ваклыларда төп Ходайны кабатларга тиеш.<br/>
''Вишваксена Самхита'', 17; 11.</blockquote>
Киң таралган карма бимбаларга "каутука-бера" (көн саен тәкъдим итүләр өчен), "снапана-бера" (көн саен юу церемониясе өчен), "бали-бера" (зиярәт кылучылар өчен гыйбадәтханәнең эчке янында дөге һәм чәчәкләр бирү), "утсава-бера" (фестивальдә процессиядә катнашу өчен), "щаяна-бера" (йокы бүлмәләре өчен). Төп Ходайның барлык копияләренә ия булып аларга аерым табыныр өчен бай булган гыйбадәтханәләр алай ук күп түгел. Гадәттә гыйбадәтханәдә төп Ходай була һәм гыйбадәтханә тышында процессияләр өчен кече Ходай була. Соңгысы барлык башка өстәмә функцияләрне башкарырга мөмкин. Мәсьәләрен башкарганнан соң карма бимба изге урынга кайтарыла һәм төп Ходай янында урнаштырыла. "Утсава-бера" төп Ходай алдында саклана.

== Муртиның килеп чыгышы ==
[[Файл:Tirumala Venkateswara temple entrance 09062015.JPG|слева|мини|<small> [[Тирумала]]да [[Венкатешвара Тирумала Гыйбадәтханә]]се популяр дини сәфәр кылу урыны булып тора, анда [[Вишну]]ның [[Венкатешвара]] формасында кулдан ясалмаган образы бар.</small>]]
Агамалар буенча, мурти таштан, агачтан, металлдан, балчыктан яки "кади-шаркара"дан ясалырга мөмкин, бу цементка охшаган эремә. Моннан тыш, мурти зиннәтле таш буенча кисү һәм тукымада буяп ясау ысулы белән ясалырга мөмкин. Киң җәмәгатьчелек өчен металлик муртилар бронзадан яки бакырдан коелырга мөмкин, гыйбадәтханәләрнекеләр - билгеләнчә, металлар катнашмасыннан ясалырга мөмкин.
Мурти кагыйдәләр буенча ясалганда, ул чагылдырган Ходай илаһи ихтияр буенча сурәткә керә. Ходайның шактисы (энергиясе) кергән мурти "дивья мангала виграха" исеменә ия, ягъни Ходай фатихалы сурәт. Мурти үзе аватара булып китә (arca avatara), ягъни Ходайның җирдәге чагылышы, шулай итеп ул аңа табынганнарга алкышлар бирә.<ref>{{Книга|автор=Tirunārāyaṇapuram Kr̥ṣna Ayyaṅgār|заглавие=Vaishnava Divya Desha Darshana Kaipidi: A Hand Book|ответственный=|издание=|место=|издательство=T.K. Iyengar|год=2000|страницы=|страниц=|isbn=|isbn2=}}</ref>.
Муртилар килеп чыгышлары буенча дүрт группага төркемләнә. Беренчегә үзләре чагылган (сваям вьякта), ягъни кеше ясамаганнар керә. Икенчесенә Ходайның җир чагылышлары яки үткәндә бөек хәкимнәр тарафыннан куелганнар керә (пурва стхапита). Соңыннан өченче төркемгә кулдан ясалган (пратиштхита) керәләр. Һиндстанда сигез гыйбадәтханәдә үзләре чагылдырылган Вишну сыннары бар.
:
{| class="wikitable"
!<small>Гыйбадәтханә</small>
!<small>Мурти (рус)</small>
!<small>Мурти (eng)</small>
!<small>Урнашуы</small>
!<small>Веб-сайт</small>
|-
|<small>[[Шрирангамда Ранганатхи Гыйбадәтханәсе]]</small>
|<small>[[Ранганатха]]</small>
|<small>Ranganathar</small>
|<small>Шрирангам,  Тируччираппалли, Тамилнад</small>
|<small>[http://www.srirangam.org/ Сылтама] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20101029022348/http://www.srirangam.org/ |date=2010-10-29 }}</small>
|-
|<small>[[Венкатешвара Тирумала Гыйбадәтханәсе]]</small>
|<small>[[Венкатешвара]]</small>
|<small>Vekateswara</small>
|<small>Тирупати, Читтор,  Андхра-Прадеш</small>
|<small>[http://www.tirumala.org/Howtoreach_TirupatiandTirumala.aspx Сылтама] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20180520040716/http://tirumala.org/Howtoreach_TirupatiandTirumala.aspx |date=2018-05-20 }}</small>
|-
|<small>{{не переведено|есть=:en:Bhu Varaha Swamy temple|надо= Храм Бху Вараха Свами Перумал в Шримушнам |текст= Bhu Varaha Swamy temple}}</small>
|<small>[[Вараха|Бху Вараха]]</small> 
|<small>Bhu Varaha</small>
|<small>Шримушнам, Куддалор,  Тамилнад</small>
|
|-
|<small>{{не переведено|есть=:en:Vanamamalai Perumal temple|надо=Храм Ванамалаи Перумал в Нанганри|текст=Arulmigu Vanamamalai Perumal Temple}}</small>
|<small>Тотадринатх  (Вишну), Варамангаи  (Лакшми)</small>
|<small>Thothadrinathan, Varamangai</small>
|<small>Нанганри,  Тирунелвели, Тамилнад</small>
|
|-
|<small>[[Муктинатх|Muktinath Temple]]</small>
|<small>Муктинатх</small>
|<small>Muktinath</small>
|<small>Муктинатх, Непал</small>
|<small>[http://www.muktinath.org/ Сылтама] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20180602024202/http://muktinath.org/ |date=2018-06-02 }}</small>
|-
|<small>Varaha Temple</small>
|<small>[[Вараха]]</small>
|<small>Varaha</small>
|<small>Пушкар,  Аджмер, Раджастан</small>
|
|-
|<small>[[Бадринатх Гыйбадәтханәсе]]</small>
|<small>Бадри [[Нараяна]]</small> 
|<small>Badri Narayana</small>
|<small>Бадринатх,  Утаранчал</small>
|<small>[http://uttaranchaltourism.org/ Сылтама] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20180528131111/http://uttaranchaltourism.org/ |date=2018-05-28 }}</small>
|-
|<small>{{не переведено|есть=:en:Naimisaranya|надо=Храм Чакратиртха Вишну в Наймишаранья|текст=Naimisharanya Chakratheerth Vishnu Temple}}</small>
|<small>Дева-раджа (Вишну), Пундарика-валли (Лакшми)</small>
|<small>Deva Raja, Pundarika Valli</small>
|<small>Нимсар, Уттар  Прадеш</small>
|
|}

== Ходайның позалары ==
Агамалар буенча, Ходайлар сурәтләре өч төркемгә бүленәләр: рәсем итеп ясалганнар (citrabhāsa), барельеф (citrārdha) һәм сыннар (citra). Сыннар күчерелә торганнарга (cala), хәрәкәтләнми торганнарга (acala) һәм хәрәкәтләнми торган, әмма күчерелергә мөмкиннәргә (calācala) бүленәләр. Төп Ходай гел хәрәкәтләнми торган була, аны гыйбадәтханәдән беркайчан да чыгармыйлар. Моннан тыш, сын хасиятенә күрә, мурти тыныч (śānta, saumya) яки ярсулы (raudra, ugra) булырга мөмкин. Ходай берничә образда булырга мөмкин, иң еш очраганнары: басып торып (sthānaka), утырып (āsina) һәм иелеп (śayana).<gallery>
Файл:Bhoga sayana murthi.jpg|<small> Шри-деви һәм Бху-деви белән Мурти Вишну, [[Ананта-шеша]]да иелеп ятучы (sayana murthy) Вишну муртисы ([[Хайдарабад]] археологик музее<nowiki/>)</small>
Файл:Sama-Sthanaka Vishnu.jpg|<small>Басып торучы Вишну муртисы (sthanaka murthy) ([[Хайдарабад]] археологик музее<nowiki/>)</small>
Файл:Ranganath.JPG|<small> Ятучы Вишну муртисы ([[Яңа Дәһли]]дә Милли музей)</small>
Файл:6th century Vishnu seated on Sesha in Cave 3, Badami Hindu cave temple Karnataka.jpg|<small> [[Ананта-Шеша]] тәхетендә утыручы Вишну Муртисы (asina murthy) ([[Карнатака]], [[Бадами]]да мәгарә гыйбадәтханәсе.)</small>
</gallery> Ходай алучы берничә композиция яки поза бар. Аларга муртига табыну максаты һәм урнашуы бәйле. Барысы дүрт позицияне аералар (бишенчесе, abhicārika-mûrti, Вайшнавизмда кулланылмый).
{| class="wikitable"
|'''<small>Тышкы кыяфәте</small>'''
|'''<small>Тасвирламасы</small>'''
|'''<small>Урнашуы</small>'''
|'''<small>Мисал</small>'''
|-
|<small>Йога-мурти  (yoga-murti)</small>
|<small>Ходай медитация позасында. Аңа илаһи сыйфатларга ия булу һәм Ходай белән берләшү өчен табыналар.</small>
|<small>Мурти елга ярында, урманда яки тау башында урнаштырыла, бу табыну максатына ирешер өчен әйләнә-тирә мохитне барлыкка китерергә тиеш.</small>
|<small>Йог позасындагы Нарасимха.</small>
|-
|<small>Бхога-мурти  (bhoga-murti)</small>
|<small>Ходай үзенең хатыны белән көнкүреш тормышта кебек сурәтләнгән. Аңа чәчәк ату һәм бәхетне кертеп, тормышның максатларына ирешү өчен табыналар.</small> 
|<small>Мурти шәһәрләрдә һәм йортларда төзелгән гыйбадәтханәләрдә урнашкан.</small>
|<small>Лакшми-Нараяна, Радха-Кришна, Сита-Раманың парлы сурәтләре.</small>
|-
|<small>Вира-мурти  (vīra-murti)</small>
|<small>Каһарман сәхнәсендә сурәтләнгән Ходай: каршы чыкканны (шәйтанны) тар-мар итү һәм дхарманы торгызу. Аңа уңышка ирешер өчен, хакимияткә ирешү өчен һәм эчке дошманнарны җиңү (ярсу, саранлык, шәһвәт, көнче килү) өчен табыналар.</small>
|<small>Мурти халык тыгыз яши торган урыннарда, беренче чиратта шәһәр үзәгендә куела.</small>
|<small>Раманың Равананы җиңүе яки Кришнаның Калияне җиңү сәхнәләре. Вишну һәм Лакшминың сигез куллы формалары шулай ук Вира-муртилар буларак карала.</small>
|-
|<small>Угра-мурти  (ugra-murti)</small>
|<small>Ходай ярсулы формада яки көч атрибутлары белән сурәтләнгән, мәсәлән, үткен тешләр белән, күп санлы куллар һәм сугыш кораллары белән, баш тирәли янучы ореол белән һәм киң күзләр белән. Ходайга эчке һәм тышкы дошманнардан саклану өчен табыналар.</small>
|<small>Муртины яшәү урынының төньяк-көнчыгыш шәһәр янында урнаштыралар. Муртины шәһәрдә урнаштыру начар дип санала. Гыйбадәтханә шәһәрдә урнашкан булса, ярсулы аспектларны нейтральләштерер өчен аның алдында тыныч форма торырга тиеш яки гыйбадәтханә буасы булырга тиеш.</small>
|<small>Мисал: Вишварупа, Нарасимха яки Сударшана.</small>
|}

== Ходайның пространство ориентациясе ==
Басып торучы яки утыручы Ходайлар йөзләре белән Көнчыгышка яки Көнбатышка карый торган итеп сурәтләнә. Иелгән фигура теләсә кайсы юнәлешкә таба урнашырга мөмкин. Ходайның урнашуына карап аңа табыну нәтиҗәләре төрле булырга мөмкин. Йөзе көнчыгышка таба - тынычлык, көнбатышка - көч һәм кыюлык, көньякка - җиңү яки уңыш. Вайшнав муртиларын төньякка таба карый торган итеп урнаштырмыйлар (бу символик рәвештә җимерүне аңлатыр иде). Ярсулы Угра-муртины йөзе белән төньяк-көнчыгышка таба урнаштыралар.

== Тышкы әйләнә-тирә мохит ==
Вишнуның иконографиясе рухи (күренми торган) һәм җир (физик) дөньяның үзара тәэсир итешүен тасвирлавында нигезләнгән. Символлар системасы берничә гасыр элек барлыкка килгән, без аның килеп чыгышы турында әз беләбез. Күпчелек очракларда безгә кайчак капма-каршы мәгънәле интерпретацияләр һәм тасвирламалар килеп җитә. Шулай да, Вишну иконографиясендә символлар системасы рухи фикерләр һәм аларның формалары арасында бәйләнешне аңлатырга мөмкинчелек бирә. Символизм тышкы кыяфәтендә һәм Вишну тирәлегендә чагыла.
Вишну [[Падма (символ)|Падма]] формасындагы тәхеттә тора яки утыра. Лотос чисталык яки нурландырылган акыл символы булып тора. Бу Ходайның үзендә иллюзияләрдән һәм ялгышулардан ирекне чагылдырганын аңлата.
Вишну сурәтендә "нитья сури"лар бар, алар аның әйберләре. Һәрбер әйбер Вишнуның атрибутын яки илаһи сыйфатын чагылдыра. Шәхес формасында Вишнуның барлык әйберләре Раббының мәңге хезмәтчеләре яки юлдашчылары булып тора һәм аның якын тирәлеген формалаштыралар. Мәҗбури төркемгә Алиһәләр, хәкимнәр, [[Вишваксена]], [[Гаруда]], [[Сударшана]], [[шанкха]], [[каумодаки]] һәм байрак керә. Илаһи образ өстендәге ниша яки арканың таҗы булып [[киртимукха]]ның куркыныч йөзе тора. Изге урынга керүне [[дварапала]]лар саклый. Вишнуның берничә төр сугыш коралы һәм бизәге бар, алар Галәмнең космик принципларын чагылдыра.

=== Сөт океаны ===
[[Файл:Bangkok Airport 07.JPG|мини|200x200пкс|<small>Бангкок аэропортында инсталляциядә Вишну сөт океаны арасында Меру тавы башында бии.</small>]]
Вишну иконографиясендә тышкы тирәлек булып сөт океаны һәм [[Ананта-Шеша]] еланы тора. Сөт океаны (ksira-sagara) табигатьнең Галәм яратылганчы ([[пракрити]]) бертөрле берлеген чагылдыра. Бар өч [[гуна]] гармония һәм баланста тора. Сөт океанын язу белән бертөрле берлек югала, табигать күбрәк структураштырылган булып тора. Сөт океаныннан ундүрт асыл әйбер барлыкка килә. Сөт океаны Раббы булган пространство яки мәңгелекне чагылдыра.

=== Ананта-Шеша ===
Ананта-Шеша (Аnanta Seṣa) — бу Вишну аның өстендә яткан мең башлы еланның исеме. Елан Вишнуның аерып булмаслык өлеше булып тора. Аның исеме "Ананта", яки чиксездән һәм "Шеша" калдыктан тора. "Шеша"ның башка мәгънәсе - хезмәтче. Галәмне җимергәч, аннан үзгәрмәүче калдык Шеша булып санала. Аннан шуннан соң яңа Галәм туа, яңа цикл тормыш башлана. Мең башлы елан Вишну шуның өстендә ята торган вакытның мәңгелеген чагылдыра.

=== Чамара (җилпәзә) һәм кулчатыры ===
Чамара [[як]] койрыгы йоннарыннан җилпәзә булып тора. Һинд динендә ул ритуаллар, пуджа, церемонияләр вакытында кулланыла һәм югары сыйныфлар билгесе булып тора. Гыйбадәтханәләрдә чамара белән Вишнуга аны эсседән "арындыру" өчен җилләтәләр. Иконографиядә чамара рухи барлыкка китерү вакытында мәңге законны (санатана дхарма), Галәм сулышын чагылдыра. Як койрыгының мәгънәсе символик: яклар көтүе хәрәкәттә булганда, хайваннар бер-берсенең койрыклары артыннан баралар. Дөрес үз-үзен тотыш белән көтү алга бара. Бу аналогия гомуми хак үз-үзен тотыш буларак дхарма дип әйтергә була.

<blockquote>Вайю Ходай Кришнаның туу вакыты булып киткән, Ямараджа Кришна Раббының чамарасы булып киткән, Шива Ходай Кришнаның ялтыраучы кылычы булып киткән. ''Шри Кришна Упанишада, 20 Текст''</blockquote>

Ритуал вакытында Вишнуның ян-янында ике церемониаль чамара кулланыла. Алар Раббының дхармасын һәм данын чагылдыралар. Кулчатыр җир бәлаләреннән саклый һәм Вишну шунда булган, бәласез күк сыену урынын [[Вайкунтха]]ны чагылдыра. Вайкунтха [[Меру|Меру Тавы]] башында урнашкан дип санала. Шулай итеп, кулчатырның тоткысы Брахманның дөньясын, Раббы белән кушылуны чагылдыра.

<blockquote> Я брахманнар, Ходайның кулчатыры - бу аның рухи сыену урыны, Вайкунтха, анда курку юк, ә корбаннар Раббысын үзенә атландырып йөртә торган Гаруда - бу өч Веда. ''Шримад Бхагаватам, 12 Җыр, 11 Бүлек, 19 Текст'' </blockquote>

<blockquote> Кояш һәм Ай минем тәнемнең күркәмлеген чагылдыра. Алтын Меру тавы - бу минем күркәм байрагым. Брахмалока минем кулчатырым буларак. Җиде тагын да түбәнрәк планетар система - бу минем аякларым. ''Гопалатапани-упанишада, 81 Текст''</blockquote>

=== Арба ===
[[Файл:THE FAMOUS. TWO CHARIOTS (CARS) OF SALEM - panoramio (7).jpg|мини|210x210пкс|<small>Вишну өчен гигант фестиваль арба (Салем)</small>]]
Һәр эре Вайшнав гыйбадәтханәсендә церемониаль арба бар. Ел саен ун көн дәвам итүче брахмосатва бәйрәме вакытында арбада Ходайның утсава муртисы чыгарыла. Вайшнавлар бу арбага җигелеп Ходайны гыйбадәтханә территориясе тирәли алып баралар. Арба кешенең тәнен чагылдыра, аңа сиземнәр (атлар) җигелгән, ә хәрәкәтчән акыл арбада. Арбаны Ходай алып бара, бу Махабхарата белән туры аналогия, анда Кришна Арджунаның арба йөртүчесе булган. <blockquote> Аның уклары - сиземнәр, арба көчләр тулы, гамәл кылучы акыл дип әйтелә. Аның кыяфәте - нечкә сизем объектлары, ә кул ишарәләре - максатлы эшчәнлек асылы. ''Шримад Бхагаватам, 12 Җыр, 11 Бүлек, 16 Текст''</blockquote>

== Атрибутлар символизмы ==
=== Зәңгәр тән төсе ===
«Шьямала» — [[Рама]] һәм [[Кришна]] эпитетларның берсе, бу соры-зәңгәр яки зәп-зәңгәр-кара төстәге тән төсе атамасы. Вишнуның тән төсе сурәтләрдә үзгәрә, төрле төсмерләр ала, әмма нигездә гел зәңгәр булып кала. Бу төпсез күк һәм чиксез океан төсе, рухи чагылышта чикләүләр юклыгын чагылдыра.

=== Күп куллы форма ===
[[Файл:Vishnu Upholding the Universe from sculpture at Mamallapuram India 1913.jpg|слева|мини|<small>Махабалипурамда барельеф, Вишнуның сигез куллы формасы</small>]] Вишнуның дүрт һәм сигез куллы сурәтләре очрый. <blockquote> Дүрт кул өч фундаменталь сыйфатны (гунаны) һәм кеше тарафыннан үзенең шәхсилеген һәм хосусыйлыгын чагылдыра. ''Гопалатапани-упанишада, 55 текст''</blockquote>
Дүрт саны Һинд динендә берничә ассоциация белән күрсәтелгән: дүрт дөнья ягы, дүрт изге Веда, дүрт каста, дүрт тормыш стадиясе, дүрт аң дәрәҗәсе, дүрт иярүчеләр тибы, дүрт Вишну чагылышы, дүрт дхарманы тәшкил итүче әйберләр, кеше тормышының дүрт максаты, дүрт ирекле булу тибы, дүрт кеше яше, дүрт туу тибы, дүрт рухи юл, һ.б.<br/>
Вишнуның сигез куллы сурәтләре ана булган сигез көчен [[шакти]]ны чагылдыра. Аларга сәламәтлек, рухи белем, байлык, барлыкка китерү, үзара тәэсир итү, бөеклек, кыюлык һәм гаделлек керә. Шуның белән алар сигез рухи сыйфатны чагылдыралар: бөтен нәрсәне белүче (sarva-jnatva), гомумкөчле (sarvesvaratva), бар нәрсәнең хөкемдары (sarva-antaryamitva), бар нәрсәнең сәбәбе (sarva-karaṇatva), бөтен нәрсә белән идарә итүче (sarva-niyantritva), бөтен нәрсәне барлыкка китерүче (sarva-kartritva), гомум-куәтле (sarva-saktimatva), бер нәрсәгә дә бәйле булмаган (sva-tantratva).

=== Кул ишарәләре ===
Сурәтләрдә Вишну кайбер ишарәләр күрсәтергә мөмкин, аларның һәрберсендә гыйбадәтханәгә зиярәт кылучыга, пуджа яки даршан катнашучысына юллама бар.<ref>{{Книга|автор=Bunce F.|заглавие=Mudrās in Buddhist and Hindu practices: an iconographic consideration|ответственный=|издание=|место=New Delhi|издательство=D.K. Printworld|год=2005|страницы=|страниц=|isbn=|isbn2=}}</ref>.
{| class="wikitable"
!<small>Сурәт</small>
!<small>Атама</small>
!<small>Ишарә мәгънәсе</small>
|-
|[[Файл:Lakhsmi Narasimha.jpg|центр|мини|100x100пкс]]
|<small>Абхайя-мудра</small>

<small>(Abhaya Mudra):</small>

<small>алгы уң кул</small>
|<small>Кыюлык ишарәсе: Вишну мәрхәмәтлек океаны булып тора һәм үз тугърыларына җир куркуларыннан саклауны бүләк итә.</small>
|-
|[[Файл:Vishnu (V&A Museum) London.jpg|центр|мини|100x100пкс]]
|<small>[[Варада-мудра]]</small>

<small>(Varada Mudra):</small>

<small>уң алгы кул</small>
|<small>Миһербанлык ишарәсе: Вишну барлык тере мәхлукатларга бертигез миһербанлы һәм алмашка бернәрсә дә сорамый.</small>
|-
|
|<small>Чин-мудра</small>

<small>(Chin Mudra)</small>
|<small>Өйрәтү ишарәсе: Вишну иң олы укытучы һәм дхарма йөртүчесе булып тора.</small>
|-
|
|<small>Тарджани-мудра</small>

<small>(Tarjani Mudra)</small>
|<small>Янау ишарәсе: Вишну надан үз-үзенңе тотыштан кисәтә</small>
|-
|
|<small>Кати-хаста</small>

<small>(Kati-hasta Mudra)</small>
|<small>Янау ишарәсе: Вишну туу һәм үлем циклларыннан арыну өчен табаннарына бирелергә (сыену урынына ия булырга) тәкъдим итә.</small>
|}

=== Дүрт баш атрибут ===
Вишну үзенең кулларында дүрт төп әйбер: сугыш чукмарын (Каумодаки), утлы диск (Сударшана), диңгез кабырчыгы (шанкха) һәм чәчәк атучы лотосны (падманы) тота. Алар тәңгәл килгән рәвештә куәтне, вакыт өстеннән хакимиятне, пространство өстеннән хакимиятне һәм чисталыкны символлаштыралар.

=== Икенчел атрибутлар ===
Вишнуның сигез-куллы формасы очрагында, ул башка әйберләрне дә тотарга мөмкин. Болар кылыч һәм кын (рус. "ножны"), җәя һәм уклар булып тора. Кылыч чиста белем ([[джнана]]ны чагылдыра, аның нигезендә чын күрү (видья) ята. Вишну кылыч белән наданлыкны җимерә. Кын бәлмәүне ([[авидья]]), чынлыкны иллюзиядән аера белмәүне чагылдыра.<br/>
[[Рама]]ның "Шринга" (Sringa) дип аталучы зур җәясе булган. Вишну коралларының рухи интерпретациясе - Ходайга ирешү һәм ирек булу өчен кулланылган кораллар. [[Ом]] [[мантра]]сы - җәя булып тора, [[Атман]] (рух) - ук, ә Вишну - максат. Эзләнүче Вишнуның исемнәрен кабатлап акылы белән уклар җибәрә, шуннан соң ул Раббы белән берлеккә ирешә.<br/>

=== Каустубха ташы ===
Вишнуның күкрәгендә зиннәтле Каустубха (Kaustubha) ташы асылынып тора. Аның исеме "океан хәзинәсе" дигәнне аңлата, бу ташның килеп чыгышын чагылдыра. Каустубха сөт океанын язу нәтиҗәсендә зиннәтле хәзинә буларак туган.<br/>
<blockquote>Бу Каустубха зиннәтле ташы буларак мәгълүм аң формасы. ''Гопалатапани-упанишада, 54 текст''</blockquote>

<blockquote>Күркәм Хари Каустубха асыл ташы буларак мәгълүм дөньяның саф һәм тискәре сыйфатларсыз чиста җанын киеп йөри. (Вишну-пурана, 1; 22; 67)</blockquote>

<blockquote>Үзенең күкрәгендә тумаган Раббы җанның сафлыгын чагылдыручы Каустубха ташын киеп йөри. ''Шримад Бхагаватам, 12 Җыр, 11 Бүлек, 10 Текст''</blockquote>
Каустубха Галәм аңы булган аңны чагылдыра. Аны Ведаларда [[хираньягарбха]] (hiraṇyagarbha), алтын яралгы буларак тасвирлыйлар: чиста, нәзек һәм керсез. Каустубха табигате буенча чиста булган барлык тере мәхлукатларның белемен чагылдыра.

=== Шриватса ===
Шриватса (Srivatsa) турыдан-туры мәгънәдә, "Шриның сөйгәне", ягъни [[Лакшми]]ның сөйгәне, ул Вишнуның күкрәгендә чәчләр бәйләме. Символ шулай ук [[Гаруда]] билгесенә охшаган зур миң (хридая вихара) итеп сурәтләнергә мөмкин. Шриватса барлык Вишну аватарлары сурәтләрендә дә бар, аның буенча Раббының җир чагылышын танырга була дип санала.  <blockquote> Аның күкрәгендә Шриватса билгесе - ак чәчләр бөтеркәсе. ''Шримад Бхагаватам, 3 Җыр, 28 Бүлек, 14 Текст''</blockquote>

Шриватса зур булмаган спираль-сыман символ яки өчпочмак итеп сурәтләнә. Ул Ходай чагылышынң беренче принцибын, ([[пракрити]]) табигатен яки матди энергияне чагылдыра. Нәтиҗә буларак, Шриватса формасында Вишнуның күкрәгендә аның хатыны Лакшми тора дип санала. Өч бөтеркә яки почмак өч [[гуна]]ны чагылдыра.<br/>
Көньяк Һиндстанда Вишнуның бронза муртиларында Шриватсалар X гасырдан бирле Вишнуның һәм аның автарларының күкрәкнең уң ягында очрый башлый. [[Вишну-сахасранама]]да Шриватса Вишну исеме буларак искә алына. Ул шулай ук [[Андхра-Прадеш]], [[Телингана]], [[Тамилнад]] һәм [[Карнатака]] штатларында популяр Һинд исеме булып киткән. Тибет [[Буддизм]]ында символ [[чиксез төен]]гә эволюцияләгән.

=== Виджаянти чәчәк үреме ===
Чәчәк үремен «Виджаянти» (Vaijayanti-mala) яки җиңү чәчәкләр үреме дип атыйлар. [[Бхагавата Пурана]] юрамасы буенча Вишнуның муенында биш төр урман чәчәкләре яки [[Һинд динендә Тулси|туласи]] чәчәкләреннән чәчәк үреме тора. [[Вишну Пурана]] буенча чәчәкләр үреме биш асыл таштан тора. Аларга [[энҗе]], [[якут]], [[зөбәрҗәт]], [[зәңгәр якут]] һәм [[алмаз]] керә. Алар биш беренчел элементларны чагылдыра. Ниче булса да, чәчәкләр үреме Ходайны ураткан биш сиземнәр сферасын чагылдыра.

<blockquote> Аның муенында урман чәчәкләреннән үрем. ''Шримад Бхагаватам, Песнь 10, Глава 35, Текст 24-25''</blockquote>

<blockquote> Сугыш чукмары тотучының муенчасы биш төр (асыл ташлардан) тора - ул беренчел элементларның сәбәпләренең тупланмасы булып тора һәм ул, я ике мәртәбә туган, биш беренел элементларның муенчасы булып тора. ''Вишну-пурана, Книга 1, Глава 22, Текст 72''</blockquote>

=== Питамбара киеме ===
Питамбара (Pitambara) дип Вишнуның сары төстәге киемнәрен атыйлар. Аларга шулай ук Һинд дине гыйбадәтханәләрендә Ходайларны киендерәләр. Сары төс [[ягья]] барышында тәкъдим ителгәнне йота торган утның төсенең символы булып тора. Ходай ягья-пуруша, яки изге ут өчен тәкъдим ителгән корбаннарны кабул итүче буларак мәгълүм. Шулай итеп, сары төс изге утны һәм аңа рәхмәтле Ходай нигъмәтенә ия була торган ут корбан бирүен символлаштыра.<blockquote> Шуннан соң, я патша, мәңгелеккә кадәр Иң Олы Ходай үзе, сары киемнәренә киенгән килеш һәм үзенең дүрт кулында кабырчыкны, дискны, чукмарны һәм лотос чәчәген тотып Адити алдында пәйда булган. ''Шримад Бхагаватам, 8 Җыр, 17 Бүлек, 4 Текст'' </blockquote>

=== Изге бау ===
<blockquote> Изге бау - ул өч аваздан торган ОМ иҗеге. ''Шримад Бхагаватам, 12 Җыр, 11 Бүлек, 11-12 текст''</blockquote>

Изге бауны (Yajnopavitam) яки упавитаны барлык ике туган кастасы әгъзалары киеп йөри ([[брахманнар]], [[кшатрийлар]], [[вайшьялар]]). Аны сул җилкәдә киеп йөриләр һәм ул уң ботка төшә. Изге бау аны киеп йөрүче үзен тән, сөйләм һәм акыл контролена багышлый дигәнне аңлата. Изге бауны [[упанаяна]] йоласы барышында кияләр һәм ул балачакның ахырын һәм Ведалар өйрәнүгә кабул ителүне билгели.

=== Алкалар, беләзекләр һәм таҗ ===
Вишнуның алкалары ике рухи коралны чагылдыра: интеллектны (санкхья) һәм шулай ук сиземнәр һәм акыл (йога) белән идарә итүне. <blockquote> Аның диңгез монстрлары формасындагы алкалары - санкхья (интеллектуаль өйрәнү) һәм йога (акыл һәм сиземнәр өстеннән контроль) процесслары, ә барлык дөньяларның яшәүчеләренә курыкмау бирүче таҗ - ул Брахмалоканың иң югары торышы. ''Шримад Бхагаватам, 12 Җыр, 11 Бүлек, 11-12 текст''</blockquote>

Беләзекләр кеше тормышының дүрт максаты символы булып торалар: дхарма (тәкъвалык), артха (матди муллык), кама (теләкләрне канәгатьләндерү) һәм мокша (үлемнәр һәм туулар әйләнешеннән ирекле булу). <blockquote> Дхарма, артха, кама һәм мукти - минем универсаль форманың кулларын бизәүче зиннәтле беләзекләр. ''Гопалатапани-упанишада, 87 Текст'' </blockquote>

Рухи практиканың нәтиҗәсе булып Брахман дөньясына (Брахмалокага), ягъни Брахман белән иң олы рухи кушылу халәтенә ирешү тора. <blockquote> Хәкимнәр әйткәнчә, минем үлемсез форма - таҗ. ''Гопалатапани-упанишада, 89 Текст''</blockquote>

== Шулай ук карагыз ==
{| class="wikitable"
|+
!<small>Төп мәкалә</small>
!<small>Юлдашлар</small>
!<small>Атрибутлар</small>
!<small>Капка сакчылары</small>
|-
|
* <small>[[Вишну]]</small>
* [[Вишнуизм|<small>Вишнуизм</small>]]
|
* <small>[[Гаруда]]</small>
* <small>[[Вишваксена]]</small>
|
<li><small>[[Каумодаки]]</small>
</li><li>[[Падма (символ)|<small>Падма (символ)</small>]]</li><li><small>[[Сударшана]]</small></li><li>[[Шанкха|<small>Шанкха</small>]]
</li>
|
<li><small>[[Дварапаллар]]</small>
</li><li>[[Джая һәм Виджая|<small>Джая һәм Виджая</small>]]
</li>
|}

== Искәрмәләр ==
{{искәрмәләр}}

== Сылтамалар ==
* [http://www.vrindavana.net/academy/wp-content/uploads/2016/01/Gopala-Tapani_Upanishad.pdf Sri Gopala-Tapani Upanishad] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20180513223740/http://www.vrindavana.net/academy/wp-content/uploads/2016/01/Gopala-Tapani_Upanishad.pdf |date=2018-05-13 }} 
* [http://www.sacred-texts.com/hin/vp/index.htm Vishnu Purana] 
* [http://www.vasudeva.ru/index.php?option=com_content&view=category&id=136&Itemid=282 Шримад-Бхагаватам]
* [https://vedatext.ru/upanishady/shri-krishna-upanishada Шри Кришна Упанишада] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20180827210038/https://vedatext.ru/upanishady/shri-krishna-upanishada |date=2018-08-27 }}

[[Төркем:Һинд дине]]
[[Төркем:Вишнуизм]]
{{Яхшы мәкалә}}