Вишнуизм исемле битнең чыганагын карау

{{ҮК}}{{Вишнуизм}}{{Һинд дине}}'''Вишнуи́зм''', яки '''вайшнави́зм''' ([[Санскрит]] телендә: वैष्णव धर्म), (Viṣṇuism), (Vaiṣṇavism) — [[Һинд дине]]нең төп [[юнәлеш]]ләрнең берсе, аның төп хасияте булып [[Вишну]] Ходаена һәм аның чагылышларына [[аватар]]ларына (күбесенчә [[Кришна]]га һәм [[Рама]]га) табыну тора. Вайшнавизмның ышанулары һәм рухи практикалары, бигрәк тә ''[[бхакти]]'' һәм ''[[прапатти]]'' концепцияләре "[[Вишну-пурана]]", "[[Бхагавата Пурана]]" һәм "[[Бхагавад Гита|Бхагавадгита]]" текстларына нигезләнә.<br/>
Вишнуизм тарафдарларын «вишнуи́тлар» яки «вайшна́влар» дип атыйлар. Вишнуизм уртак "[[Һинд дине]]" астындагы диннәр гаиләсендә күпсанлы тармак булып тора. Әмма Вишнуизм бертөрле тармак булып тормый, Вишнуитлар Вишнуның төрле [[аватар]]ларына табынучы төрле җәмәгатьләргә бүленгән (еш бер үк аватарның төрле ипостасьларына) яки аның аерым образларына. Вишнуизмның чыганаклары соң [[Веда чоры]]нда. Аның соңрак үсеше күренекле дин әһелләре тарафыннан баетылган һәм берничә Вишнуит традициясе тууына китергән, алар [[теизм|теистик]] доктриналар, фәлсәфә һәм ритуаллар белән аерылып тора. XVI гасырда Вишнуизм эчендә дүрт төп традиция аерылып чыкты (''[[Сампрадая]]''лар) — [[Шри-вайшнавизм]], Мадхва-сампрадая, [[Нимбарка-сампрадая]] һәм [[Валлабха-сампрадая]]{{Sfn|Klostermaier|2003|p=195—196}}. Фәнни тикшеренүләрдә Вишнуизмның сампрадаяларга бүленүеннән тыш [[Кришнаизм]] (Кришнага табыну), [[Рамаизм]] (Рамага табыну) һәм башка дини агымнар турында сөйлиләр.<br/>
Вишнуизм үзенә ритуаль Ходайга табыну (''[[упасана]]''); Вишнуда сыену (''[[шаранагати]]''); көч кулланмау яклы булу (''[[Аһимса|Ахимса]]''), [[Вегетарианлык]] һәм [[Альтруизм]] яклы булуны кертә.<br/>
Вишнуизм Санскритта һәм Һиндстан телләрендә бай фәлсәфи-дини әдәбиятны тудырган һәм [[Һиндстан мәдәнияте]]н музыкада, биюдә, сынчылыкта һәм архитектурада баеткан.<br/>
XX гасырда Вишнуизмның тагын бер юнәлеше — [[Гаудия-вайшнавизм]] — Көнбатышта [[Халыкара Кришна Аңы Җәмгыяте]] (ИСККОН) буларак колач алган.
== Этимология һәм терминология ==
«Вишнуи́зм» сүзе [[Санскрит]] сүзе ''Вишну'' ([[Санскрит]]ча - विष्णु), (Viṣṇu) ''-изм'' [[суффиксы]]н өстәп ясалган, аның мәгънәсе "бөтен нәрсәне колачлаган, бөтен нәрсәгә үтеп кергән" - [[Вишну]] Ходаеның исеме. «Вайшнавизм» сүзе ''вайшнава'' ([[Санскрит]]та - वैष्णव), (vaiṣṇava) Санскрит сүзенә ''-изм'' суффиксын өстәп ясалган, бу [[Вишну]] тарафдарын аңлата.<ref>{{книга|ссылка часть=Vaishnavism|заглавие=[[Oxford English Dictionary]]|ответственный=[[Симпсон, Джон|John Simpson]] (Ed.), {{нп3|Вейнер, Эдмунд|Edmund Weiner||Edmund Weiner}} (Ed)|издание=Second edition|место=USA|издательство=[[Oxford University Press]]|год=1989|isbn=0198611862}}</ref>. Вишнуизм тарафдарлары (Вишнуи́тлар яки Вайшна́влар) — алар «Вишнуга карый торганнар» дигәнне аңлата.{{Sfn|Welbon|2005|p=9498}}.<br/>
Гыйбарә көнкүреш Инглиз теленә XIX гасыр уртасыннан кергән, шул вакытта [[Лондон]]да Британия колонияләрендә диннәр һәм йолалар турында басмалар чыга башлаган. [[Британия Һиндстаны]]нда Инглиз теле рәсми тел булган, аны уку йортларында өйрәткәннәр, Һиндстан җәмгыятенең укымышлы катламнары шул телдә сөйләшкәннәр. 1850-нче еллардан бирле [[Бөекбритания]]дә күбесенчә [[Гаудия-вайшнавизм]] сампрадаясы тарафдарлары тарафыннан язылган Вишнуизм турында эшләр бастырыла. Исем беркетелде һәм 1877 елда Британия Һиндстан һәм Санскрит белгече [[Монье-Вильямс]] эшенә керде.<ref>{{Книга|автор=Monier-Williams M.|часть=Pt. 2|заглавие=Hinduism|место=London|издательство=Society for Promoting Christian Knowledge|год=1877}}</ref>, шуннан соң төшенчә киңрәк итеп "Бөекбритания һәм Ирландия Патша Азия җәмгыяте журналы"нда ачылган булган. ([[Инглиз теле]]ндә - The Journal of the Royal Asiatic Society of Great Britain and Ireland), 1882 елда «Вайшнавлар дине» мәкаләсендә.<ref>{{Статья|автор=Monier-Williams M.|заглавие=The Vaishṇava Religion, with Special Reference to the Śikshā-patrī of the Modern Sect Called Srāmi-Nārāyaṇa|издание=Journal of the Royal Asiatic Society of Great Britain and Ireland|год=1882|том=14|номер=4|pages=289—316}}</ref>.
Рус телендә төшенчәнең һәм аның синонимының үсеше берничә юл буенча барган. Һиндстанда 1785 елдан 1797 елга кадәр яшәгән [[Герасим Лебедев]] сәфәре нәтиҗәләре буенча эшендә Вишнуны "Биштньо" дип атаган, Вишнуизм тарафдарларын "Биштньоб" (аларны "сыланганнар" дип атаган) дип атаган, ә тарафдар хатын-кызларны - "Биштньоби" дип атаган.<ref>{{Книга|автор=Лебедев Г.|часть=Часть III|заглавие=Беспристрастное созерцание систем Восточной Индии брагменов, священных обрядов их и народных обычаев|ссылка=http://iling.spb.ru/projects/lebedev/part3.pdf|место=Ярославль|издательство=Академия развития|год=2009|страницы=36}}</ref>. «Вишнуизм» исеме XIX гасырның икенче яртысыннан Вишну исеменнән чыгарылма плюс суффикс итеп кулланыла. Хосусан, "Вишнуизм" мәшһүр дин әһеле [[Алексей Хомяков]]ның (1804-1860) Һиндстан дине буенча эшләрендә искә алына.<ref>{{Книга|заглавие=Полное собрание сочинений Алексея Степановича Хомякова|место=М.|издательство=Тип. Лебедева|год=1878—1882|том=Том I. 2-е изд|страницы=75}}</ref>. Август Бартның (1834-1916) 1897 ел "Һиндстан Диннәре" тәрҗемә җыентыгында "Вишнуизм" төшенчәсе кулланыла.<ref>{{Книга|автор=Барт А.|заглавие=Религии Индии|ответственный=Пер. под ред. и с предисл. кн. С. Трубецкого|место=М.|издательство=Типо-лит. т-ва И.Н. Кушнерев и К|год=1897|страницы=187}}</ref>. Вишнуизм буенча Британия әдәбияте басмасы киңәюе белән XX гасыр рус телле чыганакларда беренче мәртәбә "Вишнуизм" кулланыла.<ref>{{Книга|заглавие=Большая советская энциклопедия|ответственный=Гл. ред. О. Ю. Шмидт|издание=Том 7|место=М.|издательство=Советская энциклопедия|год=1926|страницы=405}}</ref>. Соңыннан ике төшенчә алыштыра торган сүзләр буларак кулланыла.

== Һинд дине һәм Вишнуизмның хасиятләре ==
Вишнуизмның төшенчәсе буенча аның нигезендә [[Вишну]] буларак [[Ходай]]га һәм аның чагылышларына табыну тора. Фактик рәвештә Вишнуизмда [[Ходай]] турында катнаш аңлау бар, ул [[Брахма-сампрадая]]да саф [[монотеизм]]нан [[Шри-сампрадая]]да [[монизм]]га кадәр. Барлык башка Илаһлар Вишнуга карата икенчел яки буйсынган булып карала. Аларга ярым-Ходайлар (дэвлар), Вишнуның аерым хасиятләре белән рухлар яки мәхлукатлар карый. Чыгарылма булып [[Кришнаизм]] тора, анда [[Кришна]] шәхесе буларак [[Ходай]]ның персонификациясе Иң олы чынлык булып тора. Гомумән, Вишнуизм Һинд диненең башка юнәлешләреннән берничә хасиятләре белән аерылып тора:
[[Файл:Bangkok National Museum - 2017-04-22 (43).jpg|мини|210x210пкс|Вишну поты, XIV—XV гасыр, Баңкок Милли музее тупланмасы, ([[Таиланд]])]]
* Вишнуизм үзен аерым дин буларак түгел, ә гомуми мәңге закон («[[санатана-дхарма]]») буларак карый. Башка сүзләр белән әйткәндә, башка диннәр көндәш булып каралмый, ә бары тик башка тасвирлама формасына ия дип карала. Аларның нигезендә [[Ходай]]га һәм аның табигатенә, кеше җанына, [[Ходай]] һәм җан арасында мөнәсәбәтләр, һәм шулай ук җанны коткару һәм азат итү юллары ята.
* [[Һинд дине]]ндә [[Вишну]] Ходае Иң Олы чынлык яки ([[Брахман]] булып торалар). Әмма иң олы чынлык шәхессез чынлык, Галәм җаны һәм персонификацияләнгән [[Ходай]] буларак чагылыш табарга мөмкин (билгеле кеше кыяфәтендә, сирәгрәк хайван образында). Вишну үзен символик формада, сурәт яки [[мурти]] буларак чагылдыра, аны хөрмәт итәләр һәм аңа табыналар. Вишнуизм үзенә берничә традицияне кертә, аларны һәрберсенең яраткан Вишну образы бар.  [[Шри-вайшнавизм]]да аның булып [[Ранганатха]] һәм [[Венкатешвара]] формаларында Вишну булып тора, башка сампрадаяларда күбесенчә [[Кришна]]га табыналар. Җирдә [[дхарма]]ны торгызыр өчен кеше кыяфәтендә чагылып ул кешелеклек белән турыдан-туры мөнәсәбәткә керә ала.
* Вишнуның мәңге һәм төрле атрибутлары бар, алар изге текстларда тасвирлана. Ходайга ирешү яки аның белән кушылу тормышның төп максаты буларак карала. Кеше җаннары Вишнуның өлеше буларак карала, гәрчә аларның индивидуальлеге һәм үзаңы булса да. Барлык күренми торган һәм материаль феноменнар Вишну белән бер табигатькә ия һәм шул ук вакытта аннан аерылып тормый торган итеп санала.
* Җанны азат итү яки коткарыр өчен билгеле өстәмә гамәлләрне башкару кирәк ([[джняна-йога]] һәм [[карма-йога]]), әмма ахыргы нәтиҗә Вишнуга мәхәббәт булдырудан ([[бхакти]]), аңа сыенуда ([[шаранагати]]) һәм аның рәхимлелегенә бирелүдән ([[прапатти]]) тора. Шартлы җаннар Вишнуның "[[Майя]]" дип аталган иллюзор материаль энергиясе тәэсире астында тора. Ул Вишнуны аңларга бирми, һәм азат итү юлыннан вакытлы рәхәтләргә илтә.
* Җанның азат ителүенең олы һәм туры юлы [[Бхакти-йога]]да тора. Тиешенчә кулланганда ул барлык башка практикаларны ([[Йога]]ны, медитацияне, изге язмаларны өйрәнүне, хак яшәү тәртибе нормалары буенча эш итүне) алмаштыра ала дип санала. Бхакти-Йоганың эчтәлеге ике төп әсәрдә, «[[Бхагавата-пурана»]]да һәм «[[Бхагавад Гита|Бхагавадгита]]»да ачыклана. Төп практикаларга Вишну исеменә дан җырлау, аның турында истә тоту, Вишну белән шәхси мөнәсәбәтләрне үстерү, аның өчен барлык гамәлләрне башкару, гыйбадәтханәдә яки өйдә ритуаль табынуны кертеп Вишну образына хезмәт итү. Бхакти-Йога җимешләренә бәйле булмаган Вишнуга саф һәм шартсыз мәхәббәт рухи практиканың үз кыйммәтенә ия һәм ахыргы нәтиҗәсе булып тора.
* Вишнуизмда белемнең төп чыганаклары булып «[[Вишну-пурана]]», «[[Бхагавата-пурана]]» һәм «[[Бхагавадгита]]» тора. [[Веда]], [[Упанишада]]лар, [[Пурана]]лар кебек гомуми чыганакларга таяну Вишнуизмның Һинд дине белән бәйләнешен формалаштыра.

== Вишну: мәхәббәт һәм табыну образы ==
[[Файл:Lord Hari.jpg|слева|мини|250x250px|Бөтен атрибутлары белән дүрт-куллы Вишну Ходаеның хәзерге сурәте]]
[[Файл:Lord Mahavishnu.jpg|мини|270x270px|Махавишнуның хәзерге муртисы, бронза]]
[[Вишну]]га һәм аның шәхесләнүләренә ([[аватар]]ларына) табыну Вишнуизмның нигезе булып тора. Вишну образы Галәмне саклаучы һәм [[дхарма]] яклаучысы буларак күрсәтелгән, аны матур дүрт-куллы яшүсмер итеп күрсәтәләр, тәне зәп-зәңгәр, сары киемнәргә киенгән аның күпсанлы атрибутлары һәм зиннәтле ташлары бар. ([[Вишну иконографиясе]]н карагыз).<br/>
Беренчел формада Махавишну буларак Ходай боҗраларга бөгелгән еланда йоклый [[Ананта-Шеша]]да, ул [[Сәбәп океаны]] (Гарбходака) сулыкларында тынычлап тора. Еланда ятып, Вишну дөнья инде җимерелгән, ә башкасы [[Брахма]] тарафыннан барлыкка китерелмәгән чорларда "[[Брахма төннәре]]"ндә йоклый. Яңа барлыкка китерелгән дөньяда, Вишну үз сыену урынында, [[Вайкунтха]]да тора.<br/>
Вишну юлдашлар белән әйләндерелгән (атлану кошы [[Гаруда]], [[Вишваксена]], [[риши]] хәкимнәр), якында гүзәл [[Лакшми]], бәхет һәм муллык Алиһәсе утыра. Ул хатын идеалы матурлык, уңышлык һәм байлык чагылышы булып тора. Аны шулай ук башка исемнәр белән атыйлар, [[Шри]] (Алкышлы), Камала (Лотос), Индира (Сокландыргыч), Бху (Бәхетле), Сарасвати (Сүзгә Маһир), Шанти (Тыныч) һәм башкалар белән. Лакшми иренә мәңге тугъры, аның белән беркайчан да аерылмый, аны җир чагылышларында (аватарларында) юлдашы булып тора. Җирдә Лакшми чагылышлары [[Сита]] һәм [[Радха]] белән күрсәтелгән.<br/>
Вишну Җиргә Вайкунтхадан [[Аватар]]лары образында төшә. Ул дөньяга куркыныч янаганда дхарманы (гаделлекне) торгызу өчен чагыла. Вишнуның беренче дүрт аватары булып [[Матсья]] (балык), [[Курма]] (ташбака), [[Вараха]] (кабан дуңгызы) һәм [[Нарасимха]] (арслан-кеше) тора. "[[Агни-пурана]]"да сөйләнгәнчә, Ходай хак [[Ману]]ны коткару өчен чагылган, ул киләчәктә кешелеклелекнең атасы булган. Вишну дөньяга ташбака булып Ходайларны һәм шәйтаннарны [[Сөт океаны]]н яздыру өчен һәм аннан үлемсезлек эчемлеген [[амрита]]ны алырга өндәү өчен килгән. «[[Махабхарата]]» һәм «[[Рамаяна]]»да Вишнуның башка чагылышларның батырлыклары тасвирлана, [[Кришна]]ның һәм [[Рама]]ның. Вишнуның тугызынчы аватары булып [[Будда]] игълан ителгән. «[[Агни-пурана]]»да шулай ук унынчы аватарның, [[Калки]]ның киләчәге алдан әйтелә, ул атта кылыч белән җайдак буларак сурәтләнә. Ул бу дөньяга юкка чыккан дөнья гармониясен торгызыр өчен килгән.<br/>
[[Валлабха-сампрадая]], [[Нимбарка-сампрадая]] һәм [[Гаудия-вайшнавизм]] кебек традицияләр рәтендә, Кришна Вишну урынына Ходайның иң олы формасы һәм барлык аватарларның чыганагы булып карала.

{| class="wikitable"
|+«Кече», тулы булмаган яки икенчел Вишну аватарлары
!Образ
!Исеме һәм мәгънәсе
!Образ
!Исеме һәм мәгънәсе
|-
| 
|'''''[[Хаягрива]]''''': Һинд дине персонажы, Вишнуның өлешчә чагылышы (рухи белем һәм акыл ипостасенда) һәм Буддачылыкта тәгълиматның ярсулы саклаучы Ходае{{Sfn|Champakalakshmi|1981|p=162}}.
|[[Файл:NarNarayan-Kalupur.jpg|центр|120x120пкс]]
|'''''[[Нара-Нараяна]]''''': Вишнуның ике олы фикер иясе-игезәкләр образында икеләтә чагылышы, аның миссиясе булып дхарманы һәм гаделлекне саклау булып тора.{{Sfn|Champakalakshmi|1981|p=165}}.
|-
|[[Файл:Mohini on a swing.jpg|центр|120x120пкс]]
|'''''[[Мохини]]''''': матур хатын кыяфәтендә Вишну, «[[Махабхарата]]» буенча ул шәйтаннарны сокландырып амританы (үлемсезлек эликсиры)н Ходайларга кайтару өчен пәйда булган; бу Вишнуның бердәнбер хатын-кыз кыяфәте {{Sfn|Champakalakshmi|1981|p=167}}.
|[[Файл:Dhanwantari Bhagwan.jpg|центр|120x120пкс]]
|'''''[[Дханвантари]]''''': ([[Аюрведа]]) медицина Ходае, Вишнуның җирдә өлешчә чагылышларның берсе, ул Ходайларның табибы буларак хөрмәт ителә.{{Sfn|Champakalakshmi|1981|p=169}}.
|-
|[[Файл:VyasaGuha.JPG|центр|120x120пкс]]
|'''''[[Вьяса|Ведавьяса]]''''': борынгы олы фикер иясе (шулай ук Вьясадева, Бадараяна яки Кришна-Двайпаяна буларак мәгълүм), ул күпчелек изге текстларның авторы яки төзүчесе булып санала: Веда, пураналар һәм «Махабхарата»ның{{Sfn|Champakalakshmi|1981|p=171}}.
|[[Файл:Kama Rati sculpture at the group of monuments at Belur, Hassan, Karnataka, India (2009).jpg|центр|120x120пкс]]
|'''''[[Кама Ходае]]''''': мәхәббәт Ходае кыяфәтендә Вишну (ул шулай ук Манматха буларак мәгълүм), аның хөрмәтенә ритуаллар сәламәтлекне яхшырту һәм матурлыкны арттыруга юнәлгән.{{Sfn|Champakalakshmi|1981|p=172}}.
|}

== Вишнуизмның тарихы һәм килеп чыгышы ==

=== Ыру һәм кабилә культларының интеграциясе ===
[[Файл:019 Visnu, 5c, Dwaravati (34408737574).jpg|мини|250x250пкс|V гасырда Вишну сурәте, Баңкокның милли музее (Таиланд)]]
Вишнуизмның тамырлары соң Веда чорына, безнең эрага кадәр VI-V гасыр, гәрчә килеп чыгышы буенча ул Ведик булып тора. Веда буенча яшәгән [[арий]]лар, Борынгы Һиндстанга миграцияләнгәндә, алар дини "сахра"да булмаган. Борынгы Һиндстанда кимендә ике Арий булмаган культ булган инде. Изге аскетлар-протошайвлар өчен тормыш [[Йога]]дан, [[тапас]]тан һәм [[санньяса]]дан торган. Бу Шива ходаена табынуның [[Пашупати]] шәхесендә иртә культы булган. Аларның берсе булып "муни-яти" (''muni-yati'') булган. Вишнуизм капма-каршы культта туган, ул соңрак "[[Бхакти]]" исемен алган - бу мәхәббәт тулы тугъры хезмәт итү. Шәхесле Илаһка тулаем тугърылык мәгънәсендә Бхакти автохтон характерга ия. Бу Арийлар килгәнче асаба һәм ыру Ходайларына табынуда салынган булган.<br/>
Һинд дине белгечләре фикеренчә, Вишнуизмның дин буларак төпләнүе [[Маурьялар Империясе]] (безнең эрага кадәр 317-180 еллар) һәм [[Шунга]] империясе (безнең эрага кадәр 185-73 еллар) чорында булган. Вишнуизм Брахманизм традициясеннән үсеп чыккан дип санала. Кайбер риваятьләрдә ул [[Арий булмаган]] (даса) кабилә ышануына таянган. Фактик рәвештә Вишнуизм үзендә асаба Илаһларны интеграцияләгән, алар [[Брахман]]нар тарафыннан бердәм гомуми культка кертелгән булган. Күпсанлы ыру һәм кабилә Илаһлары [[Нараяна]] - Вишну белән тәңгәлләштерелгән булган. Маурьялар чорында Вишнуизмның төпләнүе турында шәһадәтләр әдәби чыганаклардан, һәм шулай ук [[эпиграфика]] бирелгән мәгълүматлардан алынган булырга мөмкин. Алар күрсәткәнчә Нараяна-Вишну образының популярлыгы аның Санкаршана-Баладева образы белән кушылуыннан соң арткан. Алар тарафыннан Вишнуит пантеонының хатын-кыз Алиһәләре дә искә алына, беренче чиратта бу [[Лакшми]] Алиһәсе.<br/>
Мөгаен, безнең эрага кадәр IV-I гасырларда төп культ булып Санкаршана-Баларама культы булган, әмма соңыннан беренче урынга Васудева чыга, ул аның образына варис була. Төньяк Һиндстан Васудева-Кришнага табыну ватаны булып киткән. Икеләтә исемне Һинд дине белгечләре ике төрле кабилә традицияләре белән бәйлиләр. Васудева ир кеше һәм куркусыз гаскәри хасиятләренә ия дип күрсәтелгән булган, ә шул ук вакытта Кришна - тыныч һәм алкышлар бирүче итеп күрсәтелгән. Судхакара Чаттопадхьяи фикере буенча, беренче Маурьялар патшасы вакытыннан бирле Нараяна, Вишну һәм Васудеваның ахыр кушылуы булган.<br/>
«[[Бхагавадгита]]»да Нараяна искә алынмый, әмма Бхагватның аның барлык хасиятләре бар. Мөгаен, [[Нараяна]], башта Веда булмаган Ходай булган, ул су стихиясе, Галәм океаны белән ассоциацияләнгән һәм мәңге яшәгән. Кайбер Һинд дине белгечләре фараз ителгәнчә, "Бхагавадгита"ның максатларының берсе булып Нараянаның яңа Илаһлар образлары белән кушылуында торган, беренче чиратта Васудева-Кришнаның. Образларның кушылуы турында мәшһүр [[Хелиодор баганасы|Гелиодор баганасы]] шәһадәт булып тора, ул безнең эрага кадәр II гасырда куелган булган. [[Видиша]]дан башка язмада Гаутамипутра турында мәгълүмат бирелә, ул Бхагавата гыйбадәтханәсендә [[Гаруда]] белән багананы куйган. Вишнуизмның актив таралышы хөкемдарларның дини тәэмин итү һәм яклавы булганга күрә булган. Моның турында патшаларның исемнәре әйтә: [[Шунга]]ларның тугызынчысының исеме Бхагавата булган, [[Канва]]ларның беренчесе - Васудева, өченчесенең - Нараяна.<br/>
Безнең эраның беренче гасырларында Вишнуизм [[Гуптлар дәүләте]] (320-енче - 600-енче елларда) киңәюе белән Көньяк Һиндстанга үтеп керә. Аның популярлаштыруыны мәшһүр Тамил альварларның халык шигърияте ярдәм иткән. Төньяк Һиндстан диннәре белән көньякка Санскрит һәм [[Пракрит]] әдәбияты үтеп кергән. [[Санскрит]] рәсми дини тел булып танылган булган. Шулай итеп, Вишнуга табыну аның образының синкретик характерына бәйле. Ул салмак кына Арий һәм асаба Ходайлары образлары белән кушылган. Аңа риваять каһарманнарны - [[Анируддха]]ны, [[Прадьюмна]]ны, Самбаны хөрмәт итү кушылган.

=== Кришна образының килеп чыгышы ===
[[Файл:Viṣṇu as Kṛṣṇa Govardhanadhara with attendants.jpg|слева|мини|180x180пкс|Кришна [[Говардхана]] тавын тота, XVII гасыр рәсеме, [[Британия музее]].]]
Вишнуизм үсешендә төп тарихи тенденцияләрнең берсе булып Вишну һәм Кришна образларының кушылуы булган. «Кришна» исеме «[[Ригведа]]»да ук искә алына. Әмма, моның астында каһарман исеме күтәреләме, әллә бу бары тик "кара" сыйфатымы, Һинд дине белгечләре төгәл әйтә алмый. «[[Чхандогья-упанишада]]»да, [[Деваки]]ның улы Кришна искә алына. Аның «[[Бхагавад Гита|Бхагавадгита]]»дан Кришна белән тәңгәл китерүе бәхәсләр чыгара. Традиция буенча бу исем борынгы олы фикер иясенеке булган, соңрак ул илаһилаштырылган, гәрчә кайбер галимнәр шундый тәңгәл китерүгә каршы. Хәзерге Кришна культы чыганаклары көтүчеләр кабиләләренең Ходайларны табынуда, моның шәһадәтнамәсе булып "Гопала" (көтүче) эпитеты тора, һәм шулай ук "сыерлар дөньясы" (голока) хөкемдары титулына ия. Кайбер тикшерүчеләр карашы буенча, Кришнага башта [[Абхирлар]] көтүчеләр кабиләсе әгъзалары табынган, алар арасында ул бик популяр булган. Кришна кабиләнең илаһилаштырган каһарманы һәм Ядавлар кланының рухи җитәкчесе булган. Васудева һәм Кришна башта ике төрле шәхес булганнар дип фараз ителә, әмма соңыннан ике образның кушылуы булган.{{Sfn|Welbon|2005|p=9499}}. Аларга көтүче малай [[Гопала-Кришна]] культы өстәлгән, ул күчмә җәмәгатьтән булган. Көтүче Кришна тарафдарларын яңгырдан саклаган [[Говардхана]] белән эпизод - бу ике культның каршылыгы тарихы. Ул [[Индра]] шәхесендә Ведизмның Кришна тарафыннан күрсәтелгән яңа Бхакти культына җиңелүен чагылдыра. Әмма Кришна образының борынгы Ватаны турында шәһадәтләр юк. Фараз ителгәнчә, ул салмак Вишну белән кушылган, һәм Һинд фәлсәфәсенә һәм диненә Арийларга кадәр кабиләләрнең ышануларның кертелүенең билгесе булган. Шулай да, шактый соңрак та, Кришна Вишнуизмда әһәмиятле урынын саклап калган. [[Кришнаизм]] хәзерге Һинд динендә иң эре һәм төп юнәлешләрнең берсе булып тора.
<gallery>
Файл:Coin of the Bactrian King Agathokles.jpg|Бер ягында [[Баларама]] - [[Санкаршана]] сурәте белән Агафокл патшасы белән тиен, икенче ягында - [[Васудева]], Һинд-грек патшалыгы, безнең эраның 190-ынчы һәм 180-енче еллар арасында.
Файл:MauryanBalaramaCoin3rd-2ndCenturyCE.jpg|[[Маурья Империясе]] тиенендә уң түбән почмакта чукмар һәм кабырчык белән [[Баларама]]ның сурәте, безнең эраның III һәм II гасыр арасы.
Файл:Krishna Govardhana. Bharat Kala Bhavan, ni03-24.jpg|Кришна [[Говардхана]]ны күтәрә, IV һәм VI гасыр арасында.
Файл:Krishna-in-Kyoto-1.jpg|Буддачылык Тодай-дзи гыйбадәтханәсендә флейта белән [[Гопала-Кришна|Гопала]] ([[Киото]], Япония), XI гасыр
</gallery>
<gallery>
Файл:Relief sculpture at Keshava temple in Somanathapura1.jpg|Соманатхапурда Ченнакешава гыйбадәтханәсендә [[Гопала-Кришна]], XIII гасыр
Файл:Bal Krishna in National Gallery of Victoria, Australia.jpg|Биш башлы еланда Бала-Кришна поты, XVI һәм XVII гасырлар арасында
Файл:Krishna and Radha LACMA M.84.228.3a-b.jpg|[[Радха-Кришна]] илаһи пары, XVII гасыр
Файл:Vithoba Gutenberg.jpg|Виттхала яки Пандуранга буларак мәгълүм [[Витхоба]], XIX гасыр
</gallery>

=== Көньяк Һиндстанда Вишнуизм ===
[[Файл:Srirangam main gopuram.JPG|ссылка=https://ru.wikipedia.org/wiki/%D0%A4%D0%B0%D0%B9%D0%BB:Srirangam_main_gopuram.JPG|альт=|мини|220x220px|[[108 дивьядешам]]ның берсе ([[альвар]]ларга бәйле дини сәфәр урыннарының берсе) булган [[Шрирангам]]да иң зур [[Вишну]] гыйбадәтханәсенең төп [[гопурам]]ы.]]
[[Гупт]]ларның төшүеннән соң Вишнуизм [[Көньяк Һиндстан]]да [[Паллав]]лар дәүләтендә чәчәк ата башлаган. [[Альвар]]ларны иң олы [[бхакти]] мисалы сыйфаты буларак танудан соң һәм [[Шри-Вайшнавизм]] барлыкка килүгә кадәр Вишнуга табыну [[вайкханаса]] ритуаль традициясендә башкарылган. Ул Веда йолалары ([[Яджна]] (ут табынуы)га нигезгә) һәм [[Адвайта]] фәлсәфәсәнең катышмасы булган, монда беренче планга Вишнуның шәхессез аспекты чыккан. Соңыннан [[Вайкханаса]] традициясе ритуаль гыйбадәтханә табынуына әверелгән.<ref>{{Книга|автор=Johnson W.|часть=Vaikhānasa|ссылка часть=http://www.oxfordreference.com/view/10.1093/oi/authority.20110803115037299|заглавие=A Dictionary of Hinduism|место=Oxford|издательство=Oxford University Press|год=2009}}</ref>.

[[V]]—[[VI]] гасырдан башлап, зур популярлыкка [[альвар]]ларның гимннары ия булган, бу Вишнуит тугъры шагыйрьләре һәм дини укытучылары булган.{{sfn|Ватман|2005|с=25—26}}. Вишнуизмның традициясенең унике альвары бар. [[Агиографик]] бирелгән мәгълүматлар буенча, [[Кулашекхара]] патша булган, [[Тондарадипподи]] — [[Брахман]] булган, ә калганнар түбән иҗтимагый килеп чыгышка ия булганнар.{{sfn|Ватман|2005|с=26}}. Альварлар тарихка дини гимннар авторлар буларак кергәннәр, алар Һиндстанның көньягында зур популярлыкка ия була башлаганнар.{{sfn|Ватман|2005|с=26}}. Альварларның гимннары җыючылары [[Натхамауни]] тарафыннан "[[Дивья-прабандха]]" җыентыгына тупланган, анда дүрт меңнән күбрәк гимн. Аны «Вайшнава-[[Веда]]» яки «[[Дравида-веда]]» дип атыйлар. Бары тик альварларның берсен генә, [[Наммальвар]]ны теолог һәм фәлсәфәче дип атарга була. Аның "тәгълиматы" систематик булмаган һәм аның тарафыннан уйлап чыгарылган гимннар сериясе буенча таратылган булган. {{sfn|Ватман|2005|с=26}}. Альварлар арасында [[Андаль]] дигән хатын бар, аңа [[бхакти]]ның тере чагылышына буларак кына түгел табыналар, ә [[Вишну]] хатынының [[Лакшми]]ның илаһи ипостасена буларак табыналар.{{sfn|Ватман|2005|с=26}}. Альварларның дөньяга карашы түземлелек һәм иҗтимагый [[эгалитаризм]] белән аерылып торган. Альварлар дәгъва иткәнчә, Вишнуга якынаерга мөмкин иткән бердәнбер хасияте булып тугърылык ("[[прапатти]]") тора.{{sfn|Ватман|2005|с=26}}.

Альварларның чоры Көньяк Һиндстанда «остазлар чоры» ([[Ачарья]]) белән алышынган, аларның берсе булып альварлар гимны җыючысы [[Натхамуни]] булган.{{sfn|Ватман|2005|с=26—27}}. Аннан [[Шри-вайшнавизм]] традициясендә остаздан өйрәнчеккә рухи белемнәрнең тапшыру сызыгы башлана. Шул ук чорда Вишнуизм дини һәм административ реформациягә дучар булган. {{sfn|Ватман|2005|с=26}}. Беренче ачарьялар фәлсәфи-рухи доктриналар эшләгәннәр, алар альварларның дини гимннарына өстәргә тиеш булганнар. Ачарьяларның хезмәтләре [[XI]] - [[XIII]] гасырларда [[Рамануджа]]ның [[вишишта-адвайта]]сы һәм [[Мадхва]]ның [[Двайта-веданта]]сы кебек [[Һинд дине]] фәлсәфәсе кебек үсеш алган системалар барлыкка китерүгә илткән.
== Вишнуизм эпистемологиясе һәм белем чыганаклары ==
[[Файл:Bhagavata Purana manuscript, 18 century.jpg|слева|мини|240x240px|Кулъязма «[[Бхагавата Пурана]]»дан бит, XVIII гасыр ([[Бхактиведанта Свами Прабхупада]] тикшерү үзәге, [[Калькутта]]).]]
Вишнуизмның дини теле булып [[Санскрит]] тора, анда төп изге текстлар язылган. Шулай да күп Вишнуит текстлары [[Тамил теле]]ндә һәм маниправала телендә язылган. Чыганак изге текстлар булып [[Веда]] тора. Аларга өч төр текстлар өстәмә булып тора, алар Ведага кушылалар. Аларга брахманизм әдәбияты карый  — брахманнарның аңлатулары (комментарийлары), алар [[Брахман]]нар исемен алган, [[араньяка]]лар («урман китаплары») һәм [[упанишада]]лар («кадерле тәгълимат»){{Sfn|Канаева|2009|c=396}}.

Безнең эрага кадәр V—II гасырларда Веда әдәбияты тупланмасы изге кыйссалар ([[смрити]] һәм [[Веданга]]лар) исәбенә киңәйгән. Смрити безнең эраның беренче гасырына формалашкан һәм үзенә "[[Махабхарата]]" һәм "[[Рамаяна]]" текстларын кертә. Аларда Вишну турында кыйссалар сериясе бар һәм Вишнуның чагылышлары турында ([[Пурана]]лар), законнар җыентыклары ([[дхармашастра]]лар), шул исәптән "[[Ману законнары|Ману-смрити]]". [[Шрути]]га һәм смритига керүче текстлар Вишнуизмда да, Һинд диненең башка юнәлешләрендә дә хөрмәт ителә. Хәзерге Вишнуизм үзендә алдан килүче (кабилә) диннәренең мирасын берләштерә, һәм шулай ук башка борынгы Һинд диннәренең йогынтысына ия, беренче чиратта [[Будда]]чылыкның. Мәсәлән, [[Будда]] [[Вишну]] аватарлары санына керә.{{Sfn|Jones|2007|p=491}}.

Вишнуит [[дин тәгълиматы]]ның төп чыганаклары булып искә алынган Пураналар һәм [[самхита]]лар тора (гимннар, догалар һәм мантралар җыентыклары), алар [[Веда]] мираслары. Аларда соңрак дини догмалар булып киткән сюжетлар тасвирлана. Пураналар арасында Вишнуитларда иң ихтирам ителгәне "Вишну пурана" булып тора, ул изге  текст булып тора. Бу әсәрдә [[Брахма]] уртаклыгы белән Вишнуның Галәмне барлыкка китерүе, һәм шулай ук Вишнуның илаһи әйтемнәре бар. Вишнуның дөньяны һәм тугърыларын коткару роле кыйссалар рәтендә яхшы иллюстрацияләнгән, мәсәлән, [[Прахлада]] һәм [[Дхрува]] белән сюжетлар. [[Нарасимха]] образында Вишну Прахладаны әтисе шәйтаннан коткара, бу Ходайга тугърыларның бөтен яманнардан һәм явызлыклардан саклануларын күрсәтә.{{Sfn|Klostermaier|2011|loc=Chapter 6}}.

Вишнуизм изге текстларны таный ([[упанишада]]лар, [[Веданта-сутра]]лар һәм "[[Бхагавадгита]]"ны һәм башкаларны) беренчел догмалар буларак таный. Бу изге текстларны өйрәнеп рухи белем алу мөмкинчелеген бирә. Шул ук вакытта Вишнуизм шәхси аңлауны, мантыйк ярдәмендә нәтиҗәләрне һәм интеллектуаль белем алу буларак лингвистик бәйләнешне таный. Шулай да Ходайны ирешү нәтиҗәләре карашыннан изге текстларны өйрәнү һәм фикер нәтиҗәләре Ходайга ирешергә мөмкинчелек бирми. Вишнуизм рухи практикага сайлау бирә, беренче чиратта [[бхакти]]га һәм [[прапатти]]га.

== Тормыш максаты, азат ителү һәм практика ==
[[Файл:Gajendra Moksha print.jpg|мини|230x230px|«Гаджендра-мокша» — Вишнуизмда җир газапларыннан Вишнуга мөрәҗәгать иткән филнең азат ителүе турында символик кыйсса: фил — [[җан]], крокодил — [[гөнаһ]], күл — [[сансара]]|альт=]]
Вишнуитлар [[җанның үлемсезлеге]]нә ышаналар, кеше тормышының иң олы максаты булып [[мокша]] санала. Җан наданлык, ялгышлар, матди кыйммәтләр бәйлелекләргә күрә газап кичерә, болар [[Майя]] (иллюзия) булганга күрә килеп чыга. Шартлы (азат ителмәгән) җан кеше (яки хайван) тәнендә мәңге туу һәм үлем циклларына дучар булачак. Азат ителү җан үз рухи табигатен аңлагач кына мөмкин һәм Вишну (Кришна) формасындагы Иң олы чынлык ([[Брахман]]) белән тулы яки өлешчә кушылу була. Традициягә бәйле булып азат ителүнең хасиятләре аерылып тора. Тормыш дәверендә тулы азат ителү мөмкин түгел дип санала, чөнки тән шартлы. Рухи практикаларында Вишнуитлар үзләрен (өлешчә булса да) табыну шәхесе Вишнудан аерым яки аермалы буларак карыйлар. Төп максат булып Брахман белән кушылу булган Һинд диненең башка юнәлешләреннән аермалы буларак (мәсьәлән, [[Адвайта-веданта]]да) Вишнуизмда азат итү шәхеснең һәм өлешчә икелелекнең саклавы фикерен саклый. Азат ителү өчен [[Вайкунтха]]да Вишнуга яки аның аватарларының берсенә хезмәт итү рәхәтлегендә ([[Ананда]]да) мәңге тормыш хас. «Бхагавадгита» азат ителүгә дүрт ысул тәкъдим итә:{{Sfn|Канаева|2009|c=403}}:

* [[Йога]] (Йога юлы) — физик тәнне һәм аңны буйсындыру, ул җанны [[Ходай]] белән кушылуга ярдәм итә;
* [[Джняна-йога]] (рухи белем юлы) — [[Ходай]]га үз аңлау һәм аның белән тәңгәллелектә белем аша ирешү;
* [[Карма-йога]] (хак эш юлы) — тиешле вазифаларны табышсыз үтәү һәм шулай ук дөньяви тормыш өчен ихлас күңелдән ритуаллар һәм кагыйдәләр башкаруы;
* [[Бхакти-йога]] (мәхәббәт юлы) — [[Ходай]]га мәхәббәт, тугърылык һәм [[прапатти]] (сыену) юлы.

Вишнуизмда сайлау соңгы юлга, беренче чиратта [[Бхакти]]га бирелә. Ул чагыштырмача җиңелрәк һәм уңышка күбрәк шанс белән. Моннан ары, бхакти юлын бөтен кешеләр дә куллана ала, иҗтимагый статус, байлык, белем дәрәҗәсе һәм интеллектка карамастан. Бхакти практикасына Вишну исемнәрен кабатлау һәм аларга дан җырлау ([[джапа]], [[бхаджан]] һәм [[киртан]]), аның формасына медитация ([[дхарана]]) һәм Вишну [[мурти]]сына табыну ([[пуджа]]). Вишну муртисына табыну кагыйдәләре "[[Панчаратра]]" текстларында һәм төрле [[самхита]]ларда нигезләнгән.{{Sfn|Welbon|2005|p=9500}}.

<gallery>
Файл:People of Varanasi 006.jpg|Йога-марга: [[Варанаси]]да аскет
Файл:Raja Ravi Varma - Sankaracharya.jpg|Джняна-марга: [[Шанкара]]ның дәгъвасы
Файл:Hitopadesha.jpg|Карма-марга: Кришнаның [[Курукшетра]]да дхарма дәресләре
Файл:Meerabai (crop).jpg|Бхакти-марга: [[Мирабай]] изге хатыны, бхакти үрнәге
</gallery>

== Вишнуизмның ритуаль практикасы ==
[[Файл:Vaishnavism Bishnupuriya.jpg|слева|мини|230x230px|Урта гасыр [[Бенгалия]] урамнарында Вишнуизм тарафдарлары [[киртан]]ы.|альт=]]
Вишнуизмның дини практикасы бик күптөрле. Ритуаллар Вишнуит тормышында әһәмиятле вакыйгалар белән янәшә бара: балага уздыру, исем кушу, [[варна]]саның иҗтимагый вазифаларына кабул итү, өйләнү-кияүгә чыгуы, өйне төзүне башлау һәм бетерү, үлем. Ритуалларның максаты күренмәгән көчләрнең һәм кармик нәтиҗәләрнең зарарлы йогынтысыннан арындыру, үз ягына алкышлы көчләр җәлеп итү, рухи күрсәтелгән хезмәтләргә ирешү.  Хәзерге Вишнуизм тарафдарлары арасында бөтен вазифаларны һәм йолаларны 10%-тан азрагы үти. Ритуалларга җиңелрәк караш, аларны үтәү күп вакыт һәм көч таләп иткәнгә күрә. Хосусан, иртәнге йолаларның тулы циклы өчен өч сәгатьтән күбрәк вакыт кирәк. Моны бары тик [[брахман]]нар яки нык ышанучы Вишнуитлар үти ала.{{Sfn|Канаева|2009|c=399}}.

Вишнуитлар Вишнуга гына табынмыйлар, ә шулай ук башка Ходайларга (кагыйдә буларак, Вишнуның өлешчә чагылышларына, мәсәлән, [[Дханвантари]]га табынганнар), эпик каһарманнарга, [[Аскеза]] көче белән хәтта Ходайларны бусындыра ала торган олы фикер ияләренә - [[риши]]ларга, һәм шулай ук бабаларына [[питар]]ларга табыналар. Вишнуның күпсанлы ипостасьларына аларга багышланган гыйбадәтханәләрдә һәм башка Илаһларның гыйбадәтханәләрендә ([[Шива]] гыйбадәтханәләрендә кайвакыт Вишну хөрмәтенә [[придел]]лар бар), һәм шулай ук өйләрдә, [[часовня]]ларда, басуларда һәм ачык [[изге урын]]нарда урамнарда табыналар. Вишну хөрмәтенә символик корбаннар белән рухи хезмәтләр үткәрәләр ([[Пуджа]]лар яки [[Яджна]]лар)''.'' Бабалар өчен искә алу йолалары башкарыла ([[шраддха]])лар, аларга корбан ризыгын алып киләләр 
"(пинда)". Йолалар вакытында [[брахман]]нар [[Санскрит]]та [[мантра]]лар укыйлар. [[Шудра]]ларга йолаларны мантраларның текстын тулысынча әйтмичә башкарырга мөмкин. Ритуалларны башкару вакытында күп игътибар гамәлләргә түгел, ә ышанучының психологик халәтенә бирелә. Кирәкле халәткә ирешү өчен [[мудра]]лар, [[асана]]лар һәм медитация ([[дхьяна]]) кулланыла.{{Sfn|Канаева|2009|c=399}}.

=== Санскаралар: тормыш циклы ритуаллары ===
Йолалар йорт йолаларына (''грихья'') бүленәләр, алар һәр өйдә булган [[алтарь]]да башкарыла, һәм зур корбан бирүләр (''[[шраута]]''). Өйдә пуджа өчен ризык әзерләнә, ул Вишнуга хуҗаның үзе тарафыннан яки ялланган брахман аша тәкъдим ителергә мөмкин. Кагыйдә буларак, йорт пуджасын йорт хуҗасы Вишнуит үзе өйдәгеләрдән башка үзе башкара. Брахманы махсус корбан бирүләр өчен чакыралар (хосусан, Сатья-Нараяна-махапуджа). Төп йорт йолалары булып 16 ритуал ([[санскара]]) санала: [[гарбхадхана]] (балага уздыру акты, аның алдыннан хакыйкатьле, сәламәт һәм уңышлы бала бүләк бирү өчен дога кылалар), [[пумсавана]] (йөклелекнең өченче аенда малай тууны тәэмин итү өчен), [[симантоннаяна]] (йөклелекнең дүртенче аенда яралгының гармоник үсеше өчен, ананы һәм булачак баланы яклар өчен), [[Джатакарман|джатакарма]] (бала тууны бәйрәм итәр өчен), [[намакарана]] (исем кушу), [[нишкрамана]]  (баланың йорт стеналары тышына беренче чыгуы), [[аннапрашана]] (баланың 6-ынчы аенда беренче дөге ризыгы), [[чудакарана]] (баланың чәчәләрен беренче кисү), [[карнаведха]] (колакларда тишек ясау), [[видьярамбха]] (укый-яза белүне башлау), [[ведарамбха]] (Веданы һәм упанишадаларны өйрәнүне башлау), [[кешанта]] (ир кешеләрнең битендә чәчләрне беренче кыру), [[самавартана]] (Веданы өйрәнүне һәм өйрәнчек дәвере бетү), [[упанаяна]] (варнага кабул итү, брахманнар өчен - изге бау упавита алу), [[виваха]] (өйләнү-кияүгә чыгуы), [[антьешти]] (соңгы юлга озату){{Sfn|Klostermaier|2003|p=163}}.<gallery>
Файл:Peerital.jpg|Намакарана: исем кушу
Файл:AnnaPrashan (Anna Prashan) - Hindu First Rice Eating Ceremony.JPG|Аннапрашана: беренче дөге ризыгы
Файл:Sacred Thread Ceremony - Baduria 2011-03-08 00163.jpg|Упанаяна: брахман бавын алу
Файл:Panigrahan in Hindu wedding.jpg|Виваха: өйләнү-кияүгә чыгуы
Файл:Bagamati cremation.jpg|Соңгы санскара: антьешти (соңгы юлга озату)
</gallery>
=== Кабул итү ===
[[Файл:Chakra.jpg|thumb|right|[[Шри-вайшнавизм]]да дикша: гуру иңбашта [[сударшана]] эзен куя.]]
Яшь яки башлаучы вишнуитлар мирас сызыгы буенча рухи остаздан [[гуру]]дан рухи кабул итүне яки инициацияне ([[дикша]]ны) алалар. Дикша [[Сампрадая]]дан һәм санньяси тормышыннан алдан килә. Бу Һинд дине тарафдарлары өчен бик әһәмиятле адым, кабул ителү сампрадая җәмәгатенең тормыш буе тугъры булуны аңлата. Гадәттә кабул итү ритуаллар рәтеннән тора, хосусан, кандидат тормышының тулы тикшерүе, символик үз кремация, яңа исем алу һәм серле мантра тапшыру. Дикша-гуру танылган остазлар мирасы сызыгына керергә тиеш (гуру-парампара) һәм аңа кабул итүне биргәннәр белән контактта калырга тиеш.{{Sfn|Klostermaier|2003|p=59}}.

Остаз өйрәнчекләрен Вишнуит фәлсәфәсе һәм практикасына өйрәтә һәм шулай ук кабатлау өчен үрнәк булып тора. Кайбер традицияләрдә остазның мәхәббәте азат ителергә мөмкинчелек бирә. Алдан билгеләнгәнчә, укучы билгеле [[мантра]]га ия була, аны ул [[Вишну]] һәм аның [[Аватар]]ларның берсенең образында акылның игътибарын туплар өчен үзеннән һәм тавыш белән кабатлый. Мантраны кабатлау (мәсәлән,''«ОМ Намо Вишнуве», «ОМ Намо Нараяная», «ОМ Вишнаве Намаха»'') "[[джапа]]" дип атала. Мантра еш тәсбих [[джапа-мала]] куллану белән беррәттән бара, Вишнуитларда алар [[Һинд динендә Тулси|туласи]] агачыннан тора. Мантра ирекле тавыш белән, шыпырт, яки бары тик акылда башкарыла. Исемнең кабатлавы барышында тугърының акылы Вишну белән кушыла дип санала.{{Sfn|Klostermaier|2003|p=89}}.<br/>
Кайбер Вишнуит традицияләрдә кабул итү үзенә "самашраяна" йоласын ала. Кандидат чистару церемониясе аша үтә, аннан соң тугърының тәнендә кыздырып Вишну, [[Сударшана]] һәм [[Шанкха]] сурәтләре куела, ә кайбер традицияләрдә [[Вайкунтха]] капкалары. [[Шри-вайшнавизм]]да ритуал тормышта бары тик бер мәртәбә инициация вакытында үткәрелә, шул вакытта укытучы өйрәнчекне мантрага өйрәтә. Әмма [[Мадхва]] - [[Сампрадая]]да тәндә Сударшана эзе "тапта мудра дхарана" ритуалында чикләнмәгән мәртәбә куелырга мөмкин. Ритуал шаяни - [[экадаши]] көнендә үткәрелә, ягъни ай календаренең [[ашадха]] (июнь-июль) аенда.<ref>{{Статья|заглавие=Large number of people for Tapta Mudra Dharana|ссылка=https://www.thehindu.com/news/cities/Mangalore/large-number-of-people-for-tapta-mudra-dharana/article24498595.ece|издание=The Hindu|год=2018|месяц=07|число=24}}</ref>. Алтыннан, көмештән яки бакырдан Вишну атрибутлары белән металлик штемпельләр хома ([[Яджна]]) барышында күмерләрдә кыздырыла. Шуннан соң аларга тәннәренең кайбер урыннарына кыздырып сурәт ясыйлар һәм тиредә пешүдән бизәк кала. Олы ирләргә атрибутларның эзләре биш урында кулларда һәм күкрәктә куелырга мөмкин. Хатын-кызларга һәм балаларга алар ике мәртәбә генә кулларда куела. «Тапта мудра дхарана» ышанучы Һинд дине тарафдарлары арасында популяр һәм ел саен Кришна гыйбадәтханәләрендә [[Мадхва]]-[[сампрадая]]дан [[санньяси]]лар тарафыннан үткәрелә. Һиндстанда ритуал нерв системасына уңай тәэсир итә һәм [[чакра]]ларны активлаштыра дип санала.<ref>{{Cite web|url=http://blog.prayease.com/post/147455208655/what-is-tapta-mudra-dharana-and-why-should-one-get|title=What is Tapta Mudra Dharana and why should one get it done?|author=Rao A.|website=PrayEase|date=2016-07-15|language=en|accessdate=2019-02-10|archivedate=2018-08-24|archiveurl=https://web.archive.org/web/20180824205600/http://blog.prayease.com/post/147455208655/what-is-tapta-mudra-dharana-and-why-should-one-get}}</ref>.

=== Упасана ===
[[Файл:6.3 upasana.jpg|thumb|right|Классик биюдә упасана, Һиндстан]]
Дини табыну («упасана») күпсанлы йолалардан һәм практикалардан тора, аларга [[Яджна]] һәм [[Пуджа]] керә. Аларны башкару конкрет Вишнуит традицияләргә бәйле, алар гасырлар буена формалашкан. Веда вакытларында Вишнуга табынуның төп формасы булып яджна торган. Ут корбан бирүе өчен күп санлы объектлар тәкъдим ителгән булган, йөзләрчә баш мөгезле терле малдан һәм атлардан бәйләм утынга кадәр. Хәзерге вакытта ритуаль табыну күбесенчә Вишнуга бүләкләр һәм тәкъдим ителгән әйберләр белән чагылган. Болар чәчәкләр, җимешләр һәм хуш исле әйберләр булырга мөмкин. Аларны формаль ритуаль һәм рәсми булмаган шәхси җиһазландыруда тәкъдим итәләр. "Упасана" дип ритуаль табынуның барлык тышкы формаларын түгел, ә эчке гамәлләрне дә, мәсәлән, [[медитация]]не һәм [[прапатти]]ны атыйлар. Табыну формалары арасында аермалар бар. Аларның бер өлеше мәҗбури (нитья), ә бер өлеше мәҗбури түгел (наймиттика).{{Sfn|Klostermaier|2003|p=163}}.

=== Пуджа ===
[[Файл:1 Krishna murti inside a home with bhakti items.jpg|thumb|right|Кришнага өй пуджасы.]]
Гыйбадәтханәләр Вишнуитлар җәмәгатенеке дә, аерым йорт хуҗалары - [[меценат]]ларныкы да булырга мөмкин. Җәмәгать гыйбадәтханәләрендә пуджалар көненә алты мәртәбә башкарылырга мөмкин. Аларның максаты Вишнуитны азат ителү юлына [[мокша]] алып бару. Рухи хезмәтне башлар алдыннан брахманнар башта үзләрен Олы Барлык белән тәңгәлләштерәләр, соңыннан Вишнуны изге сурәткә яки [[мурти]]га керергә чакыралар. Ритуаль хезмәт вакытында гамәлләрнең тәртибе регламентланган һәм "[[упачара]]" ("хезмәт" яки "әдәплелек") дип атала. Ритуаль йолалар күпсанлы һәм өлешчә сарай яны ритуалларын кабатлыйлар. Ходайга тәхетне, кулларны һәм аякларны юу өчен суны, киемне, чәчәк бйәләмнәрен, хуш исле әйберләрне һәм башка бүләкләрне тәкъдим итәләр.{{Sfn|Klostermaier|2003|p=142}}.

Һәрбер сампрадаяда пуджаның үз кагыйдәләре эшләнгән, алар шул сампрадаяның әгъзалары өчен мәҗбури. Пуджа бер үк вакытта Вишнуитның Ходайга тугърылык акты да, аның мәрхәмәте (алкышын) алу ысулы да булып тора. Көн саен өй пуджасы гыйбадәтханәләрдә бигрәк тә бәйрәм көннәрендә үткәрелә торган грандиоз церемониянең кыскартылган юрамасы булып тора. Пуджа кимендә уналты гамәлдән тора. Аларга Ходайны чакыру; аңа урын тәкъдим итү (иңү өчен мурти); сәламләү; табаннарны юу; авызны һәм кулларны чайкау өчен суны тәкъдим итү һәм шулай ук эчү өчен һәм бал белән катыштырылган суны тәкъдим итү; коену яки чәчәкләр сибү; киендерү; ароматик майлар тәкъдим итү; чәчәкләр тәкъдим итү; хуш исле әйберләр яндыру; янучы лампа белән изгеләштерү; хөрмәт итеп идәнгә сузылу һәм әйләнеп узу; саубуллашу.

== Гыйбадәтханәдә һәм өйдә табыну ==
[[Файл:Devotees entering the inner mantapa of Sri Ranganathaswamy temple at Srirangapatna.jpg|thumb|right|[[Шрирангапатнам]]да Шри Ранганатхасвами гыйбадәтханәсендә керүдә дини сәфәр кылучылар.]]
Вишну [[мурти]]сы гыйбадәтханәләрдә дә, өйдә дә куелалар. Гыйбадәтханәләрдә күп санлы Вишнуитлар хезмәт итәләр, [[брахман]]нар гына түгел, ә ярдәмчел персонал да - бакчачылар, музыкантлар, биючеләр, җыештыручылар, рәссамнар, артистлар. Хосусан поварлар Ходайга тәкъдим иткәннән соң, шуннан соң килүчеләргә бирер өчен [[прасад]] пешерәләр, музыкантлар традицион музыка уен коралларында уйныйлар, ә артистлар Вишнуга гимннар җырлыйлар. Традиция буенча зур гыйбадәтханә комплекслары өчен берничә мөстәкыйль гаилә җаваплы була, аларның вазифаларына гыйбадәтханәне, брахманнарны һәм гыйбадәтханә хезмәтен тәэмин итү керә. Гаилә җаваплылыгы буыннан буынга тапшырыла.{{Sfn|Pattanaik|1999|p=97—98}}.

Гыйбадәтханәләр [[агама]]ларда язылган кагыйдәләр буенча проектлана. Җирдә алар Вишну дөньясының яшәүчеләре һәм барлык кирәкле атрибутлары белән [[Вайкунтха]]ны чагылдырырга тиеш. Гыйбадәтханәдә Вишну юлдашлары яки башка Ходайлар хөрмәтенә [[придел]]лар яки кечкенә изге урыннар каралган, мәсәлән, Ходайның кече яки ярдәмчел муртиларына, аның хатыны [[Лакшми]]га, [[Вишваксена]]га, [[Гаруда]]га һәм башка күк яшәүчеләренә.{{Sfn|Pattanaik|1999|p=107}}.

Йорт хөрмәт ителүендә Вишну йортның чын хуҗасы буларак, ә гаилә әгъзалары аның вакытлы торучылары буларак карала. Зур өйләрдә Вишну алтаре йортның үзәк өлешен алып тора, аның тирәли тора торган бүлмәләр, кухня һәм келәтләр урнашкан. Көн саен Вишну өчен йорт пуджаларын кертеп ритуаллар үткәрелә.{{Sfn|Pattanaik|1999|p=99—100}}.

Вишну һәм аның тугъры Вишнуитлар арасында берничә тип мөнәсәбәт культивацияләнә. Болар ана һәм бала арасында, остаз һәм өйрәнчек арасында, ир һәм хатын арасында, дуслар арасында мөнәсәбәтләр булырга мөмкин. Ике якның да мөнәсәбәтләрдә нык элемтәсе бар. Йортта сайланган шәхси мөнәсәбәткә тәңгәл булган сурәт яки Вишну муртисы куела. Аның янында хатыны Лакшми куела, ул Вишну һәм Вишнуитлар арасында мөнәсәбәтләрдә ана буларак катнаша, ул әтисенә балалар исеменнән мөрәҗәгать итә. Гаилә муртисы гаиләдә яки ыруда киләсе буын тарафыннан мирас итеп алына.{{Sfn|Pattanaik|1999|p=99—100}}.

Мөнәсәбәтләр берничә рухи практика бәрабәренә культивацияләнә. Иң популярларга шраванам, ванданам, харинама, смаранам, севанам карый.{{Sfn|Pattanaik|1999|p=99—100}}:

* '''''Шраванам''''' Ходай турында тыңлау: илаһи әңгәмәләрне, Вишну турында изге язмаларны, Ходай турында хикәяләрне (беренче чиратта «Рамаяна»ны һәм «Бхагавата пурана»ны). Шулай ук "Бхагаватгита" буенча лекцияләр популяр, алар Вишнуизмның асылын тасвирлыйлар. Шраванам Ходайга тугърылыкның беренче баскычын чагылдыра дип санала.
* '''''Ванданам''''' дога белән сузылу булып тора, Ходай һәм аның сурәте алдында сәламле буйсыну. Ул үз [[эго]]дан тыйнак баш тартуның символы булып тора. Вишну Ходаена шартлы корбан буларак биш сиземләү органы һәм биш гамәл органы тәкъдим ителә. Гади формада вандаман сәламләү [[Намасте|намаскара]]да чагыла, монда учлар бергә тотыла.
* [[Файл:Russian Hare Krishna devotees on Harinam.jpg|thumb|right|Мәскәүдә Халыкара Кришна Аңы Җәмгыяте Россия кришнаитлары харинамасы.]]'''''Харинама''''' Ходайны исемнәренә дан җырлау яки Ходайга мактау җырлаудан гыйбарәт. Гыйбадәтханәләрдә яки кешеләр җыелу урыннарында Вишнуитлар бергә җыелалар һәм изге җырлар, [[бхаджан]]нар һәм [[киртан]]нар җырлыйлар, аларда Вишнуның атрибутлары һәм хасиятләре, аватарларның батырлыклары һәм аның рәхмәте чагылышлары тасвирлана. Җырлар [[Санскрит]]та (мәсәлән, "[[Нараниям]]" исемле [[Нараяна Бхаттатири]] поэмасы) яки асаба Һиндстан телендә ([[Тамил теле]]ндә изге [[альварлар]]ның гимннары).
* '''''Смаранам''''' бертуктаусыз Ходайны истә тоту һәм Вишну исемен кабатлаудан гыйбарәт. Кагыйдә буларак [[джапа-мала]]да (тәсбих) билгеле сан әйләнешләр яки 108 исем [[джапа]] кабатлыйлар. Смараналарга "Нараяна-Нараяна", "Харе Рама", "[[Харе Кришна]]" мантра, "[[Ом Намо Бхагавате Васудевая]]" һәм башкалар. Бер-берсен сәламләгәндә Вишнуитлар Ходайны истә тоталар: «Хари Бол», «Радхе-Шьям», «Джей Шри Кришна», «Джей Шри Рама», «Джей Шриман Нараяна». Бу сәламнәр Вишнуны Вишнуитларның аерылгысыз өлеше итә, алар акылның игътибарын илаһи образда туплыйлар.
* '''''Севанам''''', яки [[сева]], Ходайга турыдан-туры яки туры түгел рәвештә тугърыларына хезмәт итүдән гыйбарәт. Хезмәт мохтаҗ кешеләр тарафыннан башкарыла, ул Вишнуның үзе өчен кебек башкарыла. Хезмәтне башкаручы "севадал" дип атыйлар. Сева шулай ук муртига карата башкарыла. Вишну образы йокыдан торгызыла, юындырыла, май белән сылана, чәчәкләре белән киемнәр һәм асыл ташлар белән бизәлә, аңа махсус пешерелгән ризык тәкъдим ителә, шулай ук эчемлекләр, җырлар һәм биюләр. Вишнуга шәхси хезмәт Ходай персонификацияләнгән мөнәсәбәтне формалаштыра.
[[Файл:Satya Narayana Puja.jpg|thumb|right|Сатья Нараяна Пуджага әзерләнү.]]
Мөстәкыйль көн саен өйдә хезмәттән башка Вишнуитлар өйдә махсус Сатья-Нараяна-махапуджаны башкаралар (''Satya-Narayana Mahapuja''). Шул көнне өйгә ритуалны башкару өчен тәҗрибәле [[Брахман]]нар чакырыла. Вишну образы чәчәкләр һәм яфраклар белән бизәлгән пьедесталда куела. Пуджа барышында Вишнуга ризык һәм эчемлекләр, туласи тәкъдим ителә һәм шулай ук аның 1000 исеменә дан җырлана ([[Вишну-сахасранама]]). Пуджа ир-хатыннар тарафыннан башкарыла һәм еш Ходайның мәрхәмәтенә ия булу өчен яки аның алкышы өчен рәхмәт буларак башкарыла.{{Sfn|Pattanaik|1999|p=100}}.

Вишну Ходаена церемониаль хезмәт итү өйдәгедән бер дәрәҗәгә катлаулырак. Брахман яки [[пуджари]] [[Агама]] текстларында аңлатылган кагыйдәләр һәм рекомендацияләр буенча эшләргә тиеш. Махсус фестиваль көннәрендә мурти гыйбадәтханәдән шәһәр буйлап күп кешеле процессиядә катнашу өчен гыйбадәтханәдән чыгарыла. Зур бәйрәмнәрне Вишну аватарларының "туу көннәре"ндә һәм аның җир чагылышары җиңү көннәрендә үткәрелә.{{Sfn|Pattanaik|1999|p=101}}.

Вишнуга борынгы гыйбадәтханә табынуның калдыклары [[вайкханаса]] сектасында калган. Кечкенә җәмәгатьнең әгъзалары Көньяк Һиндстанның [[брахман]]нары Вишнуизмның хәзерге теологиясен һәм практикасын кабул итмичә, Ведик вакытларда практикаланган [[Яджна]]лар (ут ритуалларын) практикалыйлар. Индологлар Вайкханасаны я Вишнуит сектасына, я [[Шри-вайшнавизм]]га карый. Шулай да Вайкханаса тарафдарлары остазлары итеп [[Альвар]]ларны да, [[Рамануджа]]ны да танымыйлар.<ref name=":22">{{Книга|автор=Ramachandra Rao S.|часть=Vaikhanasa Agamas|ссылка часть=https://ruthaavaree.files.wordpress.com/2015/08/271530687-agama-encyclopadia-part-iii-prof-s-k-ramachandra-rao.pdf|заглавие=The Agama Encyclopaedia|место=Delhi|издательство=Sri Satguru Publications|год=2005|pages=1}}</ref>.

== Бәйрәмнәр ==
[[Файл:Varadaraja Temple float festival.JPG|ссылка=https://ru.wikipedia.org/wiki/%D0%A4%D0%B0%D0%B9%D0%BB:Varadaraja_Temple_float_festival.JPG|альт=|мини|220x220px|[[Канчипурам]]да Варадараджа гыйбадәтханәсендә Вишнуит фестивале.]]
Вишнуизмда күп бәйрәмнәр үткәрелә. Алар гомум-Һиндстан, асаба, секта (аерым традициянең, мәктәпнең яки җәмәгатьнең әгъзалары белән үткәрелә торган) һәм гаилә бәйрәмнәренә бүленә. Зур популярлыкка асаба гыйбадәтханәләрнең бәйрәмнәре ия, алар дини сәфәр урынына миллионнарча дини сәфәр кылучылар җәлеп итәләр, мәсәлән, [[Җаганнатһ|Джаганнатха]] хөрмәтенә "[[ратха-ятра]]". Бәйрәмнәр риваять сюжетлары һәм борынгы игенчелек культлары белән бәйле. Иң мәшһүрләре булып [[Холи]], [[Кришна-Джанмаштами]], [[Дивали]] һәм [[Понгал]] тора. Холины февральдә яки мартта өч көн дәвамында Вишнуның улы, мәхәббәт Ходае [[Кама Ходае]] хөрмәтенә бәйрәм ителә. Кайбер Һинд дине тарафдарлары аны [[Кришна]]ның шәйтаннарны җиңүе белән бәйлиләр. Холида бәйрәм итүчеләр бер-берсенә төсле порошоклар сибәләр һәм төсле су коялар. Кришна-джаянти яки Кришна-Джанмаштами Кришнаның туган көнендә июль-августта үткәрелә. Риваять буенча Кришна әти-әнисе тотылган [[Матхура]] төрмәсендә туган булган. Кришна-джаянти Һиндстанда милли бәйрәм буларак үткәрелә. [[Дивали]] (утлар бәйрәме) октябрь - ноябрь башында биш көн дәвамында яңа ай көнендә бәйрәм ителә. Һиндстанның кайбер штатларында аны [[Айодхья]] тәхетенә [[Рама]] аватарының утыруы белән, ә башкаларында Вишнуның хатыны [[Лакшми]] белән бәйлиләр. Бәйрәм яңгырлар фасылының бетүен һәм кышның башы белән бәйлиләр. Бәйрәмнең символы булып ут тора, шуңа күрә йортларда төсле утлар һәм балчык лампалар яндыралар, ә урамнарда фейерверклар оештыралар. Понгал ("чүлмәкләрдә пешерелгән дөге") Һиндстанның көньягында билгеләп үтелә. Бәйрәм уңыш җыюга багышланган һәм январь уртасында өч көн дәвам итә.
<gallery>
Файл:Holi Festival of Colors Utah, United States 2013.jpg|Холи: буяулар бәйрәме
Файл:Janmashthami.jpg|Кришна-джанмаштами: [[Джаганнатха]] хөрмәтенә пуджа
Файл:Madikai madam Lakhadeepam 03.jpg|Дивали: учаклар бәйрәме
Файл:Preparation of Pongal.jpg|Понгал: дөге белән чүлмәкләр
</gallery>Вишну һәм аның аватарлары хөрмәтенә ел саен фестивальләр үткәрелә{{Sfn|Pattanaik|1999|p=101—105}}:
{| class="wikitable" href="Бхактиведанта Свами Прабхупада"
! href="кришнаизм"|<small href="Бхакти-йога">Атамасы</small>
! href="Бог в индуизме"|<small href="Радха">Уздыру вакыты</small>
! href="Кришна"|<small href="Русский язык">Эчтәлеге</small><tr xml:lang="ru"><td href="сари"><small href="дхоти">Чатурмасья (''Chaturmasya'')</small></td><td href="тилака"><small href="Медитация">Елның һәр өчтән бер өлеше: ел башында (яз, яңгырлар фасылы һәм көз)</small></td><td href="джапа"><small href="киртан"> Бәйрәмнең бу көннәрендә ашаудан тыелалар, изге елгаларда коеналар һәм күп кешеле ритуалларда катнашалар.</small></td></tr>
|- href="Мантра"
| href="Цимбаллар"|<small href="Санкиртана">Туласи-вивах (''Tulsi Vivah'')</small><td class="dablink<nowiki> </nowiki>noprint"><small>Яңгыр фасылының ахыры һәм Һинд динендә өйләнү-кияүгә чыгуы фасылының башы.</small></td>
|<small> Туласиның [[шалаграма]] белән, Вишнуның муртисы яки аның аватары Кришна белән церемониаль өйләнү-кияүгә чыгуы.</small>
|- href="The Journal of Vaishnava Studies"
|<small href="The Journal of Hindu Studies">Картика-пурнима (''Kartikа Purnima'') яки Дева-дивали (''Deva-Diwali'')</small>
| href="The Journal of Asian Studies"|<small>Пурнима көне (тулы ай) яки картика аеның ай календаре буенча унбишенче ай көне (ноябрь — декабрь)</small>
|<small href="Journal of South Asian Studies"> Туласиның кияүгә чыгуыннан соң Ходай [[Матсья]] аватары формасында төшкән. Вишну һәм [[Харихара]] хөрмәтенә пуджаны кертеп догалар һәм дини ритуаллар.</small>
|-
| href="Man in India"|<small>Датта-джаянти (''Datta Jayanti'')</small>
| href="Оксфордский университет"|<small href="Оксфорд Һинд динен өйрәнү үзәге"> Һинд дине календаре буенча маргаширша (аграхаяна) аеның тулы ай көне (декабрь — январь)</small>
| href="Доктор философии"|<small>[[Даттатрея]] (Датта)ның туган көне, ул Брахма-Вишну-Шива [[Тримурти]]сын берләштерә.</small>
<small href="Сазанова, Наталья Михайловна">Даттатрейяга илаһи остазга буларак буйсыну.</small>
|- href="Дубянский, Александр Михайлович"
| href="Альбедиль, Маргарита Фёдоровна"|<small href="Эрман, Владимир Гансович">[[Макара-санкранти]] (''Makar Sankranti'')</small>
| href="Елизаренкова, Татьяна Яковлевна"|<small href="Падма Шри">Кышкы көн торгынлыгы</small>
| href="Ригведа"|<small href="Рыбаков, Ростислав Борисович">Уңыш бәйрәме, изге елгаларда коену, Сурья-Нараянага табыну, Вишнуга уңышның беренче җимешләрен тәкъдим итү</small>
|- href="Салганик, Мариам Львовна"
| href="Российский университет дружбы народов"|<small>[[Холи]] (''Holi'')</small>
|<small href=":Категория: Индологи России">Яз башы, бәйрәм февраль ахырында - март башында ике-өч көн дәвам итә.</small>
|<small> Яз көн яки буяулар фестивале, [[Прахлада]]ның дошманы, Холика шәйтан хатынының карачкысын </small> <small href="#CITEREFWelbon2005"> бәйрәм утында яндыралар. Мәхәббәт, шатлык һәм чәчәкләр бәйрәме.</small>
|- href="#CITEREFKlostermaier2011"
| href="#CITEREFKlostermaier2003"|<small href="#CITEREFKlostermaier2003">[[Рамнавами]] (''Rama Navami'')</small>
|<small>[[Наваратри]] фестиваленең тугызынчы көне</small>
| href="Симпсон, Джон"|<small href=":en:Edmund Weiner"> Рама аватарының килүенең көне, Рама һәм Ситаның өйләнү-кияүгә чыгуының еллыгы, Рама, Сита һәм Хануман данына җырлау, пуджа һәм Сараю елгасында коену</small><tr><td><small>Акшая-тритья (''Akshaya Tritiya'')</small></td><td><small href="Вейнер, Эдмунд"> [[Вайшакха]]ның өченче көне (апрель — май)</small></td><td><small>[[Парашурама]] аватарының туган көне. Догалар, кыйммәтле әйберләр сатып алу, [[шикәр камышы]] сутын һәм төрле ризыкларны өләшү.</small></td></tr>
|-
|<small href="#CITEREFRosen2011">[[Нага Панчами|Нагапанчами]] (''Naga Panchami'')</small>
| href="#CITEREFGonda2005"|<small href="#CITEREFChampakalakshmi1981"> Шравана аеның (июль — август) амавасьядан соң бишенче көне</small>
| href="#CITEREFChampakalakshmi1981"|<small href="#CITEREFChampakalakshmi1981"> Кришнаның Калия еланы өстеннән җиңүе көне. Шулай ук Ананта-Шеша көне: тере еланнарга яки аларның сурәтләренә табыну (сөт тәкъдим итү)</small>
|- href="#CITEREFChampakalakshmi1981"
| href="#CITEREFChampakalakshmi1981"|<small href="#CITEREFChampakalakshmi1981">Нарали-пурнима</small>
| href="#CITEREFJaiswal1980"|<small href="#CITEREFPuri1957"> Шравана аеның (июль — август) тулы айның төне.</small>
| href="#CITEREFChattopadhyaya1970"|<small href="#CITEREFБонгард-Левин,_Ильин1985"> Диңгездә промысел фасылының башы. [[Варуна]]га Рамага [[Ланка]] утравына барып җитәргә ярдәм иткән күперне төзегән өчен рәхмәт. Кришнаның абыйсы [[Баларама]]ның туган көне.</small>
|- href="#CITEREFSinger1966"<td><small>[[Кришна-джанмаштами]] яки Гокула-аштами</small></td>
|<small href="#CITEREFВатман2005"> Шравана аеның кимүче айның сигезенче көне (Кришна-пакша)</small>
| href="#CITEREFВатман2005"|<small href="#CITEREFВатман2005"> Кришнаның туган көне. Бала-Кришна образы хөрмәт ителә, «Бхагавата-пурана» укыла.</small>
|- href="#CITEREFАльбедиль1999"
| href="#CITEREFКанаева2009"|<small href="#CITEREFKlostermaier2003">[[Виджаядашами]] яки Дашара</small>
| href="#CITEREFKlostermaier2003"|<small href="#CITEREFKlostermaier2003">Ашвина аеның якты яртысының унынчы көне</small>
| href="#CITEREFKlostermaier2003"|<small> (Рама)ның юмартлыкның явызлык өстеннән ([[Равана]]) җиңүе, шулай ук [[Шакти]]ның шәйтан [[Махишасура]] өстеннән җиңүе. Театр тамашалары, «Рамаяна»ны укулар, Равана карачкысын яндыру</small>
|-
|<small>[[Дивали]] (''Diwali'') яки Дипавали</small>
|<small> Ашвин аеның 27-сеннән картика аеның 2-нче көненә кадәр (октябрьнең ахыры — ноябрьнең башы)</small>
|<small> Учаклар һәм яхшылыкның явызлыкны җиңү фестивале: Раманың куылудан кайтуы, Кришнаның Наракасураны һәм Сатьябхаманы җиңүе, [[Сөт океаны]]н язу вакытында Лакшминың тууы, Вамананың Бали өстеннән җиңүе.</small> <small> Пуджа үткәрү, [[прасад]] бирү, йортны учаклар белән бизәү, фейерверклар, бүләкләр һәм татлы әйберләр бирү.</small>
|}

== Вишнуның изге көннәре ==
[[Файл:Laxminarayan-Thiakia Besha .jpg|мини|130x130пкс|Экадаши көнендә Джаганнатха бизәге.]]
[[Йога-майя]] Вишнуның илаһи көче, хатын-кыз формасында чагылган энергиясе булып тора. Риваять буенча Вишну [[Шеша]] еланында ятканда, Мука исемле шәйтан Галәмдә бушлык китереп чыгарган. Ходайның йокысын бозарга теләмичә Йога-майя Вишну тәненнән чыккан һәм шәйтанны [[Экадаши]] көнендә үтергән.{{Sfn|Pattanaik|1999|p=99}}.
Тәртипне торгызу белән канәгать булып, Вишну Йога-майяны Экадаши-титхи (''ekadashi-tithi'') Алиһәсенә әверелдергән һәм Вишнуга Экадаши көнендә табынган илаһи мәрхәмәт алачак дип игълан иткән. Экадаши көнендә Вишнуитлар Ходай исемен җырлыйлар, гыйбадәтханәләргә йөриләр, изге суларда коеналар, ритуалларны башкаралар һәм изге эшләр кылалар.{{Sfn|Pattanaik|1999|p=99}}.
== Традицияләр: сампрадайялар ==
Вишнуизм традицияләре дүрт төп [[Сампрадайя]]га бүленә, аларның һәрберсенең үз хасияте бар. Дүрт сампрадайяга бүленү XVI гасырга формалашкан. Тануга ия булыр өчен традиция берәр традиция белән бәйләнешен исбатларга тиеш. Сампрадайяларның нигезләүчеләре булып [[Рамануджа]]дан башлап элеккенең мәшһүр теологлары булып киткән. Аларның идеологиясе шактый төрле һәм Мадхваның теистик [[двайта]]сыннан [[Валлабха]]ның саф недуализмына кадәр үзгәрә. Аларны бөтенесен төрле формаларда Вишнуга табыну берләштерә. Сампрадайяларны Ходай һәм җан арасында мөнәсәбәтләр, хакыйкать табигате, иллюзия, рухи практикалар һәм азат ителү ысулларына карашлар аерып тора.  
[[Файл:Examples of Tilaks or sect-marks.jpg|мини|400x400px|[[Британия Һиндстаны]] чорында төрле традицияләрнең [[тилака]]лары калыплары, XIX гасыр рәсеме]]. Дүрт төп сампрадайялар тышында Вишнуизм традицияләрен классификацияләү авыр. Иң борынгы традиция булып [[вайкханаса]] тора, ул дүрт төп сампрадайядан да авыррак. Вишнуизм тарихында күп икенче дәрәҗә традицияләр барлыкка килгән, аларның кайберләре һаман да яши: [[Айодхья]]да үзәге белән [[Рама]] культы, [[Пандхарпур]]да үзәк белән [[Витхоба]] культы, Маханубхава-сампрадая (Джалича Девада үзәге белән Панчакришна культы) һәм башкалар. Шулай да алар берникадәр дәрәҗәдә төп сампрадаяларга бәйле булганнар.
{| class="wikitable"
!<small>Сампрадая</small>
!<small>Нигезләүче</small>
!<small>Фәлсәфә</small>
!<small>Табыну объекты</small>
!<small>Рухи үзәге</small>
|-
|<small>[[Шри-вайшнавизм]]</small>
|<small>[[Натхамуни]], [[Рамануджа]]</small>
|<small>[[Вишишта-адвайта]]</small>
|<small>[[Ранганатха]], [[Венкатешвара]] һәм аларның хатыннары ([[Лакшми]] формалары)</small>
|<small>[[Шрирангам]], [[Тирумала|Тирумалла]]</small>
|-
|<small>[[Брахма-сампрадая]]</small>
|<small>[[Мадхва]]</small>
|<small>[[Двайта-веданта|Двайта]], [[ачинтья-бхеда-абхеда]]</small>
|<small>[[Хари]], [[Радха-Кришна]]</small>
|[[Удипи|<small>Удупи</small>]]
|-
|<small>[[Нимбарка-сампрадая|Кумара-сампрадая]] (Нимбарка-сампрадая, Хамса-сампрадая)</small>
|<small>[[Нарада]], [[Нимбарка]]</small>
|<small>[[Двайта-адвайта]]</small>
|<small>[[Радха-Кришна]]</small>
|<small>[[Говардхана]]</small>
|-
|<small>[[Пуштимарга|Рудра-сампрадая]] (Валлабха-сампрадая)</small>
|<small>[[Вишнусвами]], [[Валлабха]]</small>
|<small>[[Шуддха-адвайта]]</small>
|<small>[[Радха-Кришна]]</small>
|[[Гокул|<small>Гокула</small>]]
|}

== Гыйбадәтханәләр һәм дини сәфәр кылу урыннары ==
Археологик бирелгән мәгълүматлар буенча, Вишнуит гыйбадәтханәләр һәм иконография безнең эрага кадәр I-енче гасырына булган. {{Sfn|Bryant|2007|p=18}} Боларның иң әһәмиятле шәһадәтләре булып [[Самкаршана]] ([[Баларама]]) һәм [[Васудева]] ([[Кришна]]) гыйбадәтханәләре хәрабәләре арасында табылган язмалар булып тора. Беренче язма [[Мадхья-Прадеш]]та шулай аталган [[Хелиодор баганасы|Гелиодор баганасы]]нда табылган. Багана безнең эрага кадәр 113 ел белән даталана һәм [[Васудева]] хөрмәтенә куелган булган. Икенче язма [[Махараштра]]да [[Нанегхат]] мәгарә гыйбадәтханәсендә табылган. Наганика патшабикәсе тарафыннан корылган гыйбадәтханәдә башка Һинд дине Илаһлары белән бергә [[Санкаршана]], [[Васудева]] искә алына. Язмаларның берсе гыйбадәтханәне изгеләштерү турында сөйли: Дхарма хөрмәтенә, [[Индра]]га, [[Самкаршана]]га һәм [[Васудева]]га, бөек Ай токымына һәм дөньяның дүрт яклаучысына - [[Яма Радж]]га, [[Варуна]]га, [[Кубера]]га һәм [[Индра]]га табыну.{{Sfn|Bryant|2007|p=18}}.
{| class="wikitable"
|+Вишну культы килеп чыгышы һәм таралышы турында борынга шәһадәтләр
!Төзү вакыты һәм исеме
!Объект һәм шәһадәтләр
!Төзү вакыты һәм исеме
!Объект һәм шәһадәтләр
|-
|[[Файл:Naneghat caves.jpg|мини|150x150пкс|[[Нанегхат]], безнең эрага кадәр II—I гасырллар.]]
|Махараштра штатының [[Пуна]] районында [[Джуннара]] янында [[Көнбатыш Гата]]ларда шул ук исемле үткелдә мәгарә гыйбадәтханәсе. Таш стеналарда язмалар иң борынгы тарихи объектларга карый һәм Ведик дин һәм Вишну культының кушылуы турында шәһадәт булып тора.
|[[Файл:Heliodorus-Pillar2.jpg|мини|150x150пкс|[[Хелиодор баганасы]], безнең эрага кадәр 113 ел.]]
|Сакланып калмаган Васудева гыйбадәтханәсе янында таш багана. Баганадагы язмадан Грек илчесе Бхагаватизм формасындагы Вишнуизмга күчүе турында шәһадәт булып тора
|-
|[[Файл:Hathibada Brahmi Inscription at Nagari, Hinduism Sanskrit India.jpg|мини|150x150пкс|[[Хатибад һәм Госандидан язмалар]], безнең эрага кадәр II—I гасырлар.]]
|Нагари авылы янында табылган таш плиталарда борынгы Һинд дине язмалары фрагментлары. Бу Вишнуизмның безнең эрага кадәр I гасырында ук булуы һәм Вишнуның Санкаршана-Васудева образы белән кушылуының шәһадәте.
|[[Файл:Stone inscription site of Chandravarman - Susunia hill.jpg|мини|150x150пкс|[[Шушуния тавында гыйбадәтханә мәгарәсе]], безнең эраның II гасыры.]]
|Көнбатыш Бенгалиядә Вишнуга багышланган иң борынгы археологик һәм дини объект. Мәгарә гыйбадәтханәсендә Бенгалиядә беренче стена Вишнуит сурәте (Сударшана-чакра) табылган, бу Көнбатыш Һиндстанда Вишнуизмның таралуы турында шәһадәт булып тора.
|}
[[Мокша]]га яки азат ителүгә ирешү өчен Вишнуитларга «сапта-мокша-пури» (''sapta-moksha-puri'')га яки җиде изге шәһәргә дини сәфәр кылырга киңәш ителә. {{Sfn|Pattanaik|1999|p=116}}:

* [[Айодхья]], [[Рама]] аватары Ватаны;
* [[Кришна]] туган [[Матхура]];
* Сандипани олы фикер иясе белән бергә [[Кришна]] изге язмалар өйрәнгән [[Удджайн]];
* Хатыны [[Рукмини]] белән хөкемдарлык иткән [[Дварка]];
* Вишнуның иңгән табан эзләре (Вишнупада) булган [[Харидвар]], [[Варанаси]] һәм [[Гая]].

Вишнуизмның кайбер традицияләре Көньяк Һиндстанда шулай ук [[Канчипурам]]га киләргә киңәш итәләр, чөнки бу гыйбадәтханә шәһәрендә Вишну алкышлар бирүче итеп күрсәтелә.{{Sfn|Pattanaik|1999|p=116}}.

Вишнуитлар тормыш дәверендә [[Альвар]]лар тарафыннан дан җырланган [[108 дивьядешам]]га, изге урынга һәм гыйбадәтханәгә килергә тиеш. 108 дивьядешам [[Шри-вайшнавизм]] тарафдарлары өчен мәҗбури булып тора. 105 урын [[Һиндстан]]да урнашкан, берсе [[Непал]]да ([[Муктинатх]]) һәм тагын икесе рухи дөньяда. Соңгыларына "Парама-падам" (Ходайның изге табаннары) һәм Вишну булган "Тирупаркадал" ([[Сөт океаны]]) карый.{{Sfn|Pattanaik|1999|p=107}}.

Дивьядешамнар арасында Һиндстаннан гына түгел, ә шулай ук башка илләрдән дә йөзләрчә мең дини сәфәр кылучы килүче иң популярлар аерылып тора{{Sfn|Pattanaik|1999|p=107}}.
{| class="wikitable"
|+
!<small>Гыйбадәтханә</small>
!<small>Ураншуы</small>
!<small>Координаталар</small>
!<small>Илаһлар исемнәре (Лакшми һәм Вишну)</small>
|-
|<small>[[Тирумала Венкатешвара Гыйбадәтханәсе]]</small>
|<small>[[Тирупати]], [[Андхра-Прадеш]]</small>
|<small>{{coord|13.4059|79.20499}}</small>
|<small>[[Падмавати]], [[Венкатешвара|Шриниваса]]</small>
|-
|<small>[[Шрирангамда Ранганатха Гыйбадәтханәсе]]</small>
|<small>[[Шрирангам]], [[Тамилнад]]</small>
|<small>{{coord|10.5145|78.4123}}</small>
|<small>Ранганаяги, [[Ранганатха|Ранганатх]]</small>
|-
|<small>[[Муктинатх]]</small>
|<small>[[Муктинатх]], [[Непал]]</small>
|<small>{{coord|28.490|83.5215}}</small>
|<small>Шридеви, Шримурти</small>
|-
|<small>[[Бадринатх Гыйбадәтханәсе]]</small>
|<small>[[Бадринатх]], [[Уттаракханд]]</small>
|<small>{{coord|26.95009|80.43869}}</small>
|<small>Аравиндавалли, Бадринараян</small>
|-
|<small>[[Айодхья (Рама тууы урыны гыйбадәтханәсе)]]</small>
|<small>[[Айодхья]], [[Уттар-Прадеш]]</small>
|<small>{{coord|26.71481|82.82272}}</small>
|<small>[[Сита|Сита-деви]], [[Рама]]чандра</small>
|-
|<small>[[Кешава Дев Гыйбадәтханәсе]]</small>
|<small>[[Матхура]], [[Уттар-Прадеш]]</small>
|<small>{{coord|27.2900|77.4100}}</small>
|<small>[[Сатьябхама]], Говардханагиридхари</small>
|-
|<small>[[Храм Дваракадиши]]</small>
|<small>[[Дварка]], [[Гуджарат]]</small>
|<small>{{coord|24.00995|73.33053}}</small>
|<small>[[Рукмини]], Кришна Дваракадиша</small>
|-
|<small>[[Падманабхасвами Гыйбадәтханәсе]]</small>
|<small>[[Тривандрам]], [[Керала]]</small>
|<small>{{coord|8.53402|76.92787}}</small>
|<small>Марагадхавалли, Адикешава</small>
|-
|<small>[[Шри Валлабха Гыйбадәтханәсе]]</small>
|<small>Тирувалла, [[Керала]]</small>
|<small>{{coord|9.42723|76.81732}}</small>
|<small>Карпагавалли, [[Валлабха|Амрутанараян]]</small>
|}

== Вишнуизм демографиясе ==
[[Файл:Religion in India.svg|thumb|250x250px|Һиндстанның 2011 елда халык санын алу нәтиҗәләре: дин буенча таралыш.
{{legend|#9ca2e4|̃Һинд дине}}
{{legend|#9cf332|Ислам}}
{{legend|#7bdeff|Христианлык}}
{{legend|#cd8dcd|Сикхизм}}
{{legend|#ffde6a|Буддачылык}}
{{legend|#808080|башкалар}}|альт=|слева]]. Вишнуизм [[Һиндстан мәдәнияте]]нең һәм [[Һиндстан фәлсәфәсе]]нең иң ачык чагылышларының берсе булып тора. Аңа күрә [[иҗтимагый стратификация]], мәдәни үз-идентификация, дөньяга караш формалаштыру, менталитет һәм тәртип үрнәкләре мөмкин. Вишнуизм дини традияләрен, йолаларны һәм бәйрәмнәрне билгели, бер сүз белән Вишнуитларның бөтен һөнәр сайлауга кадәр яшәү ысулын, киемнәр һәм сөйләшү стилен, дуслар түгәрәген һәм ризык пешерүне билгели. Вишнуитларның күбесе [[Һиндстан]]да яши. Тарафдарларның саны турында мәгълүматлар капма-каршы. Алман чыгышлы Канада Һинд дине белгече [[Клаус Клостермайер]] буенча Вишнуитлар булып Һинд диненең 70 %-ы тора (ягъни 700 млн тирәсе кеше){{Sfn|Klostermaier|2007|p=112}}{{sfn|Альбедиль|1999|с=703}}. ''Berkley Center for Religion, Peace & World Affairs'' бәяләмәләре буенча, Вишнуитлар булып ̃Һинд дине тарафдарларының якынча яртысы булып тора, тагын чиреге [[Шива]] Ходаена табына.<ref>{{Cite web|url=https://berkleycenter.georgetown.edu/essays/demographics-of-hinduism|title=Demographics of Hinduism|website=Berkley Center for Religion, Peace & World Affairs|date=2018|publisher=Georgetown University|accessdate=2019-02-18|archivedate=2018-09-19|archiveurl=https://web.archive.org/web/20180919211409/https://berkleycenter.georgetown.edu/essays/demographics-of-hinduism}}</ref>. Башкалар әйткәнчә, Вишнуитлар Шайвлардан күпкә әзрәк, аларның саны, мөгаен, 200 млн кеше тирәсе. Гәрчә [[Шиваизм]]да Вишнуизмга караганда чикләүләр күбрәк булса да, соңгысы йорт хуҗасының гаилә тормышына ориентланган ([[грихастха]]), шул ук вакытта [[Шива]] тормышка карата бәйсез булуның шәхесләнедерүе булып тора һәм Галәмне җимерү өчен җаваплы.{{Sfn|Jones|2007|p=474}}.

Вишнуит җәмәгатьләре күбесенчә [[Көньяк Һиндстан]]да чәчәк аталар, беренче чиратта [[Һиндстан]]да, [[Непал]]да, [[Шри-Ланка]]да, [[Бангладеш]]та һәм [[Бутан]]да. Һиндстанда 2011 ел халык санын алу буенча Һинд динен 80̥ % халык тота.<ref>{{Cite web|url=https://www.census2011.co.in/religion.php|title=Religion Census 2011|website=Census Population Data|date=2015}}</ref>. Шуннан башка, Вишнуитларның зур җәмәгатьләре [[Индонезия]]дә, [[Малайзия]]дә, [[Сингапур]]да, [[Берләшкән Гарәп Әмирлекләре]]ндә, [[Суринам]]да, [[Көньяк Америка Җөмһүрияте]]ндә, [[Маврикий]] утравында, [[Фиджи]] утравында һәм башка дәүләтләрдә бар. ''Pew Research Center'' тикшерүе буенча АКШ-ында 53%-ы Һинд дине тарафдарлары булып тора, шул исәптән 19 % Вишнуитлар булып тора, ә 10 %-ы Шайвлар. Кечерәк өлеш Кришнаитларга (3 %) һәм Веданта фәлсәфәсе (2 %) тарафдарларына карый.<ref>{{Cite web|url=http://www.pewforum.org/2012/07/19/asian-americans-a-mosaic-of-faiths-religious-affiliation/|title=Asian Americans: A Mosaic of Faiths|subtitle=Chapter 1: Religious Affiliation|date=2012|publisher=Pew Research Center}}</ref>.

Гәрчә Вишнуитлар барлык кыйтгаларда да бар, шулай да, Вишнуизм дөнья дине булып тормый, чөнки Көньяк Азиядән тыш Вишнуитларның төп массасы Көньяк-Азия диаспорасына карый. Вишнуитларның күпчелек өлеше Һиндстанда һәм Непалда яши. Һинд диненең төп культларының ареалларының чикләре шактый төгәл түгел. Вишнуизм [[Төньяк Һиндстан]]да һәм [[Көньяк Һиндстан]]да ([[Тамилнад]] һәм [[Керала]]), [[Шиваизм]] һәм [[Шактизм]] - көнякта һәм көнчыгышта. Вишнуитлар һәм шактлар йолаларга шайвлардан күбрәк игътибар бирәләр. Шул сәбәпкә күрә Вишнуит гыйбадәтханәләренә "Һинду булмаганнарга" («''non-Hindu''») керү Шива Ходае гыйбадәтханәләренә керүдән авыррак.{{Sfn|Канаева|2009|c=404}}.

Вишнуизмның традицион ритуаль практикасында гаять катлаулы кабул итү юк. Вишнуит булып Вишнуизм принципларына буйсынучы һәр кеше була ала - Вишну шәхәсе буларак алкышлы Ходайга ышану, тормышның ахыргы максаты буларак җанны азат итү, изге текстларга ихтирам, көч кулланмау һәм дини түземлелек, реинкарнациягә ышану, вегетарианлык, Вишнуга мәхәббәт һәм тугърылык культивацияләү һәм башкалар ([[Һинд дине]]нә күчүне кара). XIX гасыр ахырында - XX гасыр башында Һинд динен реформацияләү һәм [[неоиндуизм]]ның үсеше аның Һиндстаннан, Көньяк-Көнчыгыш Азия һәм Африка чикләреннән тыш популярлаштырылуы белән билгеләнгән. Вишнуизм этник төркемнәр белән чикләнми башлаган. [[Америка Кушма Штатлары]]нда, [[Канада]]да, [[Бөекбритания]]дә (күбесенчә элеккеге Британия [[доминионнары]]нда) һәм башка илләрдә, шул исәптән [[Россия]]дә һәм чиктәш дәүләтләрдә үзләрен Вишнуитлар дип атый башлаганнар.{{Sfn|Дерягина|2009b}}.

=== Һиндстан чикләреннән тыш Вишнуизм: ИСККОН феномены ===
[[Файл:ISKON TEMPLE 2.jpg|слева|мини|190x190пкс|<small>[[Вриндаван]]да Халыкара Кришна Аңы Җәмгыяте гыйбадәтханәсе.</small>]]
Вишнуизмның төп хасияте булып аның көнбатыш мәдәниятенә үтеп керү тора. [[Шиваизм]] һәм [[Шактизм]]нан аермалы буларак, Вишнуизм үсеш алган илләргә "экспортлана". Моңа күбесенчә халыкара берләшмәләрнең дини эшчәнелеге ярдәм иткән, мәсәлән, "Халыкара Кришна Аңы Җәмгыяте"нең (International Society for Krishna Consciousness, ISKCON). ИСККОН 1966 елда АКШ-ында Һиндстан чыгышлы вишнуит-[[садху]] Абхай Чаран Де тарафыннан нигезләнгән булган (1896-1977), ул [[Бхактиведанта Свами Прабхупада]] исемен алган. ИСККОН фәлсәфәсе нигезендә Бхакти дәгъвачысы, [[Гаудия-вайшнавизм]] вәкиле изге [[Чайтанья Махапрабху|Чайтанья]] (1486 - 1533) фикерләре ята. Халыкара Кришна Аңы Җәмгыятенең дөньяның барлык диярлек илләрендә региональ челтәре бар, шул исәптән Россиядә дә. Ул Вишнуизм традициясенең берсе буларак [[Кришнаизм]]ны тарату буенча актив эшне алып бара. ИСККОН әгъзалары үз динен орто-практика (сүз практикасы) дип атыйлар, ә тормышның максаты булып үзеңдә [[Бхакти-йога]]га рәхмәтле булып "Кришна аңы"н реализацияләү. [[Ходай]]га мәхәббәт [[Радха]]ның [[Кришна]]га мәхәббәте буларак культивацияләнә. Тарафдарлар "Дас" (Ходай хезмәтчесе) титулы белән исемнәр алалар, традицион Һинд киемен кияргә яраталар ([[сари]], [[дхоти]], [[сандалия]]ләр), маңгайга аерылып тора торган тамга куела ([[тилака]]). Ходайга хезмәт классик ритуалларның төп элементларын кабатлый, ә рухи практикага [[медитация]]не, Кришна исемнәрен кабатлау ([[джапа]]), [[киртан]]нар һәм [[мантра]]лар җырлау белән коллектив җырлар белән барабанда һәм [[цимбал]]ларда уйнау.{{Sfn|Канаева|2009|c=406}}.

== Вишнуизмны академик өйрәнү ==
Вишнуизм Һинд дине белгечләренең игътибарын җәлеп итә. Кагыйдә буларак, Һинд дине турында гомумиләштерүче хезмәтләрдә Вишнуизм турында тармаклар бар. Монда бары тик эшләре махус бу традициягә караган авторларда тукталырга кирәк.<br/>
Европа фәне Вишнуизмга XVIII гасыр ахыры - XIX гасыр башында игътибар иткән. Һинд дине белеменең Англия нигезчесе, филолог [[Уильям Джонс]] (1746-1794) Европалылар өчен кайбер Вишнуит текстларын ачкан, хосусан, "[[Гитаговинда]]"  поэмасы, гәрчә 1769 елда ук [[Иезуит]]лар [[Бхагавата пурана]]ны француз теленә тәрҗемә иткән. Һиндстанда торган беренче рус Һинд дине белгече [[Герасим Лебедев]] (1749-1817) Вишнуизмны өйрәнүгә үз кертемен ясаган, башкалар арасында Европада Инглиз телендәгедән соң икенче VIII гасыр популяр Кришнаит гимны "[[Бхаджа-говиндам]]"ны тәрҗемә иткән.<ref>{{статья| автор = [[Васильков, Ярослав Владимирович|Васильков Я. В.]], Гуров Н. В.| заглавие = Первый русский перевод с санскрита: «Мохамудгара» Шанкары в переводе Г. С. Лебедева| ссылка = | издание = Индоевропейское языкознание и классическая филология-XI (чтения памяти И. М. Тронского). Материалы международной конференции, проходившей 18—20 июня 2007 г. / Отв. ред. Н. Н. Казанский| место= СПб.| издательство = Нестор-История| год = 2007| страницы = 31—46}}</ref>.

Көнбатыш фәнни журналларда Вишнуит традициясенең һәм мәдәниятенең төрле аспектларын өйрәнүгә багышланган мәкаләләр бастырыла. Махсус көнбатыш журналлар арасында: ''[[The Journal of Vaishnava Studies]]'' аерылып тора ([[Микаэль Ротштейн]] фикере буенча) - [[Гаудия-вайшнавизм]]ны өйрәнү өлкәсендә иң әһәмиятле журнал.<ref name="rotstein">{{статья|автор=[[Ротштейн, Микаэль|Mikael Rothstein]]|заглавие=TM og ISKCON i historisk perspektiv|ссылка=https://books.google.com/books?id=P9Hz2Z8PDCoC&pg=PA136|язык=da|автор издания=Peter B. Andersen, Erik R. Sand|издание=Indiske religioner i Danmark|место=København|издательство=[[Museum Tusculanum Press]]|год=1993|страницы=121—137|isbn=8772892501}}</ref>, ''{{не переведено|The Journal of Hindu Studies|есть=:en:Journal of Hindu Studies|надо=The Journal of Hindu Studies|текст=The Journal of Hindu Studies}}'' и ''{{не переведено|The Journal of Asian Studies|есть=:en:The Journal of Asian Studies|надо=The Journal of Asian Studies|текст=The Journal of Asian Studies}}''.

1997 елда [[Оксфорд университеты]] янында [[Оксфорд Һинд дине өйрәнүләре үзәге]] ачылган булган, анда Вишнуизм буенча академик курслар тәкъдим ителә һәм Вишнуит тикшерүләре өләкәсендә [[Фәлсәфә докторы]] дәрәҗәсенә ия булырга мөмкин. 2004 елдан бирле ул Hindu Studies Book Series китап сериясен чыгара.<ref>{{Cite web| url=http://ochs.org.uk/publications|title=Publications|date=2018|publisher=Oxford Centre for Hindu Studies}}</ref>.

Рус телле галимнәреннән Вишнуизм өйрәнүенә, аның [[Рамаизм]] кебек традициясен өйрәнүгә академик [[Баранников, Алексей Петрович|А. П. Баранников]] (1890-1952) керткән. Сталин чоры фәнни методологиясе һәм аның тәрҗемә стиле кимчелекләренә карамастан, аңа 1930-1940 елларда башкарылган [[Тулсидас]]ның "[[Рамачаритаманаса]]" поэмасының бердәнбер тәрҗемәсе һәм комментарие эшләнгән булган.<ref>{{книга|автор=[[Васильков, Ярослав Владимирович|Васильков Я. В.]]|часть=[[Баранников, Алексей Петрович|Баранников Алексей Петрович]] (1890—1952)|заглавие=Индуизм. Джайнизм. Сикхизм: Словарь|ссылка= |ответственный=Под общ. ред. [[Альбедиль, Маргарита Фёдоровна|М. Ф. Альбедиль]] и [[Дубянский, Александр Михайлович|А. М. Дубянского]]|место=М.|издательство=[[Республика (издательство)|Республика]]|год=1996|страницы=75—76|страниц= |isbn=5-250-02557-9}}</ref> Баранниковтан соң Рамаизм өйрәнелмәгән диярлек. "[[Махабхарата]]"ның тәрҗемәчесе [[Невелева, Светлана Леонидовна|С. Л. Невелева]] (1937 елда туган) Вишнуит мифологиясенең иң архаик пластларын тикшерә башлаган. Көнбатышта кебек үк, Россия галимнәре күбрәк [[кришнаизм]]ны өйрәнәләр. (Ю. Г. Кокова, В. В. Кузин һәм башкалар).

Тамил [[Альвар]]ларының фикер мирасына беренче мәртәбә фәлсәфәче [[Пятигорский, Александр Моисеевич|А. М. Пятигорский]] (1929-2009) мөрәҗәгать иткән, ул аннан соң ССРБ-дан эмиграциягә киткән. Соңрак Тамил лирикасын [[Дубянский, Александр Михайлович|А. М. Дубянский]] (1941 елда туган) өйрәнгән. [[Гаудия-вайшнавизм]] кебек традицияне кертеп Төньяк Һиндстан Вишнуит бхактисын [[Сазанова, Наталья Михайловна]] (1932-2006), Н.М.Корабельник, [[Ватман, Семён Викторович|С. В. Ватман]] (1959 елда туган) һәм башкалар өйрәнгәннәр. [[Шри-вайшнавизм]] турында эшләр серияләре [[Псху, Рузана Владимировна|Р. В. Псху]] һәм Н. А. Сафинага карый.<ref>{{Cite web| url=http://journals.rudn.ru/philosophy/search/authors|title=Список авторов научных журналов РУДН|website=Российский университет дружбы народов|date=2018}}</ref>.

{{Навигация
|Портал=Индуизм}}

== Искәрмәләр ==
{{искәрмәләр}}

== Әдәбият ==
''Рус телендә'':<br/>
Альбедиль М. Ф. Вишнуизм // Народы и религии мира: Энциклопедия / Гл. ред. В. А. Тишков. — М.: Большая Российская энциклопедия, 1999. — С. 702—703. — 928 с. — 100 000 экз. — ISBN 5-85270-155-6.<br/>
Бонгард-Левин Г. М., Ильин Г. Ф. Индия в древности. — М.: Наука, 1985.<br/>
Ватман С. В. Бенгальский вайшнавизм / Под ред. С. В. Пахомова. — СПб.: Изд-во СПбГУ, 2005. — 403 с. — ISBN 5-288-03579-2.<br/>
Ватман С. В. Бенгальский вишнуизм // Индийская философия: Энциклопедия / Отв. ред. М. Т. Степанянц; Ин-т философии РАН. — М.: Восточная литература, Академический проект, Гаудеамус, 2009. — С. 289—291. — 952 с. — 3000 экз. — ISBN 978-5-02-036357-1.<br/>
Вишну-пурана. Кн. 1 / Пер. с санскр., комм. Т. К. Посовой. — СПб.: О-во ведической культуры, 1995. — 248 с. — ISBN 5-87385-065-7.<br/>
Гаруда-пурана. Человек и мир / Пер. с санскр. Е. В. Тюлиной. — М.: Восточная литература, 2003. — 280 с. — 800 экз. — ISBN 5-02-018319-9.<br/>
Герасимов А. В. Бхагаватизм // Культура древней Индии / Сост. и отв. ред. А. В. Герасимов. — М.: Наука (ГРВЛ), 1975. — С. 130—154. — 430 с.<br/>
Дерягина Е. Э. Вайшнавизм: процессы трансформации и модернизации в России на рубеже XX—XXI вв. / Дисс. к. филос. н.: 09.00.13. — Красноярск, 2009. — 144 с.<br/>
Дубянский А. М. Ритуально-мифологические истоки древнетамильской лирики. — М.: АН СССР, МГУ, Ин-т стран Азии и Африки, 1989. — 234 с. — ISBN 5-02-016976-5.<br/>
Канаева H. A. Индуизм // Индийская философия: энциклопедия / Отв. ред. М. Т. Степанянц; Ин-т философии РАН. — М.: Восточная литература, Академический проект, Гаудеамус, 2009. — С. 393—408. — 952 с. — 3000 экз. — ISBN 978-5-02-036357-1.<br/>
Кокова Ю. Г. Становление кришнаитского цикла сюжетов: ближайшее окружение Кришны. На материале «Бхагавата-пураны»: Дисс. к. филол. н. — СПб., 2001.<br/>
Корабельник Н. М. Социальные и религиозно-философские взгляды средневекового индийского мыслителя Чайтаньи (1486—1533): Автореф. дисс. к. филос. н. — М., 1984.<br/>
Кузин В. В. Сита-Рама: художественно-дидактическая модель матримониальных отношений в «Рамаяне». — М.: Изд-во РУДН, 1994. — 90 с. — 300 экз.<br/>
Кузин В. В. Образ Кришны в пуранах и лирике. — М.: Изд-во РУДН, 1995. — 165 с.<br/>
Махабхарата. Бхагавадгита. Кн. VI, гл. 25—42 / Буквальный и литературный перевод, введение, примечания и толковый словарь академика АН ТССР Б. Л. Смирнова. — 2-е перераб. — Ашхабад: Изд-во АН ТССР, 1960. — 403 с.<br/>
Невелева С. Л. Вишнуизм // Индуизм. Джайнизм. Сикхизм: Словарь / Под общ. ред. Альбедиль М. Ф. и Дубянского А. М. — М.: Республика, 1996. — С. 133—134. — ISBN 5-250-02557-9.<br/>
Невелева С. Л. Махабхарата. Изучение древнеиндийского эпоса / Отв. ред. Г. А. Зограф. — М.: Наука (ГРВЛ), 1991. — 232 с. — ISBN 5-02-016740-1.<br/>
Невелева С. Л. Мифология древнеиндийского эпоса (Пантеон) / Отв. ред. В. И. Кальянов. — М.: Наука (ГРВЛ), 1975. — 118 с. — (Исследования по фольклору и мифологии Востока).<br/>
Нет жизни без Кришны. Из средневековой индийской поэзии / Пер. Н. М. Сазановой. — М.: Изд-во МГУ, 1992. — 302 с. — ISBN 5-211-02262-9.<br/>
Паттанаик Д. Семь секретов Вишну: философия индийского мифа / Пер. с англ. Р. Черевко. — К.: София, 2016. — 254 с. — ISBN 978-5-906791-26-9.<br/>
Псху Р. В. «Ведартхасамграха» Рамануджи и становление вишишта-адвайта-веданты. — М.: Изд-во РУДН, 2007. — 304 с. — 1000 экз.<br/>
Пятигорский А. М. Материалы по истории индийской философии. — М.: Изд-во вост. лит-ры, 1962. — 255 с.<br/>
Рамаяна. Кн. 1. Балаканда (Книга о детстве). Кн. 2. Айодхьяканда (Книга об Айодхье) / Изд. подг. П. А. Гринцер. — М.: Ладомир; Наука, 2006. — 896 с. — (Литературные памятники). — 1000 экз.<br/>
Рупа Виласа дас. Луч Вишну. — М.: Йамуна Пресс, 2000. — 190 с. — ISBN 5-89549-012-8.<br/>
Тимощук А. С. Вайшнавизм: стратегии конструирования и концептуализации // Народы и религии Евразии. — 2018. — № 1 (14). — С. 72—80.<br/>
Тулси Дас. Рамаяна, или Рамачаритаманаса. Море подвигов Рамы / Пер. с инд. (хинди), комм. и вступ. ст. акад. А. П. Баранникова. — М.; Л.: Изд-во АН СССР, Инст. востоковедения, 1948. — 968 с. — 1500 экз.<br/>
Якубенок Л. В. Под крылом Вишну: очерки о Непале / АН СССР. Инст. востоковедения. — М.: Наука, 1975. — 279 с.<br/>
''Инглиз телендә'':<br/>
Brooks C. R. The Hare Krishnas in India. — Princeton, NJ: Princeton University Press, 1989. — ISBN 069100031X.<br/>
Bryant E. Krishna: A Sourcebook. — Oxford: Oxford University Press, 2007. — ISBN 978-0-19-514891-6.<br/>
Champakalakshmi R. Vaiṣṇava iconography in the Tamil country. — New Delhi: Orient Longman, 1981.<br/>
Chattopadhyaya S. Evolution of Hindu sects up to the time of Śaṃkaracārya. — New Delhi: Munshiram Manoharlal, 1970.<br/>
Gonda J. Visnu / Jones L. — Encyclopedia of Religion. — New York: Thomson Gale, 2005. — P. 9617–9619.<br/>
Gonda J. Viṣṇuism and Sivaism: A Comparison. — London: Athlone Press, 1970.<br/>
Jaiswal S. The origin and development of Vaiṣṇavism: Vaiṣṇavism from 200 BC to AD 500. — New Delhi: Munshiram Manoharlal, 1980.<br/>
Jones C. Encyclopedia of Hinduism / Jones C. and Ryan J. — New York: Facts On File, 2007.<br/>
Klostermaier K. A Concise Encyclopedia of Hinduism. — Oxford: Oneworld Publications, 2003.<br/>
Klostermaier K. A Survey of Hinduism. — Albany: State University of New York Press, 2007.<br/>
Klostermaier K. Hinduism: A Beginner's Guide. — Oxford: Oneworld Publications, 2011.<br/>
Pattanaik D. (англ.)русск.. Vishnu: an introduction. — Mumbai: Vakils, Feffer and Simons, 1999.<br/>
Puri B. India in the time of Patanjali. — Bombay: Bhartiya Vidya Bhavan, 1957.<br/>
Rosen S. Vaishnavism / Juergensmeyer M., Roof W.C. (eds.). — Encyclopedia of Global Religion, Vol. 2. — Santa Barbara: SAGE Publications, 2011. — P. 1335—1336.<br/>
Ruben W. KrishnaKonkordanz und Kommentar der Motive seines Heldenlebens. — Ankara—Wien, 1941.<br/>
Singer M. Krishna: Myths, Rites, and Attitudes. — Honolulu: East-West Center Press, 1966.<br/>
Welbon G. Vaisnavism / Jones L. — Encyclopedia of Religion. — New York: Thomson Gale, 2005. — P. 9498—9509.<br/>

== Сылтамалар ==
{{Тышкы сылтамалар}}

== Моны да карагыз ==
{{Дини темалар}}

[[Төркем:Һинд дине]]
[[Төркем:Вишнуизм]]
{{сайланган мәкалә}}