Жан-Батист Ламарк исемле битнең чыганагын карау

{{ФәнТех.wiki|ел=2024}}
{{УК}}'''Жан-Батист Пьер Антуан де Моне, шевалье де Ламарк''' ({{Lang-fr|Jean-Baptiste Pierre Antoine de Monet, chevalier de Lamarck}} ; [[1744 ел|1744]] [[1 август|, 1 август]] - [[1829 ел|1829]][[18 декабрь|, 18 декабрь]] ) - [[Франция|Француз]] табигать галиме .

Ламарк тереклек дөньясы эволюциясенең беренче төзек теориясен барлыкка китерергә тырышкан беренче [[Биология|биолог]]. Аның хезмәте безнең заманда "Ламаркизм" дип аталган тарихи эволюцион төшенчәләрнең берсе буларак билгеле.

Ламаркның мөһим хезмәте "Зоология фәлсәфәсе " китабы ( {{Lang-fr|Philosophie zoologique}} ), ул [[1809 ел|1809]] елда бастырылган.

== Биография ==
[[Файл:Jean-baptiste_lamarck2.jpg|мини| Ламарк портреты. Дж. Пизетта, 1893]]
[[1744 ел|1744 елның]] [[1 август|1 августында]] Базантен шәһәрендә (Сомме департаменты) урта хәлле [[дворяннар]] гаиләсендә туган. Ул борынгы, ләкин күптән ярлыланган гаиләдә унберенче бала була. Атасы ягыннан да, анасы ягыннан да ата-бабаларының күбесе сугышчылар булган. Аның әтисе һәм олы абыйлары да армиядә хезмәт иткән. Ләкин хәрби карьера акча таләп итә, ә гаиләдә бу булмый. Ламаркны руханилар әзерлеге алу өчен Иезуит көллиятенә җиәрәләр. Көллияттә ул фәлсәфә, математика, физика һәм борынгы телләр белән таныша <ref name="ReferenceA">''История биологии с древнейших времён до наших дней.'' под. ред. С. Р. Микулинского — Изд. Наука — 1972. — С. 118</ref> . 16 яшендә Ламарк көллиятне ташлап, гамәлдәге армиягә китә һәм [[Җидееллык сугыш|җиде еллык сугышта]] катнаша <ref name="ReferenceA" /> . Сугышларда ул гаҗәеп кыюлык күрсәтә һәм офицер дәрәҗәсенә күтәрелә.

Егерме дүрт яшендә Ламарк хәрби хезмәттән китә, һәм берникадәр вакыттан соң [[медицина]] белемен өйрәнергә [[Париж|Парижга]] китә. Уку вакытында ул табигать белеме, аеруча [[ботаника]] белән кызыксына.

Яшь галимнең сәләте һәм көче күп була, һәм [[1778 ел|1778]] елда ул өч томлык “Француз флорасы ” әсәрен бастыра ( {{Lang-fr|«Flore française»}} ). Өченче басмасында Ламарк ике өлештән торган, яки аналитик, үсемлек классификациясе системасын кертә башый. Бу система төп, яки [[Определитель (ботаника)|детерминант]], аның принцибы - охшаш үзенчәлекләрне бер-берсе белән чагыштыру һәм берничә капма-каршы үзенчәлекләрне тоташтыру, шулай итеп үсемлекләр исеменә китерү. Безнең заманда да киң кулланыла торган бу дихотомик ачкычлар мөһим хезмәт күрсәтәләр, чөнки алар күпләрне ботаника белән шөгыльләнергә дәртләндерәләр.

Китап аңа дан китерә, ул иң зур француз ботаникларының берсе булып таныла.

Биш елдан соң Ламарк Париж Фәннәр академиясе әгъзасы була.

=== Ламарк Франция революциясе вакытында ===
[[1789 ел|1789]] - [[1794 ел|1794]] елларда Франциядә [[Бөек француз инкыйлабы|Бөек Француз Революциясе]] башлана, аны Ламарк хуплап каршы ала ([[Зур совет энциклопедиясе|ТСБ]] буенча - "җылы каршы ала" <ref name="bse">{{ЗСЭдан|заглавие=Ламарк Жан Батист Пьер Антуан де Моне}}</ref> ). Бу инкыйлаб күпчелек француз кешеләренең язмышын тамырдан үзгәртә. Куркыныч [[1793 ел]] Ламаркның язмышын кискен үзгәртә. Иске учреждениеләр ябыла яки үзгәртелә.

=== Ламаркның биология өлкәсендәге фәнни эшчәнлеге ===
Ламарк тәкъдиме буенча, [[1793 ел|1793]] елда ул эшләгән Король Ботаника бакчасы Табигать тарихы музее итеп үзгәртелә, һәм ул [[бөҗәкләр]], суалчаннар һәм микроскопик хайваннар зоологиясе кафедрасы [[Профессор|профессоры]] була, бу бүлекне 24 ел җитәкли  .

Илле яшькә якын булганда, белгечлеген үзгәртү җиңел булмаса да, галимнең түземлеге аңа барлык авырлыкларны җиңәргә булыша. Ламарк зоология өлкәсендә ботаника өлкәсендәге кебек үк белгеч була.

Ламарк умырткасыз хайваннарны бик теләп өйрәнә ([[1796 ел|1796]] елда нәкъ менә ул аларны "умырткасызлар" дип атарга тәкъдим итә). 1815-1822 елларда Ламаркның төп җиде томлык "Умырткасыз хайваннарның табигый тарихы" әсәре дөнья күрә, анда ул аларның барлык [[Ыруг (биология)|ыругларын]] һәм [[Төр (биология)|төрләрен]] сурәтли. Әгәр [[Карл Линней|Линней]] аларны ике [[Сыйныф (биология)|класска]] (суалчаннар һәм бөҗәкләр) генә бүлсә, Ламарк алар арасында 10 класс билгели (хәзерге галимнәр умырткасызлар арасында 30дан артык тип аералар).

Ламарк гомуми кабул ителгән тагын бер [[термин]]  - "[[биология]]" сүзен кертә ([[1802 ел|1802]] елда)  . Ул моны немец галиме Г. Р. Тревиранус белән бер үк вакытта һәм аңа бәйсез рәвештә эшли <ref name="bse">{{ЗСЭдан|заглавие=Ламарк Жан Батист Пьер Антуан де Моне}}</ref> .

Ләкин Ламаркның иң мөһим әсәре - [[1809 ел|1809]] елда чыккан "Зоология фәлсәфәсе" китабы. Анда ул тере дөнья [[Эволюция|эволюциясенә караган]] үз теориясен күрсәтә.

Ламаркистлар (Ламарк студентлары) тулы фән мәктәбе булдырдылар, аларның фикерләре [[Чарльз Дарвин|Дарвинның]] сайланыш һәм "иң яраклыларның исән калуы", тере [[Табигать|табигатьнең]] "алгарышка омтылу" идеясын тулыландырдылар.
[[Файл:Giraffe_face_FLA.jpg|уңда|мини|252x252пкс| [[Жираф]] - Ламарк тәгълиматларында хайванның экологик шартларга яраклашуы мисалы]]
Ламарк тирәлекнең тереклеккә ничек тәэсир итеп, үзенә яраклаштыруы турындагы сорауга болай җавап бирә: 
{{Начало цитаты}}
Вакыйгалар хайваннарның төзелеше һәм оешуыларына тәэсир итә. Әгәр бу сүзләрне турыдан-туры аңласалар, мине һичшиксез хата ясауда гаепләячәкләр, чөнки вакыйгалар нинди генә булмасын, алар үзләре хайваннар төзелешендә бернинди дә үзгәреш барлыкка китерми. Ләкин аларның ныклы үзгәрүләре ихтыяҗларны үзгәртә, ә бу хайваннарның үз-үзләрен тотышына яңарыш кертә. Яңа ихтыяҗлар даими һәм озын гомерле булсалар, хайваннар шундый ук озын гомерле гадәтләргә ия булалар. 
Әгәр вакыйгалар затларның халәте гадәти һәм даими булуга китерсә, аларның эчке төзелеше дә үзгәрә. Мондый затлардан туган нәсел шушы үзгәрешләрне кабул итә һәм саклый, шулай яңа токым барлыкка килә. Ул элек уңайлы булган шартларга яраклашкан затларга караганда үзгә була.
{{Конец цитаты|Ж.-Б. Ламарк<ref>''Ламарк Ж.-Б.'' Избранные произведения в двух томах. Том 1. — Изд. АН СССР. — 1955. — С. 333 [http://imichurin.narod.ru/velikanov.html] {{Wayback|url=http://imichurin.narod.ru/velikanov.html |date=20080601050629 }}</ref>}}Вакыйгаларның гадәткә бәйле рәвештә тәэсиренә мисал итеп Ламарк [[жираф]]ны китерә:
{{Начало цитаты}}Иң озын буйлы имезүчеләр [[Африка|Африканың]] коры һәм үләнсез туфраклы эчке өлкәләрендә яшәве билгеле. Бу жирафны агач яфракларын ашарга һәм аңа сузылыр өчен көч куярга мәҗбүр итә. Күп еллар дәвамында шушы токымның барлык вәкилләренә хас шушы гадәт аркасында, жирафның алгы аяклары арткыларына караганда озынрак, ә муены шулкадәр озын ки, хайван арт аякларына басмыйча да алты метр биеклеккә җитә.
{{Конец цитаты|Ж.-Б. Ламарк<ref>''Ламарк Ж.-Б.'' Избранные произведения в двух томах. Том 1. — Изд. АН СССР. — 1955. — С. 354 [http://imichurin.narod.ru/velikanov.html] {{Wayback|url=http://imichurin.narod.ru/velikanov.html |date=20080601050629 }}</ref>}}

'''Ламаркның кайбер хезмәтләре''' <ref name="ReferenceA">''История биологии с древнейших времён до наших дней.'' под. ред. С. Р. Микулинского — Изд. Наука — 1972. — С. 118</ref>
{| class="standard"
!Ел
! Исем
! Аңлатма
|-
| 1776
| [[Мемуар об основных явлениях в атмосфере|Атмосфераның төп феноменнары турында истәлек]]
| 1776 елда бу хезмәт Франция Фәннәр академиясенә җибәрелә. Басма турында мәгълүмат юк
|-
| 1776
| [[Исследования о причинах главнейших физических явлений|Иң мөһим физик күренешләрнең сәбәпләрен тикшерү]]
| 1794 елда бастырылган
|-
| 1778
| Франция флорасы
|
|-
| 1801
| [[Система беспозвоночных животных|Умырткасыз хайваннар системасы]]
|
|-
| 1802
| Гидрогеология
|
|-
| 1803 елдан
| [[Естественная история растений|семлекләрнең табигый тарихы]]
| 15 томны үз эченә ала. Ботаника тарихына һәм принципларына багышланган беренче ике том Ж.Б. Ламаркныкы
|-
| 1809
| Зоология фәлсәфәсе . 2 томда
|
|-
| 1815-1822
| [[Естественная история беспозвоночных|Умырткасызларның табигый тарихы]] . 7 томда
|
|-
| 1820
| [[Анализ сознательной деятельности человека|Кешенең аңлы эшчәнлегенә анализ]]
|
|}

=== Гомеренең соңгы еллары ===
[[Файл:Jean-Baptiste_Lamarck.jpg|сулда|мини| Ламарк гомеренең азагында (1824)]]
1820 елга Ламарк тәмам сукырая һәм әсәрләрен кызына әйтеп яздыра. Ул [[1829 ел|1829 елның]] [[18 декабрь|18 декабрендә]], 85 яшенә кадәр яшәп, <ref name="bse">{{ЗСЭдан|заглавие=Ламарк Жан Батист Пьер Антуан де Моне}}</ref> ярлылык һәм билгесезлектә үлә. Соңгы сәгатенә кадәр, кызы Корнелия аның янында кала. Аны Монпарнас зиратындагы гомуми кабергә күмәләр.
[[Файл:LamarckStatue.jpg|мини|319x319пкс| [[Париж|Париждагы]] Үсемлекләр бакчасында Ламаркка һәйкәл. Язма: “А. Lamarck / Fondateur de la doctrine de l'évolution "(Эволюция доктринасына нигез салучы Ламаркка)]]
[[1909 ел|1909-нчы]] елда, Зоология фәлсәфәсе басылуның йөзъеллыгында, Парижда Ламаркка һәйкәл ачылды. Һәйкәлнең бер барельефында Ламарк картайган, күзләрен югалткан. Ул урындыкта утыра, һәм аның янында басып торган кызы аңа: "Буыннар сиңа сокланыр, әти, алар синең өчен үч алырлар!" ди.

Ламарк исән чагында, 1794-нче елда, немец ботанигы Конрад Мёнчх галим хөрмәтенә Урта диңгез кыяклылары ''Lamarckia'' ыругын атый.   <ref>{{Публикация|книга|автор=[[Цвелёв, Николай Николаевич|Цвелёв Н. Н.]]|часть=Lamarckia Moench — Ламаркия|заглавие=Декоративные травянистые растения для открытого грунта|том=2|ссылка=|ответственный=Отв. ред. Н. А. Аврорин|место=Л.|издательство=Наука, Ленингр. отд.|год=1977|страницы=405|страниц=459|тираж=19000}}</ref> .

1964-нче елда Халыкара астрономия берлеге Ламарк исемен Айның күренгән ягындагы [[Ламарк (ай кратеры)|кратерга]] бирде.

== Башка хезмәтләр ==
Ботаника һәм зоология өлкәсе әсәрләренә өстәп, Ламарк [[гидрология]], [[геология]] һәм [[метеорология]] буенча берничә әсәр бастыра. "Гидрогеология" дә ([[1802 ел|1802]] елда бастырылган) Ламарк геологик күренешләрне аңлатуда [[Историзм (метод)|тарихизм (историзм)]] һәм актуализм принципларын тәкъдим итә.

* Système des animaux sans vertèbres, P. , 1801{{Ref-fr}} ;
* Système analytique des connaissances позитив де л'хомме. П. , 1820{{Ref-fr}} ;
* Histoire naturelle des animaux sans vertèbres, 2 ред. , т. 1—11, П. , 1835—1845{{Ref-fr}} ; рус телендә - Зоология фәлсәфәсе, том 1-2, М. - Л., 1935-1937;

=== Рус телендә басмалар ===

* Жан Батист Ламарк. [http://scilib-biology.narod.ru/Lamarck/index1.html Ике томда сайланган әсәрләр.] [http://scilib-biology.narod.ru/Lamarck/index1.html Том 1: Зоология, Зоология фәлсәфәсе курсы белән таныштыру лекцияләре (1809)] , СССР Фәннәр академиясе, 1955. 965 б.
* Жан Батист Ламарк. [http://scilib-biology.narod.ru/Lamarck/index2.html Ике томда сайланган әсәрләр.] [http://scilib-biology.narod.ru/Lamarck/index2.html 2 том: умырткасыз хайваннарның табигый тарихы.] [http://scilib-biology.narod.ru/Lamarck/index2.html Кереш (1815), Детервиллның Табигать тарихының яңа сүзлегеннән мәкаләләр (1817), Кеше турында уңай белемнәрнең аналитик системасы, турыдан-туры яки читтән күзәтүдән алынган (1820)] , СССР Фәннәр академиясе, 1959. 892 б.

; Рус теленә тәрҗемә итүчеләр

* Половцова, Варвара Николаевна
* Юдина А.В.

== Моны да карагыз ==

* [[Ламаркизм]]
* [[Эволюция]]
* [[Биология тарихы]]
* [[Катастрофизм]]
* [[Генетика]]

== Искәрмәләр ==
{{Искәрмәләр|2}}

== Әдәбият ==

; Рус телендә

* {{ВТ-ЭСБЕ|Ламарк, Жан-Батист-Антуан-Пьер|[[Книпович, Николай Михайлович|Книпович Н. М.]]}}
* {{БРЭ|Ламарк Жан Батист Пьер Антуан де Моне, шевалье де|том=16|страницы=634|ref=Колчинский}}
* ''Комаров В. Л.'' Ламарк, М. — Л., 1925;

; Чит телләрдә

* {{Публикация|книга|заглавие=Dictionnaire de biographie française|год=1997|автор=Blémont H.|ref=Blémont|язык=fr|часть=La Marck (Jean -Baptiste-Pierre-Antoine de Monet de)|часть ответственный=H. Blémont|ответственный=sous la dir. de M. Prevost,... Roman d'Amat,... [puis] H. Tribout de Morembert,... J.-P. Lobies,...|место=Paris|издательство=Letouzey et Ané|раздел=T. 19, fasc. 110|раздел заглавие=Laglenne — Lambert|columns=471–472|allcolumns=1516|isbn=2-7063-0201-1|oclc=465694202}}
* ''Landrieu М.'' Lamarck, le fondateur du transformisme, P., 1909{{Ref-fr}};
* ''Perrier E.'' Lamarck, P., 1925{{Ref-fr}};
* ''Grassé P.-P.'' Lamarck et son temps: L'évolution, P., 1957{{Ref-fr}};
* ''Mantoy B.'' Lamarck, créateur de la biologie, P., 1968{{Ref-fr}}.
[[Төркем:Әлифба буенча ботаниклар]]
[[Төркем:Франция биологлары]]
[[Төркем:Почетлы легион ордены кавалерлары]]
[[Төркем:Парижда вафатлар]]
[[Төркем:Википедия:Кулланылган геомәгълүмат чылбырында шик тудыручы урыннар булган битләр]]
[[Төркем:Википедия:Викимәгълүматтан чыганак булган мәкаләләр]]
[[Төркем:1829 елда вафатлар]]
[[Төркем:18 декабрь көнне вафатлар]]
[[Төркем:1744 елда туганнар]]
[[Төркем:1 август көнне туганнар]]
[[Төркем:Биология]]