Зур Эт йолдызлыгы исемле битнең чыганагын карау

{{Йолдызлык
 |Татарча исем       = Зур Эт
 |Халыкара исем      = Canis Major
 |Иялек килеше       = Canis Majoris
 |Кыскартма          = CMa
 |Сурәт              = Canis major constellation map ru lite.png
 |Нигез              = [[Эт]]
 |Туры калкулык 1    = 6{{sup|h}}&nbsp;07{{sup|m}}
 |Туры калкулык 2    = 7{{sup|h}}&nbsp;22{{sup|m}}
 |Авышлык 1          = −33°
 |Авышлык 2          = −11°
 |Мәйдан             = 380
 |Мәйдан буенча урын = 43
 |Иң якты йолдызлар  =
* [[Сириус]] (''α'')&nbsp;— −1,46{{sup|m}}
* [[Газараэ]] (''ε'')&nbsp;— 1,5{{sup|m}}
* [[Вәзен]] (''δ'')&nbsp;— 1,84{{sup|m}}
* [[Мирзам]] (''β'')&nbsp;— 1,98{{sup|m}}
* [[Әлгазраэ]] (''η'')&nbsp;— 2,45{{sup|m}}
 |Метеор агымнары    = юк
 |Янәшә йолдызлыклар =
* [[Бермөгез йолдызлыгы|Бермөгез]]
* [[Куян йолдызлыгы|Куян]]
* [[Күгәрчен йолдызлыгы|Күгәрчен]]
* [[Кораб Койрыгы йолдызлыгы|Кораб Койрыгы]]
 |Иң югары киңлек    = 57
 |Иң түбән киңлек    = 90
 |Ай                 = [[декабрь]]–[[гыйнвар]]
 |Искәрмәләр         = 
}}
'''Зур Эт йолдызлыгы''' ({{lang-la|Canis Major}}) — [[көньяк ярымшар]]дагы [[йолдызлык]], [[Орион йолдызлыгы|Орионнан]] көньяк-көнчыгышта урнаша; [[күк йөзе]]нең иң якты йолдызы [[Сириус]]ны эченә ала. Иң яхшы күренүчәнлек шартлары [[декабрь]]–[[гыйнвар]] айларында була. [[Россия]]нең үзәк һәм көньяк өлкәләрендә күренә.

== Йолдызлар ==
'''Зур Эт ''α''''' — [[Сириус]] ({{lang-la|Sirius}}, {{lang-grc|Σείριος}} — «якты» яки «эссе көн»), −1,46{{sup|m}} [[йолдызча зурлык]]тагы [[йолдыз]]. [[Җир]]дән 8,6 [[яктылык елы]] ераклыкта урнаша һәм аның [[яктыртучанлык|яктыртучанлыгы]] [[Кояш]]ныкыннан 23 тапкып артыграк. Шуңа күрә ул [[күк йөзе]]ндә иң якты йолдыз булып тора.

'''Зур Эт ''β''''' — [[Мирзам]] ({{lang-ar|مرزم}} ''мирзам'' — «өндәүче» яки ''мурзим'' — «бәй», {{lang-ru|Мирцам}}) — +1,98{{sup|m}} [[күренмә йолдызча зурлык]]тагы аклы-күкле [[якты зур йолдыз]]. [[Җир]]дән якынча 500 [[яктылык елы]] ераклыкта тора.

'''Зур Эт ''γ''''' — [[Мөхлифәйн]] ({{lang-ar|محلفين}} ''мөхлифәйн'' — «этнең күзе», {{lang-ru|Мулифен}}) — +4,11{{sup|m}} [[күренмә йолдызча зурлык]]тагы аклы-күкле [[якты зур йолдыз]]. [[Җир]]дән якынча 402 [[яктылык елы]] ераклыкта тора.

'''Зур Эт ''δ''''' — [[Вәзен]] ({{lang-ar|وزن}} ''вәзн'' — «авырлык»<ref>Вәзен — үлчәү. — Гарәпчә-татарча-русча алынмалар сүзлеге: татар әдәбиятында кулланылган гарәп һәм фарсы сүзләре / К.З. Хәмзин, М.И. Мәхмүтов, Г.Ш. Сәйфуллин. — Казан: Тат. кит. нәшр., 1965. — 792 б. — Б. 55.</ref>, {{lang-ru|Везен}}) — йолдызлыкның яктырыш буенча өченче йолдыз. Бу +1,83{{sup|m}} [[күренмә йолдызча зурлык]]тагы сарылы-аклы [[үтә зур йолдыз]]. [[Җир]]дән якынча 1800 [[яктылык елы]] ераклыкта тора.

'''Зур Эт ''ε''''' — [[Газараэ]] ({{lang-ar|العذارى}} ''әл-‘әҙара’'' — «гыйффәтле кызлар»<ref>Газраэ — кыз, гыйффәтле кыз. — Гарәпчә-татарча-русча алынмалар сүзлеге: татар әдәбиятында кулланылган гарәп һәм фарсы сүзләре / К.З. Хәмзин, М.И. Мәхмүтов, Г.Ш. Сәйфуллин. — Казан: Тат. кит. нәшр., 1965. — 792 б. — Б. 67.</ref>, {{lang-ru|Адара}}) — +1,51{{sup|m}} [[күренмә йолдызча зурлык]]тагы күк [[якты зур йолдыз]]. [[Җир]]дән якынча 430 [[яктылык елы]] ераклыкта тора. Аның яктыртучанлыгы [[Кояш]]ныкыннан 20&nbsp;000 тапкыр артыграк, ә өслегенең температурасы 25&nbsp;000 К тәшкил итә.

'''Зур Эт ''ζ''''' — [[Фуруд]] ({{lang-ar|فرد}} ''фуруд'' — «ялгыз», «аерылган»)— +3,02{{sup|m}} [[күренмә йолдызча зурлык]]тагы куш йолдыз. [[Җир]]дән якынча 336 [[яктылык елы]] ераклыкта тора. '''Зур Эт ''ζ'' A''' — [[баш эзлеклелек]]тәге аклы-күкле [[йолдыз]] үзенең күренмәс иптәше '''Зур Эт ''ζ'' B''' белән гомуми масса үзәге тирәсендә 675 көн эчендә әйләнеп чыгалар.

'''Зур Эт ''η''''' — [[Әлгазраэ]] ({{lang-ar|العذرة}} ''әл-‘әҙра'' — «гыйффәтле кыз»<ref>Газраэ — кыз, гыйффәтле кыз. — Гарәпчә-татарча-русча алынмалар сүзлеге.</ref>, {{lang-ru|Алудра}}) — +2,45{{sup|m}} [[күренмә йолдызча зурлык]]тагы күк [[үтә зур йолдыз]]. Аның яктыртучанлыгы [[Кояш]]ныкыннан 300&nbsp;000 тапкыр артыграк, ә өслегенең температурасы 22&nbsp;000 К тәшкил итә.

'''[[Зур Эт VY]]''' — бәлки иң зур һәм иң якты йолдызлардан берсе йолдыз, [[гадәттән тыш зур йолдыз]]. Аның радиусы 1420 Кояшныкына (≈17–19 а.б.) тигез, әмма массасы зур түгел — 30–40 Кояшныкы. Шуңа күрә аның тыгызлыгы гадәттән тыш түбән һәм 0,000005–0,00001 кг/м³ тәшкил итә. Җирдән 5000 яктылык елы ераклыкта урнаша.

=== Әл-Газараэ яки «Гыйффәтле Кызлар» йолдызлар төркеме ===
Мөхәммәд әл-Әхсаси әл-Мөвәккыйт якынча [[1650 ел]]да тәмамланган зайичәсендә Зур Эт ''ε'' — '''Әүвәл әл-Газраэ''' (Беренче Кыз), ''ο''² — '''Сани әл-Газраэ''' (Икенче Кыз), ''δ'' — '''Салис әл-Газраэ''' (Өченче Кыз), ''η'' — '''Рабигъ әл-Газраэ''' (Дүртенче Кыз)<ref>Әүвәл — беренче; сани — икенче; салис — өченче; рабигъ — дүртенче; газраэ — кыз, гыйффәтле кыз. — Гарәпчә-татарча-русча алынмалар сүзлеге.</ref> гарәп исемнәре йөртәләр, ә берлектә — '''әл-Газараэ''' (Гыйффәтле Кызлар).

== Тарих һәм исемнәр ==
Зур Эт — борынгы йолдызлык, эткә охшаган якты йолдызлар төркеме Сириус йолдызы тирәсендә оешты. [[борынгы грек мифологиясе|Борынгы греклар карашлары]] буенча бу [[Орион (мифология)|Орионның]] яки [[Икарий (Аттикалы)|Икарийның]] эте. [[Әл-Бируни]] үзенең [[1030 ел]]да тәмамланган «[[Мәсгуд кануны]]нда» [[Клавдий Птолемей|птолемейныкы]] {{lang-grc|κύων}} («эт») сүзене '''Кәлбеләкбәр''' ({{lang-ar|الكلب الأكبر}} ''әл-кәлб әл-әкбәр'' — «зур эт»<ref>Кәлб — эт; әкбәр — өлкәнрәк, иң бөек, иң өлкән, иң зур, иң дәү. — Гарәпчә-татарча-русча алынмалар сүзлеге.</ref>) сүзләре белән тәрҗемә иткән<ref>Звездный каталог ал-Бируни с приложением каталогов Хайама и ат-Туси // Историко-астрономические исследования. Вып. VIII. — М.: Физматгиз, 1962. — С. 184.</ref>.

== Искәрмәләр ==
{{Искәрмәләр}}
{{Зур Эт йолдызлары}}
{{Йолдызлыклар}}
{{Мәсгуд кануны}}

[[Төркем:Йолдызлыклар]]
[[Төркем:Зур Эт йолдызлыгы| ]]