Идел исемле битнең чыганагын карау

{{УК}}
<!-- {{Елга-2
 |Исем                = Идел
  |Милли исем = 
 |Рәсем             = Volga Ulyanovsk-oliv.jpg
 |Рәсем язуы    = [[Сембер]] янында Идел елгасы
 |Озынлык                   = 3530
 |Бассейн мәйданы        = 1361000
 |Бассейн                 = Каспий диңгезе
 |Су чыгымы             = 8060
  |Үлчәү урыны        = [[Волгоград]]
 |Баш                   = 
  |Башның урнашкан урыны  = [[Волговерховье]] ([[Осташков районы]], [[Тверь өлкәсе]])
  |Башның биеклеге          = 228
  |Башның координатлары      = 57/15/04/N/32/28/25/E
 |Тамак                   = Каспий диңгезе
  |Тамакның урнашкан урыны   = 
  |Тамакның биеклеге           = -28
  |Тамакның координатлары       = 45/41/50/N/47/51/45/E
 |Елганың авышлыгы              = 0,07
 |Ил                  = Россия
 |Позицион харита       = Россиянең Европа өлеше
 |Бассейн төркеме      = Идел бассейны
}}-->
'''Идел, Итил''' яки '''Әтил''' елгасы (борынгы исеме ''Ра'' яки ''Рау''; [[Урта гасырлар]]да: ''Итил''; {{lang-mdf|Равa}}, {{lang-myv|Рав}}, {{lang-mhr|Юл}}, {{lang-mrj|Йыл}}, {{lang-cv|Атӑл}}, {{lang-ru|Волга}}, {{lang-kk|Yedil, Еділ}}, {{lang-ba|Иҙел}}.) [[Россия]]нең [[Европа]] өлешендə иң зур [[елга]].

Озынлыгы 3530 ''км'' ([[Татарстан]] чиклəрендə – 180 ''км''), бассейнының мəйданы 1360 мең ''км<sup>2</sup>'' (Татарстан чиклəрендə — 30 ''км<sup>2</sup>'').

== Кыскача {{comment|сыйфатлама|характеристика}} ==
[[Валдай]] калкулыгында башлана, [[Казан]]га кадəр географик киңлектə, аннары меридиональ юнəлешкə күчеп ага, [[Каспий диңгезе]]нə коя. Татарстан территориясендә Иделнең урта агымы, аңа [[Чулман|Кама]], [[Зөя (елга)|Зөя]], [[Казансу]] һəм башка елгалар коя.

Иделдә [[гидроэлектростанция]] каскадлары һəм сусаклагычлар корылу сəбəпле, суның агыш режимы нык үзгəрə. Казан янында уртача еллык су чыгымы 3510 ''м<sup>3</sup>/с'', [[Зывыз]]дан түбəндəрəк 6900 ''м<sup>3</sup>/с'' чамасы. Су ɵсте тигезлегенең уртача еллык тирбəлешлəре 6 ''м'' га кадəр җитə. Казан янында Иделгә 8 млн. ''т'' каты, 15 млн ''т''' сыек матдəлəр агып тɵшə. Суы гидрокарбонатлы, сульфатлы-кальцийлы, суның иң аз вакыттагы минеральлəшүе 250-750 ''мг/л''.

Кораблар йɵрешле.

Идел — дөнья океанына кушылмаган елгалардан иң зурысы. Идел бассейнының елга системасы үзенә 151 мең су агымын кертә, һәм аның 200 чамасы кушылдыгы бар.

== Этимология ==
Безнең дәврнең кадим язарлары Иделне '''Ра''' дип атап йөрткәннәр({{lang-lat|Rha}}).Бу атама [[Иран телләре]]ннән килеп чыкты.

Урта гасырларда '''Итил''' яки '''Әтил''' исеме белән танылган ({{lang-tt|Идел, Идель}}, {{lang-kz|Еділ, Едиль}}, {{lang-cv|Атăл}}, {{lang-ba|Иҙел}}). Борынгы төрки "Этил/Эртил" сүзеннән килеп чыккан. Беренел мәгънәсе һәм тамыры ачык түгел. Ихтимал [[Иртеш]] гидронимы белән бердәйдер.<ref>Әхмәтьянов Р. Г. Татар теленең кыскача тарихи-этимологик сүзлеге. — Казан: Тат. кит. нәшр., 2001. б. 76. ISBN 5-298-01004-0</ref>

«Волга» аталышы [[Праславян теле|праславян]] ''Vьlga'' сүзеннән килгәндер дип барыла, шулай ук Болгар елга = Болга сүз тезмәсеннән килеп чыккан дип фаразы бар.
<blockquote>
Әтил суы ака торур,<br/> 
Кыйа төби кака торур,<br/> 
Балык тәлим бака торур,<br/> 
Күлең тәкый күшәрүр (''Халык җыры'')
</blockquote>

== Идел — Россиянең үзәк су артериясе ==
Идел  түбәндәге Россия субъектлары аша ага: [[Тверь өлкәсе]], [[Мәскәү өлкәсе]], [[Ярославль өлкәсе]], [[Кострома өлкәсе]], [[Иваново өлкәсе]], [[Түбән Новгород өлкәсе]], [[Чуашстан]], [[Мари Ил]], [[Татарстан]], [[Сембер өлкәсе]], [[Самар өлкәсе]], [[Сарытау өлкәсе]], [[Волгоград өлкәсе]], [[Әстерхан өлкәсе]], [[Калмыкия]].

Идел бассейнында өлешчә яки тулысынча [[Әстерхан өлкәсе|Әстерхан]], [[Волгоград өлкәсе|Волгоград]], [[Сарытау өлкәсе|Сарытау]], [[Самар өлкәсе|Самар]], [[Сембер өлкәсе|Сембер]], [[Түбән Новгород өлкәсе|Түбән Новгород]], [[Ярославль өлкәсе|Ярославль]], [[Иваново өлкәсе|Иваново]], [[Кострома өлкәсе|Кострома]], [[Мәскәү өлкәсе|Мәскәү]], [[Смоленск өлкәсе|Смоленск]], [[Тверь өлкәсе|Тверь]], [[Владимир өлкәсе|Владимир]], [[Калуга өлкәсе|Калуга]], [[Орёл өлкәсе|Орөл]], [[Рязань өлкәсе|Рязань]], [[Вологда өлкәсе|Вологда]], [[Киров өлкәсе|Киров]], [[Пенза өлкәсе|Пенза]], [[Тамбов өлкәсе|Тамбов]], [[Тула өлкәсе|Тула]] өлкәләре, [[Пермь крае]], [[Удмуртия]], [[Мари Ил]], [[Мордовия]], [[Чуашстан]], [[Татарстан]], [[Башкортстан]], [[Калмыкия]], [[Коми Республикасы|Коми Җөмһүрияте]], [[Мәскәү]] һәм [[Казакъстан]]ның [[Атырау өлкәсе]] урнашалар.

Идел [[Балтыйк диңгезе]] белән [[Идел-Балтыйк су юлы]], Югары Волочёк һәм Тихвин системалары аша тоташкан; [[Ак диңгез]] белән Северодвинск системасы һәм Ак диңгез-Балтыйк каналы аша тоташкан; [[Азак диңгезе|Азак]] һәм [[Кара диңгез|Кара]] диңгезләре белән [[Идел-Тын каналы]] аша тоташкан.

Югары Идел бассейнында эре урман массивлары, Урта һәм өлешчә Түбән Идел буендагы мәйданнарны техник культураларның һәм бөртеклеләр чәчүлекләре биләп торалар. Бахчачылык һәм [[бакчачылык]] киң таралган.

Идел-Урал районында — эре нефть һәм газ чыганаклары, [[Саликам]] тирәсендә — [[калий]] тозлары ятмалары бар. Түбән Иделдә (Баскынчак, Эльтон күлләрендә) — аш тозы табыла.

==Галерея==
<gallery>
Image:Volga steep Tatarstan.jpg|'''Идел, Татарстан'''
Image:Volga Ulyanovsk-oliv.jpg|'''Идел, [[Сембер]]'''
Image:Cruise ships Bolgar.JPG|'''Идел, [[Болгар]]'''
</gallery>

== Искәрмәләр ==
{{искәрмәләр}}

== Әдәбият ==

== Сылтамалар ==
{{Тышкы сылтамалар}}

== Моны да карагыз ==
{{Портал|География}}
{{Идел елгасы}}

[[Төркем:Идел]]