Кави-Сәрвәр (опера) исемле битнең чыганагын карау

{{Опера|Тел=[[татар теле|татарча]]|Композитор=[[Миләүшә Хәйруллина]] |Либретто авторы=[[Айдар Әхмәдиев]]|Сурәт=Кави-Сәрвәр.jpg|Сурәт язуы= Премьера афишасы. 2023 елның 11 феврале}}
'''«Кави-Сәрвәр»''' ― композитор Миләүшә Хәйруллинаның Айдар Әхмәдиев либреттосына язылган операсы. Беренче тапкыр (''дөньякүләм премьерасы'') 2023 елның 11 февралендә Нәҗип Җиһанов исемендәге VIII «Мирас» татар музыкасы фестивале кысаларында (''фестивальнең икенче концертында'') Казанда, С. Сәйдәшев исемендәге Зур концертлар залында дөнья күргән. Төп рольләрдә ― [[Артур Исламов|Артур]] (''баритон'') һәм [[Эльза Исламова |Эльз]]а (''сопрано'') Исламовлар. Опера составында пролог һәм эпилог белән рамкаланган унөч картина, концерт версиясендә 3 сәгатьтән артык дәвам итә.
<ref name=":0">[https://shahrikazan.ru/news/kyiskacha-yaңalyiklar/kavi-nmi-beln-srvr-damova-mkhbbte-barysyn-da-tetrndergn Кави Нәҗми белән Сәрвәр Әдһамова мәхәббәте барысын да тетрәндергән.] [[Шәһри Казан]], 19.01.2023</ref>

== Тарих ==
[[Файл:Кави-Сәрвәр_1.jpg|250px|thumb|right|Артур һәм Эльза Исламовлар башкаруында операдан дуэт. [[Мәскәү]], 2022]]
«Кави-Сәрвәр» операсы ― [[ТАССРның төзелүе|ТАССРның 100 еллыгы]] уңаеннан [[ТР мәдәният министрлыгы]] инициативасы белән бирелгән грант хисабына язылган әсәр. <ref>''Рузилә Мөхәммәтова''. [https://tatar-inform.tatar/news/mil-sh-h-yrullina-partitura-yash-kompozitorlar-konkursy-laureaty-buldy  Миләүшә Хәйруллина «Партитура» яшь композиторлар конкурсы лауреаты булды.] [[Татар-информ]], 2.02.2022</ref>
 
«Кави-Сәрвәр» операсының барлыкка килүендә [[Татарстан Республикасы Рәисе]] [[Рөстәм Миңнеханов]], ТР мәдәният министры [[Ирадә Әюпова|Ирада Әюпова]], Татарстан дәүләт академия симфоник оркестрының сәнгать җитәкчесе һәм баш дирижеры [[Александр Сладковский]]ның ярдәме һәм яшь композиторга (Миләүшә Хәйруллинага) ышанган [[Зур театр]] дирижеры, Operafusion продюсерлык үзәген оештыручы һәм җитәкчесе [[Айрат Кашаев]]ның зур энтузиазмы үз ролен уйнаган. <ref>''Зиновий Бельцев''. [https://www. classicalmusicnews.ru/reports/kavi-sarvar-kazan-premiere-2023/  «Кави-Сарвар»: мировая премьера мирового уровня.] Казанский репортер, 16.02.2023{{ref-ru}}</ref>

Опера өстендә драматург Айдар Әхмәдиев белән берлектә эш [[2019 ел]]да ук башланган. Либретто өчен беренчел чыганак булып «Сильнее смерти и страха жизни» китабы хезмәт иткән, анда Кави Нәҗми һәм Сәрвәр Әдһәмованың төрмә һәм лагерь елларындагы хатлары басылган. 
<ref>''Зилә Мөбәрәкшина''. [https://intertat.tatar/news/kavi-n-mi-s-rv-r-d-mova-m-h-bb-te-synau-asha-tep-gail-ne-saklap-kala-algannar-5845404 Кави Нәҗми — Сәрвәр Әдһәмова мәхәббәте: сынау аша үтеп, гаиләне саклап кала алганнар.] [[Интертат]], 20.12.2000</ref> Либретто өлешендә авторлар Кави Нәҗминең оныклары, [[Тансык Нәҗметдинев|Тансык Кави улы ]] кызлары Фәридә (Колпакова) һәм Гүзәл Нәҗметдиновалар белән бергә эшләгән.  

Беренче тапкыр (''дөньякүләм премьерасы'') 2023 елның 11 февралендә [[Нәҗип Җиһанов]] исемендәге VIII «Мирас» татар музыкасы фестивале кысаларында (''фестивальнең икенче концертында'') [[Казан]]да, С. Сәйдәшев исемендәге Зур концертлар залында дөнья күргән. Преамбула вакытында тамашачыларга югары дәрәҗәле шәхесләрнең: [[Россия Федерациясе мәдәният министрлыгы|РФ мәдәният министры]] [[Ольга Любимова]] һәм сәнгать белгече, РФ Президентының халыкара мәдәни хезмәттәшлек буенча махсус вәкиле {{Тәрҗемә ителмәгән 5|Михаил Швыдкой|Михаил Швыдкой|d|Q827054}} видеомөрәҗәгатьләре күрсәтелгән.
{{цитата|автор=[[Ольга Любимова]], ''[[Россия Федерациясе мәдәният министрлыгы|РФ мәдәният министры]]''|{{comment|Фестиваль|Нәҗип Җиһанов исемендәге VIII «Мирас» татар музыкасы фестивале}} кысаларында Татарстан Республикасыннан яшь автор язган операның яңгыравы сөендерә, аның таланты «Партитура» Бөтенроссия яшь композиторлар конкурсында югары бәяләнде <ref>''Олег Пашкин''. [https://music-gazeta.com/2023/02/12/strong-kavi-sarvar-pochti-100-let-tradicii-tatarskoj-opery-strong/ «Кави-Сарвар»: почти 100 лет традиции татарской оперы.] Музыка России, 11.02.2023{{ref-ru}}</ref>}}
== Эчтәлек ==
Либретто нигезендә [[1930-еллар]] ахырында [[Казан]]да булган реаль тарих ята. Опера язучы, ТАССР Язучылар берлегенең беренче (1934―1937 елларда) рәисе [[Кави Нәҗми]] (Габделкави Һибәтулла улы Нәҗметдинов, 1901―1957) һәм аның хатыны балалар язучысы, тәрҗемәче [[Сәрвәр Әдһәмова]]ның (Сәрвәр Сабир кызы Әдһәмова, 1901―1970) илдә [[Сталин репрессияләре|сәяси золым]] хөкем иткән чорга туры килгән сүнмәс мәхәббәте турында сөйли. Кави Нәҗми һәм Сәрвәр Әдһәмова илдәге сәяси вазгыять корбаны булган: 1937 елда Кави Нәҗмине «''буржуаз милләтчелектә, советларга каршы идеяләрне пропагандалауда''» гаепләп кулга алалар һәм ун елга төрмәгә хөкем итәләр, әмма 1939 ел ахырында гаепләү дәлилләнмәгәнлектән эш туктатыла, 1938 елда [[НКВД]] хезмәткәрләре Сәрвәр Әдһәмованы кулга алалар һәм «В''атанга хыянәт итүче гаилә әгъзасы''» буларак, ун елга Себер сөргененә хөкем итәләр. 1940 елның көзендә ул тулысынча аклана һәм азат ителә. Берничә ел аерым төрмәдә утырып, алар үлемнән чак котылганнар, әмма мәхәббәтләрен саклап кала алалар һәм, азат ителгәч, яңадан кушылалар.

Опера аларның исән калулары һәм кавышулары турында гына түгел, ә үзләрендә кешелеклелек дигән олы хисне саклап калулары хакында да сөйли. Опера  авторларын әлеге мәхәббәт тарихы тетрәндергән. Операның үзенчәлеге шунда ки, аның вакыйгалары XX гасыр уртасындагы әле бик ерак булмаган тарихка карый һәм авторлар тарафыннан җентекле һәм хәтта куркыныч дөреслек белән күрсәтелә. 
<ref>''Анастасия Попова''. [https://www.business-gazeta.ru/article/583543 «Она войдет в историю»: «Кави – Сарвар» – новая татарская музыка.] Бизнес-Онлайн, 14.02.2023{{ref-ru}}</ref>
 {{цитата|автор=Айдар Әхмәдиев|Минем өчен «Кави – Сәрвәр» операсы ― ватандашларыбыз турында сөйләүче әсәр. Әле кайчан гына алар без йөргән урамнардан йөргән, шәһәр һавасы аларның сулышын әле дә хәтерли. Бу безнең тарихыбыз һәм без аны Казан тамашачысына җиткерергә тырыштык <ref name=":0"  />}} 
{{цитата|автор=Миләүшә Хәйруллина|Без бу операны бөтен яктан да ― музыка, сюжет, характерлар тирәнлеге, масштаб ягыннан да тамашачыны җәлеп итәрлек әсәр буларак язарга тырыштык. Без бу максатка ирешә алдык дип ышанам, чөнки Кави Нәҗми һәм Сәрвәр Әдһамова тормышы операга искиткеч бай материал булып торды <ref name=":0"  />}}
== Авторлар һәм башкаручылар ==
* Композитор ― [[Миләүшә Хәйруллина]], Казан дәүләт консерваториясе укытучысы, пианистка, бөтенроссия һәм халыкара конкурслар лауреаты
* Либретто авторы ― [[Айдар Әхмәдиев]], драматург.
* Оркестр ― [[Александр Сладковский]] җитәкчелегендәге [[Татарстан Республикасының Дәүләт академик симфоник оркестры]].
* Сәхнәгә куючы дирижер ― [[Айрат Кашаев]], [[Зур театр]]ның Борис Покровский исемендәге камера сәхнәсе дирижеры.<ref>[https://rus.team/people/kashaev-ajrat-rustemovich#:~:text=Кашаев%20Айрат%20Рустемович.%20Российский%20музыкант.,театра»%2C%20«Севильский%20цирюльник»%20и%20«Аида»  Кашаев Айрат Рустемович]</ref> 
* Куючы режиссер ― [[Илгиз Зәйниев]], [[Татар дәүләт «Әкият» курчак театры|«Әкият» курчак театры]] сәнгать җитәкчесе, [[Татарстанның атказанган сәнгать эшлеклесе]] (2019).
* Куючы рәссам ― [[Сергей Скоморохов]], Татарстан Республикасының атказанган сәнгать эшлеклесе, Татарстан Республикасының халык Россия Федерациясенең атказанган рәссамы.
* Ут куючы ― Софья Лина.
* Хор ― [[Татарстан дәүләт камера хоры|Татарстан Дәүләт камера хоры]].
* Рольләрдә ― төп рольләрдә (''Кави, Сәрвәр'') ТР атказанган артистлары [[ Артур Исламов|Артур]] һәм [[Эльза Исламова|Эльза]] Исламовлар,<ref>[https://vk.com/public186109513 Артур Исламов и Эльза Заяри] ВКонтакте</ref> шулай ук [[Татар академия дәүләт опера һәм балет театры|Муса Җәлил исемендәге Татар дәүләт опера һәм балет театры]] солистлары Денис Хан-Баба (''Самат Бикташев''), Илгиз Мөхетдинов (''тенор, [[Фатих Кәрим]]''), [[Ирек Фәттахов (1989)|Ирек Фәттахов]] (''[[Мирсәй Әмир]]''), Иркен Мостафин (''[[Хәсән Туфан]]''), Айсылу Нуруллина (''Сәлимә''), Любовь Добрынина (''Нинка''), Сөмбел Кыямова (''Мирсәй Әмир хатыны Фәүзия''), [[Илүсә Хуҗина]] (''Хәсән Туфанның хатыны Луиза''), Айгөл Гардисламова (''Фатих Кәримнең хатыны Кадрия''), [[Рөстәм Асаев]], Руслан Закиров һ. б. <ref>''Радиф Кашапов''. [https://m.realnoevremya.ru/articles/273242-v-bkz-speli-o-1937-gode-v-opere-kavi-sarvar В БКЗ спели о 1937 годе в опере «Кави-Сарвар».] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20230430173920/https://m.realnoevremya.ru/articles/273242-v-bkz-speli-o-1937-gode-v-opere-kavi-sarvar |date=2023-04-30 }} Реальное время, 14.02.2023{{ref-ru}}</ref>
* Хәтирә (''Сәрвәр Әдһәмованың өчтуган сеңлесе'') ролендә ― [[Миләүшә Таминдарова]], Татарстан Дәүләт камера хорының сәнгать җитәкчесе һәм дирижеры. 
* Тансык ролендә ― Казанның 18нче гимназиясе һәм 4нче Балалар сәнгать мәктәбе укучысы Кәрим Галиев.

== Уңышлары ==
* 2022 – Миләүшә Хәйруллина  әлеге операдан дуэт белән 2022 елның 25 мартында [[Мәскәү консерваториясе]]нең Зур залында узган «Партитура» Бөтенроссия яшь композиторлар конкурсында «Опера яки оперетта музыкасы» номинациясендә җиңү яулаган. <ref>''Рузилә Мөхәммәтова''.  [https://tatar-inform.tatar/news/miras-festivalenda-milausa-xairullinanyn-kavi-sarvar-operasy-yangyrady-5866968 «Мирас» фестивалендә Миләүшә Хәйруллинаның «Кави-Сәрвәр» операсы яңгырады.] [[Татар-информ]], 13.02.2023</ref>
* 2023 — [[Артур Исламов|Артур]] һәм  [[Эльза Исламова|Эльза]] Исламовлар [[«Тантана» премиясе]] лауреаты була («Музыкаль спектакльдә иң яхшы роль (опера, музыкаль спектакль, мюзикл)» номинациясендә) —  «Кави-Сәрвәр» операсында Кави һәм Сәрвәр роле өчен <ref>''Р. Мөхәммәтова.'' [https://tatar-inform.tatar/news/kavi-sarvar-operasy-solistlaryna-tantana-premiyasen-almat-raiony-baslygy-tapsyrdy-5868826 «Кави-Сәрвәр» операсы солистларына «Тантана» премиясен Әлмәт районы башлыгы тапшырды.] Татар-информ, 27.03.2023</ref>
== Тәнкыйть ==
2023 елның февралендә операның (''концерт версиясе'') дөньякүләм премьерасы була<ref>''Анастасия Попова.'' [https://www.business-gazeta.ru/article/583543 «Она войдет в историю»: «Кави – Сарвар» – новая татарская музыка.] Бизнес-Онлайн, 14.02.2023</ref>. 2024 елның апрель ахырында опера (''концерт версиясе'') кабат сәхнәгә чыга, ләкин анда [[Хәсән Туфан]], [[Фатих Кәрим]] һәм [[Мирсәй Әмир]] исемнәре әйтелми, алар исемсез язучыларга әйләнгән. Кайбер мәдәният хезмәткәрләре әлеге опера өстеннән жалоба язган, Фатих Кәримнең исемен пычратуда гаепләгән. «Бизнес-Онлайн» шагыйрьнең туганнары да дәгъва белдерүчеләр исемлегендә икәнен яза<ref>[https://kam.business-gazeta.ru/article/631989 Почему татарской оперой заинтересовались силовики.] Бизнес-Онлайн, 4.05.2024</ref>. Икенче редакциядә либреттодан бу язучыларның исемнәре генә түгел, [[Сталин]] исеме дә алып атылган. Филология фәннәре кандидаты [[Миләүшә Хәбетдинова]], сәбәп ― либретто авторы Айдар Әхмәдиевның материалны өйрәнмәвендә, фактик хаталар җибәрүендә, дип саный<ref>[https://intertat.tatar/news/milausa-xabetdinova-kavi-sarvarda-narsa-dores-tugel-5865975 Миләүшә Хәбетдинова: «Кави – Сәрвәр»дә нәрсә дөрес түгел?»] [[Интертат]], 5.05.2024</ref>.

== Искәрмәләр ==
{{искәрмәләр}}
== Сылтамалар ==
* ''Анастасия Попова''. [https://www.business-gazeta.ru/article/583543 «Она войдет в историю»: «Кави – Сарвар» – новая татарская музыка.] Бизнес-Онлайн, 14.02.2023{{ref-ru}}
* ''Олег Пашкин''. [https://music-gazeta.com/2023/02/12/strong-kavi-sarvar-pochti-100-let-tradicii-tatarskoj-opery-strong/ «Кави-Сарвар»: почти 100 лет традиции татарской оперы.]  Музыка России, 11.02.2023{{ref-ru}}

[[Төркем:Әлифба буенча опералар]]
[[Төркем:Татар опералары]]