Ливлар исемле битнең чыганагын карау

{{Халык
|халык = Ливлар
|Рәсем = [[Файл:flag of Livonia.svg|200px]]
|коммент = Ливларның байрагы
|үз аталышы = livli, līvlizt
|гомуми сан =  180 (''[[2011 ел|2011]], бәяләмә'')
|яшәү җире = {{байраклаштыру|Латвия}}<br/>{{байрак|Россия}} [[РФ]]<br/>{{байраклаштыру|Эстония}} 
|үлеп беткән = 
|арх = 
|тел = [[лив теле]]
|раса = 
|дин = [[лютеранлык]]
|тамырдаш = [[латышлар]], [[эстоннар]] 
|бүтән халыкка керүе = [[фин-угыр телләре]]
|кертә = 
|чыгуы = 
}}
'''Ливлар''' (''үзатамлары'' livli, līvlizt, [[XX гасыр]] башына кадәр ''randalist'';  {{lang-lv|libiesi}}, {{lang-orv|либь}}) — [[Латвия]]дәге аз санлы халык. [[Фин-угыр халыклары]]ның Фин-Пермь төркеме Балтика буе-фин төркемчәсенә кертеп карала. Халык саны 177 (''[[2000 ел|2000]], халык исәбен алу мәгълүматлары буенча''). [[Латыш теле]]ндә аралашалар (бик аз сандагы кеше генә [[лив теле]]ндә сөйләшә белә). [[Дин]] тотучы ливлар — [[лютеранлык|лютераннар]]. Көнчыгыш (''яки видземе'') ливлар (''[[Даугава]] елгасының уңъяк яры, [[Гауя]] елгасы бассейны буйлап, Метсеполе һәм, сирәгрәк, Идумея төбәкләрендә яшәгәннәр; [[XIX гасыр]]ның II яртысына кадәр Салац елгасы бассейнында сакланганнар'') һәм көнбатыш (''яки курземе'') ливлар (''[[XX гасыр]]ның II яртысына кадәр Курземе ярымутравының төньягында яшәгәннәр'').

== Тарих ==
[[Image:Baltic Tribes c 1200.svg|thumb|250px|right|Балтика кабиләләре. [[1200 ел|1200]]]]
[[Файл:Kurzeme LocMap.png|мини|right|250px|Курземе (''[[сары төс]]тә'') [[Латвия]]нең  тарихи-мәдәни өлкәләре картасында]]
[[Файл:Livland 15jh.png|thumb|250px|right|[[Ливон ордены|Ливония]] Абрахам Ортелий атласында. [[XVI гасыр]]]]
Ливларның борынгы бабалары — Курземе һәм Видземедан төньяктарак балтлар белән күрше булып яшәгән иң борынгы балтика буе-фин халкы. Борынгы лив мәдәнияте өчен таш койма белән уратылган зиратлар хас булган (''б. э. 1нче меңьеллыгының 1нче яртысы''). [[X гасыр]]ның II яртысында [[Даугава]] елгасының түбән агымында, [[XI гасыр]]ның II яртысында Гауя елгасының түбән агымында пәйда булалар. Даугава елгасының түбән агымында ливларның борынгы бабалары Курземедән (Гробиня, Злекас) күченгән [[Скандинавия|скандинавлар]] белән бәйләнешкә керә. Шунлыктан, ливлар мәдәнияте балт һәм скандинав элементларын эченә алган. Даугава елгасының түбән агымында ныгып алгач, «варяглардан грекларга баручы» юлның бер тармагын контрольдә тоталар. Ливларның борынгы шәһәре ишарәсе булып ''Даугмале'' ныгытмасы тора. Аның халкы халыкара сәүдәдә теләп катнаша. Алга таба [[Рига култыгы]]н Гауя елгасы буйлап [[Псков]] һәм [[Новгород]] белән бәйләүче төньяк-көнчыгыш сәүдә юнәлеше дә әһәмияткә ия була башлый.

== Борынгы киемнәре ==
[[Файл:Baumanis_Jauns_livu_kareivis.jpg|thumb|right|200px|«Яшь лив сугышчысы».<br/> Артурс Бауманис картинасы]]
[[Ир-ат]] һәм [[хатын-кыз]]лар киемендәге тимер бизәкләрдә [[Скандинавия|скандинавларның]] йогынтысы сизелә. Хатын-кыз киеменә хас булган: овал (ташбака) формасындагы фибуллар (''иң озак курземе ливларында саклана, соңрак саарема һәм земгале тибындагы булавкалар алыштыра''); трапеция формасындагы челтәрләп эшләнгән чылбыр тоткычлар, тимердән пунсонлы бизәкләр белән һәм [[гәрәбә]]дән эшләнгән түгәрәк асылмалар, тимер акчалар, амулетлар (''ачкычлар, [[аюлар|аю]]ның казык тешләре, кашыклар''), чүкеп төшерелгән ромб бизәкле куыш эчле беләзекләр. Ир-ат киеменә хас булган: дага формасындагы фибуллар, көнбатыш фин тибындагы үрелгән бизәкле бил каешлары. Ир-ат ливлар күмелгән [[кабер]]лекләрдә шулай ук [[корал]]лар (''кылычлар, балталар, сөңге очлыклары, дротиклар'') да табыла.

== Урта гасырлар ==
[[X гасыр]]дан башлап, округ үзәге ныгытылган [[шәһәр-дәүләт|шәһәрлекләрдә]] урнашкан [[кирмән]] округлары барлыкка килә. [[XI гасыр]]ның II яртысыннан ливлар [[кыпчаклар|кыпчак кенәзләренә]] [[ясак]] түләп торганнар. [[Даугава]] елгасының түбән агымында [[рус]] һәм [[Көнбатыш Аурупа]] сәүдәгәрләренең факторияләре төзелә. [[XII гасыр|XII]] – [[XIII гасыр]]лар чигендә ливларда эре [[җир]] биләүчелек барлыккак илә. [[Кирмән]] округлары ике эре административ берәмлеккә — [[өлкә]]ләргә берләшәләр. Соңрак әлеге ике өлкә хакимнәре арасында Даугавадан төньяктарак урнашкан ливлар өстеннән хакимлек итү өчен көрәш бара. [[XII гасыр]] ахырына ливларның гомуми саны 15 000 - 38 000 кеше була.

[[1180 ел]]ларда ливлар яшәгән төбәккә [[католик дине]] миссионерлары һәм [[тәре йөртүчеләр]] килеп чыга. [[1206 ел|1206]]-[[1212 ел]]ларда [[алман теле]]ндә беренче тапкыр ливларның хокуклары языла. Видземе ливлары [[1210 ел]]лар ахырына [[тәре йөртүчеләр]]гә тулысынча буйсындырыла. Тәре йөртүчеләр басып алган барлык төбәкләр (''хәзерге'' [[Эстония]] һәм [[Латвия]] территориясе) Ливония ([[Ливон ордены]]) дип аталып йөртелә башлый. [[XIII гасыр]] башында, басып алу куркынычы астында, Төньяк Курземедә, ике милләт (''ливлар-куршлар'') берләшүе нигезендә, ливларның беренче дәүләт яралгысы барлыкка килә. Курземе ливларын буйсындыру [[1230 ел]]ларда тәмамлана. [[XIII гасыр]] ахырына барлык ливлар диярлек [[Ливон ордены]] һәм [[Рига]] архиепископлыгы биләгән җирләрдәге феодал бәйлелектәге халыкка әйләнә.

[[1629 ел]]гы [[Альтмарк солыхы (1629)|Альтмарк]] солыхы буенча, видземе ливларының яшәгән җирләре [[Швеция]] Лифляндиясенә, курземе ливларының җирләре [[Речь Посполитая]]га (''Пилтен округы, Курляндия'') бирелә. [[XVII гасыр]]ның I яртысында крепостной керәстиян дәрәҗәсендә булалар. [[XVIII гасыр]]да ливларның җирләре [[Россия империясе]] составына керә: видземе – [[1700 ел|1700]]-[[1721 ел]]лардагы [[Төньяк сугыш]]ы нәтиҗәсендә [[1710 ел]]да; курземе – [[Речь Посполитая]]ны өченче тапкыр бүлгәләү нәтиҗәсендә [[1795 ел]]да.

Ливлар һәм аларның мәдәнияте белән [[XVIII гасыр]]ның II яртысында фәнни яктан кызыксыну башлана (''А. В. Хупель һ. б. тарафыннан''). [[XIX гасыр]]ның уртасыннан ахырына кадәр ливларның яңарыш чоры бара. Я. Принцис (''[[1796 ел|1796]]-[[1868 ел|1868]]'') һәм аның улы Я. Кече-Принцис (''[[1821 ел|1821]]-[[1904 ел|1904]]'') ливларның [[фольклор]]ын җыялар, мәктәп ачалар. Лив зыялылар катламы барлыкка килә.

[[1920 ел|1920]]-[[1930 ел]]ларда [[Латвия]]дә ливларның фольклоры язып алына, лив теле өйрәнелә. Шул ук вакытта ливларның мәдәнияте көчле ассимиляциягә дә дучар була.

== Хуҗалык итү ==
[[File:Livonian loja.jpg|230px|thumb|right|''Lõja'', ливларның балык тоту көймәсе]]
Видземе ливлары, нигездә, [[игенчелек]] белән, курземе ливлары [[балык]] тоту, [[урман]] хуҗалыгы, төбәкара диңгез сәүдәсе белән шөгыльләнә. [[Беренче бөтендөнья сугышы]] вакытында ливларның [[балык]] тоту флоты юкка чыгарыла.

Яр буе ливлары берничә гаилә яши торган зур таш йортлардан торган бистәләрдә көн күрә.

== Ливларның саны үзгәрү ==
{| class="standard"
 !Еллар
 !1732
 !1852
 !1897
 !1935
 !1939
 !1959
 !1970
 !1979
 !1989
 !2001
 !2011
 |-
 |'''Халык саны'''
 |<center>'''...'''
 |<center>'''2324'''
 |<center>'''...'''
 |<center>'''944'''
 |<center>'''...'''
 |<center>'''166'''
 |<center>'''70'''
 |<center>'''...'''
 |<center>'''226'''
 |<center>'''179'''
 |<center>'''180'''
 |}

== Хәзерге заман ==
[[1991 ел]]ның [[19 март]]ында кабул ителгән канун буенча ливлар [[Латвия]]нең төп (''автохтон'') халкы дип танылган<ref>[https://likumi.lv/about.php The official publisher Latvijas Vestnesis]</ref>. Латвия фәннәр академиясе [[2008 ел]]да хөкүмәт раслаган «Латвия ливлары» программасы нигезендә ливларны комплекслы өйрәнү оештырган. [[1992 ел]]дан [[латыш теле]]ндә «Livli» газетасы чыгарыла. [[1994 ел]]дан [[Рига]]да лив мәдәнияте үзәге эшли, «Ташу» мәгълүмат бюллетене чыга. Ливларның милли һимны бар (''композитор'' Ф. Пациус). [[1991 ел|1991]]-[[2003 ел]]ларда Курземе ярымутравының төньягында «Лив яры» исемле тыюлык яшәп килә. Стайцеледә (Видземе) җирле ливларга багышланган музей ачылган. Мазирбе авылында (Курземе) һәр елны ливлар бәйрәме уздырыла.

== Танылган ливлар ==

* [[Байба Дамберга]] — лив чыгышлы [[Латвия]] шагыйрәсе һәм рәссамы.

== Чыганаклар ==
# Большая российская энциклопедия. В 35 томах . Том 17 (Ла-Ло). М.: НИ БРЭ, 2011. ISBN 978-5-85270-350-7

== Әдәбият ==
# ''Рыжакова С. И.'' Ливы: опыт возрождения почти исчезнувшего народа. М., 2001. ISBN 5-201-13749-0
# ''Alenius K.'' Viron, Latvian ja Liettuan historia. — Jyväskylä 2000, Gummerus Kirjapaino Oy, ISBN 951-796-216-9

== Сылтамалар ==
* [http://virtuallivonia.info/   Virtual Livonia]{{ref-en}}
* [http://www.eki.ee/books/redbook/livonians.shtml   The Livonians]{{ref-en}}

== Искәрмәләр ==
<small>{{искәрмәләр}}</small>

{{Фин-угыр халыклары}}

[[Төркем:Фин-угыр халыклары]]
[[Төркем:Латвия халыклары]]
[[Төркем:Эстония халыклары]]
[[Төркем:Россия халыклары]]