Один исемле битнең чыганагын карау

{{ВикиЯз|ел=2023}}
{{Ук}}
'''О́дин''', яки '''Во́тан''' ([[Прагерман теле|прагерм]]. ''Wōđanaz яки *Wōđinaz''; {{Lang-on|Óðinn}}) [[Скандинав мифологиясе|герман-скандинав мифологиясендә]] югары [[Ходай|алла]], асларның атасы һәм җитәкчесе, Бор белән Бестланың улы, Буриның оныгы. Акыл иясе һәм шаман, [[Рун язмасы|рун язмалары]] һәм хикәятләр (сага) белгече, патша-каһин, сихерче -яугир, сугыш һәм җиңү алласы, хәрби аристократияне яклаучы, Вальхалла хуҗасы һәм [[Валькирия|валькирияларны]] җиңүче. Хатыны — [[Фригг]].
Герман-скандинав эсхатологик мифлары буенча Рагнарёк көнендә Один коточкыч бүре Фенрир тарафынан үтерелә.

== Один ыруы ==
=== Чыгышы ===
Один һәм аның агай-энеләре Вили белән Ве Бор белән Бестланың уллары булган. Үз чиратында, Муспельхейм ялкыны белән Нифльхейм суыгының кушылуыннан килеп чыккан Аудумла сыеры бозны теле белән ялау нәтиҗәсендә барлыкка китергән Бор — Буриның улы. Одинның әнисе Бестла, фаразланганча, Аудумла ысулы белән барлыкка китерелгән Имирның улы Бёльторнның кызы булган.<ref>''John Lindow'' Norse Mythology: A Guide to the Gods, Heroes, Rituals, and Beliefs. — Oxford University Press, 2001. — С. 324 — ISBN 0-19-515382-0.</ref>

=== Уллары һәм токымнары ===
Один белән хатыны Фриггның уллары Бальдр, Хёд, Хермод.

Одинның тагын төрле аналардан туган күпсанлы илаһ-балалары да бар.
* Ёрдтан (Фьёргюн): Тор.
* Риндтан: Вали (кенәз Бой).
* Гридтан: Видар.
* «Тугыз анадан»: Хеймдалль.
* Гуннхольдтан: Браги.
* Гимирның апасыннан: Тюр.

Одинның шулай ук төрле династияларга нигез салучы уллары булган. Аларның күбесе — кешеләр. Менә аларның кайсыберләре:
* Ингви (Фрейр) — [[Швеция]] корольләре, Инглингларның ыру башлыгы;
* Сиги — [[Һун]] корольләре, Вёльсунгларның ыру башлыгы;
* Сэминг — [[Норвегия]] корольләре, Сэмингларның ыру башлыгы;
* Гаути — [[Готтар]] корольләренең ыру башлыгы;
* Сирглами — [[Гардарика]] ([[Русь]]) конунглары ыру башлыгы;
* Векта — [[Саксония]], Кент һәм Берниция корольләре, Веттиндар ыру башлыгы;
* Белдег — [[Вестфалия]], Дейра һәм Уэссекс корольләре ыру башлыгы;
* Витлег — Мерсия корольләре ыру башлыгы;
* Касере — Көнчыгыш Англия корольләре ыру башлыгы;
* Винта — Линдисфарн корольләре ыру башлыгы.

== Исеме ==

=== Этимологиясе һәм чыгышы ===
Борынгы скандинав теонимы Óðinn (руналар белән ᚢᚦᛁᚾ — Рибела табуган баш сөяге фрагментында)<ref>{{citation|title=The transformation of the older fuþark: Number magic, runographic or linguistic principles?|work=Arkiv för nordisk filologi|volume=121|year=2006|last=Schulte|first=Michael|pages=41–74}}</ref>борынгы инглиз Wōden, борынгы саксон Wōdan, борынгы голланд Wuodan һәм борынгы югары немец Wuotan (борынгы бавар Wûtan) сүзләрен кертеп, урта гасырлардагы башка герман исемнәренә тугандаш булып тора<ref name=":1">{{harvnb|de Vries|1962|p=416}}; {{harvnb|Orel|2003|p=469}}; {{Harvnb|Kroonen|2013|p=592}}</ref><ref>Ernst Anton Quitzmann, Die heidnische Religion der Baiwaren, ISBN 978-5877606241, 1901</ref><ref>W.J.J. Pijnenburg (1980), Bijdrage tot de etymologie van het oudste Nederlands, Eindhoven, hoofdstuk 7 'Dinsdag — Woensdag'</ref>. Алар барысы да реконструкцияләнгән ир-ат роды *Wōđanaz (яки *Wōdunaz) протогерман теонимыннан барлыкка килә. *Wōđanaz «акылсызлык әмире» яки «акылдан шашканнар юлбашчысы» дип тәрҗемә ителгән сүзләр протогерман *-naz («үтә нык мавыгучылар боеручысы») суффиксына *wōđaz сыйфатынан тоташтырудан («нык мавыгучы, ашкынучы, саташучы, котырынучы») килеп чыга.

=== Башка исемнәре ===
Одинның язылган йөз җитмештән артык исеме бар; исемнәр Алла атрибутларын төрлечә — аңа бәйле мифларга карата яки аңа бәйле дини йолаларга карата — сүрәтли. Один — герман халыкларында иң күп эпитеты һәм исеме булган Илаһ. Профессор Стив Мартин Йоркширдагы хәзер Рузберрига (Топинг) үзгәртелгән Кливлендта Одинсберг (унсберри, унсберри, Отенбург) атамасының инглиз шәһәрлекләре заманыннан, Рузберри һәм Грейт-Эйтон тирәсендәге күрше Ньютон инглиз-саксон телләре заманыннан килеп чыгуы ихтималлыгын күрсәткән. Якындагы кыялы түбә илаһи ассоциациялар урыны булган һәм түбәдә бронза балталар һәм башка предметларның өелеп ятуы бронза/тимер гасырларның инануларын алмаштыргандыр, мөгаен. Шулай итеп, бу элекке кельт мәҗүсилеген кабиләдә билгеле урынга кысрыклап чыгарган скандинав-герман теологиясенең сирәк мисалы булуы ихтимал.

Рихард Вагнер үзенең «Нибелунг боҗрасы» (Der Ring des Nibelungen) опералар циклында, аның уйлап чыгарылган әсәрендә борынгы югары немец Wuotan белән түбән немец Wodan белән берләштереп, Илаһны Вотан тип атый.<ref>{{cite book|last=Haymes|first=Edward R.|title=Studies in Medievalism XVII: Redefining Medievalism(s)|publisher=Boydell & Brewer|year=2009|page=223|chapter=''Ring of the Nibelungen'' and the ''Nibelungenlied'': Wagner's Ambiguous Relationship to a Source}}</ref>/

== Атрибутлары ==
[[Файл:Processed SAM odinn.jpg|thumb|Один Хугин һәм Мунин кушаматлы козгыннары белән.]]
Одинның юлдашлары — Хугин белән Мунин (« дөрөс фикерләүче» һәм «онытмаучы») кушаматлы козгыннар һәм Гери белән Фреки («саран» һәм «туймас тамак») кушаматлы бүреләре, атланган хайваны — сигез аяклы аты Слейпнир (''Sleipnir'', « салмак»). Вальхаллада эйнхерияның иң яхшы яугирлары кергән Один һәм аның дружинасына валькириялар — сугыш кырында яугирләрнең язмышын билгеләүче, Вальхалла өчен батырлар сайлаучы кызлар хезмәт итә. Одинның коралы — ул бер кайчан да максатка тими үтмәүче, кемгә эләгә, шуны үлемгә дучар итүче Гунгнир сөңгесе.

== Холкы ==
О́дин — сыңар күзле, зирәклек чыганагыннан су эчәр өчен, ул бер күзен чишмә иясе Мимирга биргән. Зирәклек хакына шундый фидакәрлек күрсәтү — Один өчен сирәк очрый торган хәл түгел. Атап әйткәндә, рун язмасының көчен аңлар өчен, Гунгнир сөңгесе белән Иггдрасиль корыч агачына үзен кадап куеп, үзен корбан итеп, тугыз тәүлек буена агач кәүсәсендә эленеп торган.

Яңа гәүдәләнеш остасы буларак, Один еш кына кешеләргә төрле образларда күренә. ешрак — сөңге белән коралланган, ике козгын яки ике бүре озатуында — күк плащ һәм киез башлык кигән карт образында. Ярлы сәяхәтче яки гади кәрлә кыяфәтендә дөнья буйлап гизә, кунакчыллык кануннарын онытып, аны үз бусагасыннан үткәрмәгән кеше җәзасын ала дип саналган. Скандинавиядә яшәүчеләр еш кына аның, кеше күзенә күренми генә, атта биләмәләре буйлап урап үткәненә, җиңүгә лаеклыларга ярдәм итеп, яуларда катнашуына ышанган.

Скандинавия халкы, мөгаен, Один ризыкка мохтаҗ булмагандыр — берничә чыганак (атап әйткәндә, «Изге Олаф турында сага») аның беркайчан да ашамавын, ә корт балы, әче бал яки шәрап эчеп яшәвен исбатлый. Кече Эдддада (Гюльви күренеше) Снорри Стурлусон «Эйнхерийлар һәм Одинның азыгы турында»:
<poem>
{| class="wikitable" border=0
|-
| Þá mælti Gangleri: «Hvárt hefir Óðinn þat sama borðhald sem einherjar?»
Hárr segir: «Þá vist, er á hans borði stendr, gefr hann tveim úlfum, er hann á, er svá heita, Geri ok Freki. En enga vist þarf hann: Vín er honum bæði drykkr ok matr. Svá segir hér:
| »Ә Один эйнхериялар белән бер ризык ашыймы?" — дип шул чак сорагач, Ганглери.
"Өстәлендәге бөтен ризыкны ул ике бүрегә — Герига һәм Фрекига ташлый, аңа бер нинди дә ризык кирәкми. Шарап — менә шул ашамлык та, эчемлек тә. Менә шулай диелә
борынгы Исландия текстыннан О. А. Смирницкая тәрҗемәсе
|-
|<small>древнеисландский текст</small>
|<small>перевод О. А. Смирницкой</small>
</poem>Һәм Олы Эддада "Гримнир чыгышы"ндагы юлларны китерә:<poem>
{| class="wikitable" border=0
|-
| Gera ok Freka
seðr gunntamiðr,
hróðigr Herjaföður;
en við vín eitt
vápngöfigr
Óðinn æ lifir.
| Гери һәм Фреки
Атасы яугир
гаскәрләрен ашата;
әмма борынгы кием-кораллары белән
ялтырап, үзе фәкать шәраб кына эчә.
| Гери и Фреки
кормит воинственный
Ратей Отец;
но вкушает он сам
только вино,
доспехами блещущий.
|-
|<small>древнеисландский текст</small>
|<small>перевод О. А. Смирницкой</small>
</poem>

кышкы давыллар чорында Один сугышта һәлак булганнар озатуында күккә менә. Бу сәяхәтләр «кыргый сунар» дип атала.

== Одинның исемнәре ==
Скандинавия урта гасыр әдәбиятында Один бик күп исем һәм кушамат белән атала. Бу скальдада кулланылган шигъри синонимнар — хейти һәм предмет турында турыдан булмаган әйтүләр — кеннинглар — скальдик шигърият традицияләренә бәйле. Менә Одинның кайсыбер исемнәре: ''Alföðr'' (Альфёдр — «барысына да ата» — «всеотец»), ''Ygg'' (Игг — «куркыныч»), ''Hár'' (Хар — «озын буйлы»), ''Veratýr'' (Вератюр — «кешеләрне буйсындыручы»), ''Bölverkr'' (Бёльверк — «явыз»).
Олы Эддада «Гримнир елгасы» бүлекләренең берсендә Берәүнең исемнәре китерелә:
Олы Эддада «Гримнир чыгышлары» бүлекләренең берсендә Одинның исемнәре китерелә:
<poem>
{| class="wikitable" border=1
|-
| 45 Лик свой открыл я асов сынам, близко спасенье; скоро все асы собраны будут за Эгира стол, на Эгира пир.
| Svipum hef ek nú yppt fyr sigtíva sonum, við þat skal vilbjörg vaka; öllum ásum þat skal inn koma Ægis bekki á, Ægis drekku at.
|-
| 46 Звался я Гримнир, звался я Ганглери, Херьян и Хьяльмбери, Текк и Триди, Туд и Уд, Хар и Хельблинди.
| Hétumk Grímnir, hétumk Gangleri, Herjann ok Hjálmberi, Þekkr ok Þriði, Þuðr ok Uðr, Herblindi ok Hár.
|-
| 47 Сад и Свипаль, и Саннгеталь тоже, Бильейг и Бальейг, Бёльверк и Фьёльнир, Хертейт и Хникар, Гримнир и Грим, Глапсвид и Фьёльсвид.
| Saðr ok Svipall, ok Sanngetall, Herteitr ok Hnikarr, Bileygr, Báleygr, Bölverkr, Fjölnir, Grímr ok Grímnir, Glapsviðr ok Fjölsviðr.
|-
| 48 Сидхётт, Сидскегг, Сигфёд, Хникуд, Альфёд, Вальфёд, Атрид и Фарматюр; с тех пор как хожу средь людей, немало имён у меня.
| Síðhöttr, Síðskeggr, Sigföðr, Hnikuðr, Alföðr, Valföðr, Atríðr ok Farmatýr. Einu nafni hétumk aldregi, síz ek með fólkum fór.
|-
| 49 Гримнир мне имя у Гейррёда буо и Яльк у Асмунда, Кьялар, когда сани таскал; Трор на [[тинг]]ах, Видур в боях, Оски и Оми, Явнхар и Бивлинди, Гёндлир и Харбард.
| Grímnir mik hétu at Geirrøðar, en Jálk at Ásmundar, en þá Kjalar, er ek kjálka dró; Þrór þingum at, Viðurr at vígum, Óski ok Ómi, Jafnhár ok Biflindi, Göndlir ok Hárbarðr með goðum.
|-
| 50 У Сёккмимира я был Свидур и Свидрир, старого ётуна перехитрил я, Мидвитнира сына в схватке сразив.
| Sviðurr ok Sviðrir er ek hét at Sökkmímis, ok dulðak ek þann inn aldna jötun, þá er ek Miðvitnis vark ins mæra burar orðinn einbani.
|}
</poem>

== Шигърият балы ==
Кече Эддада Одинның мәкерлелек ярдәмендә изге эчемлек — шигърият балын, тормышны яңарту чыганакларын табуы хакында бәян ителә. Аслар белән ваннар, илаһлар сугышыннан соң татулык урнаштырып, савытта үзләренең төкереген бутаган һәм аннан тирән акыллы кәрлә Квасирны ясаган. Башка кәрләләр, Квасирны үтереп, аның канын бал белән бутаганнар, һәм шигъриәт балын алганнар. Әмма аларга бу балны пәһлеваннарга (турсларга) йолым итеп бирергә туры килгән. Суттунг пәһлеван балны кыяга яшергән һәм кызына эчемлекне сакларга кушкан. Один ярыкны борау ярдәмендә тишкән дә, еланга әйләнгән һәм шуышып кергән. Ул пәһлеван хатын-кыз сакчыны кызыктырып алдалаган, һәм аңа балны эчәргә биргән. Шул чак Один, бөркет кыяфәтендә Асгардка әйләнеп кайтып, асларга шигърият балын китергән. Юлда ул балның бер өлешен томшыгыннан чәчкән һәм аны эчкән кешеләр скальдка кыяга әверелә, ләкин балның бер өлешен Один йота, һәм икенче яктан чыкканы сәләтсез шагыйрьләргә эләгә.

== Один скандинав эпосында һәм елъязмаларында ==
[[Файл:Ardre Odin Sleipnir.jpg|thumb|Слейпнирга атланган Один Вальхаллага керә]]
Германия халкының иң борынгы язмаларын римлылар язып алган, һәм бу эшләрдә еш кына бер нәрсә — [[Рим]] илаһы Меркурийга (римлыларга охшаш булмаган тәгълиматларны Рим илаһына тиңләштерә) — Рим илаһы Меркурий исеме белән билгеле булган процесс ''interpretatio romana'' ярдәмендә телгә алына. Моңа беренче ачык мисал — I гасыр азагында Германиядә язылган тарихчы Тацит романында. Анда ул свев кабиләләр дине (герман халыклары конфедерациясе) хакында сөйләгәндә, "Илаһлар арасында башлыча кешеләр табынганы — Меркурий. Алар билгеле бер көннәрдә кешеләрне һәм башка корбаннарны китерүзе вәгазьләүне дини бурыч дип саный. Геркулес белән Марсны алар рөхсәт ителгән төрләрдәге хайваннарны корбан итүе белән тынычландыра һәм свевларның бер өлеше «Изида»га табына дип өсти. Бу очракта Тацит алла Одинны — «Меркурий», Торны — «Геркулес», Тирны — «[[Марс (планета)|Марс]]» дип атый, ә сорау астында "Изида"ны идентификацияләүне билгесезлектә калдыра<ref name="BIRLEY41">[[Anthony Birley|Birley, Anthony R.]] (Trans.) (1999). ''Agricola and Germany''. Oxford World’s Classics. рр. 106—107. ISBN 978-0-19-283300-6</ref>.

Энтони Бирли, Одинны Меркурий белән ачыктан-ачык тиңләшүе Меркурийның аллалар илчесе булу роле белән бер нинди дә уртаклыгы юк, ләкин ул психопомп роле аркасында килеп чыга<ref name="BIRLEY41"/>. Хәзерге замандагы башка дәлилләр дә Одинны Меркурий белән чагыштыруга китерә алган. Одинны, Меркурий кебек үк, бу вакытта таяк һәм эшләпәдә сүрәтләгәннәр, күрәсең, ул сәүдәгәр-алла дип саналган, һәм алар икесе дә, сәяхәтче илаһлар булгач, үз рольләрендә параллельләр итеп караган. Әмма алар буенча дини өлкәләрдә дәрәҗәсе бөтөнләй башкача булуы мөмкин иде<ref name="SIMEK244">[[Rudolf Simek|Simek, Rudolf]] (2007) translated by Angela Hall. ''Dictionary of Northern Mythology''. [[Boydell & Brewer|D.S. Brewer]]. Р. 244. ISBN 0-85991-513-1</ref>. Моннан тыш, Тацитның, «Меркурий Илаһлары арасында — алар башлыча табынган кеше» дигән сүзләре Юлий Цезарьның ''Commentarii de Bello Gallico'' (б. э. к. I гасыр), герман халыклары түгел, ә галларны күз алдында тоткан нәтиҗәсе булып тора. Германия халыкларына килгәндә, Цезарь болай ди: «Алар, аллалар — ул алар күрә алырлык кояш, Ут һәм Ай гына, дип исәпли», әмма галимнәр моны ачыктан — ачык кире кага"<ref name="BIRLEY41"/>.

XI гасырда елъязмасы Адам Бременский үзенең ''Gesta Hammaburgensis Ecclesiae Pontificum'' китабына тәфсирләрендә, Упсала корылмасында тәхеттә, Водан (Один) һәм Фрейр тирәсендә, «күәтле» Тор статуясы утыруын тасвирлаган. Одинга килгәндә, Адам аны «ачулы» (''Wodan, id est furor'') дип билгели «сугыш белән идарә итә һәм халыкка дошманнарына каршы көч бирә», һәм кешеләр аны гыйбадәтханәдә «Марсны сүрәтләгән сыман», яу киемендә һәм кораллы итеп сынландыра ди. Адам әйткәнчә, Упсала халкы һәр аллага руханилар (''готи'') билгеләгән, ә сугыш вакытында Один сүрәтенә корбан китерелгән<ref name="ORCHARD168-169">Orchard, Andy (1997). ''[https://books.google.com/books?id=5hbPHQAACAAJ Dictionary of Norse Myth and Legend]''. [[Orion Publishing Group|Cassell]]. рр. 168—169. ISBN 0-304-34520-2</ref>.

XII гасырда, Норвегиянең «рәсми» христианлашуыннан соң күп гасырлар үткәч, халык элеккечә Берген каласында (Норвегия) бригген язмалары арасында табылган руник хат язылган таяк шул хакта сөйли. Таяктагы язу Торны да, Одинны да ярдәмгә чакырган. Тордан укучыны «кабул итүен», ә Одиннан «ия булуын» сорый<ref name="MCLEOD-MEES-30">MacLeod, Mindy & Mees, Bernard (2006). ''[https://books.google.com/books?id=hx7UigqsTKoC Runic Amulets and Magic Objects] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20200919191036/https://books.google.com/books?id=hx7UigqsTKoC|date=2020-09-19}}''. [[Boydell Press]]. P. 30. ISBN 1-84383-205-4</ref>.[[Файл:Treated NKS odinn.jpg|thumb|Один козгыннары Хугин белән Мунинга мөрәҗәгать итә. XVIII гасыр Исландия кулъязмаһындагы сүрәт, Дания королевасы китапханәсендә саклана]]

Снорри Стурлусон тарафыннан 1200-енче елларда язылган мифлар, асларның тормышын һәм аларның Бөек (яки Салкын) Svíþjoð («Швеция», Исландиядә охшашлык нәтиҗәсендә Ванаквисль (Танаис) елгасы агып яткан Скифия белән буталчык барлыкка килгән, дип санала) Ванаквисль (Танаис) елгалары аккан Скандинавиягә күчүен сүрәтли. Бу елганың тамагында Один кешеләре башта сугыш алып барган, әмма соңыннан тынычлыкка килешү төзегән ваннар иле булган. Яклар тоткырлар белән алмашкан, Ньерд, Фрейр һәм Фрейяны, ваннар тоткырларын Один каһиннәр итә. Эддалар буенча Одинның Азиядә (Танаис елгасыннан көнчыгышта, шулай ук ил чигендә (бәлки, Урал тауларыдыр) хезмәт иткән тау сыртыннан көньяктарак «''төрекләр илендә''» дә биләмәләре булган<ref>{{Cite web |url=http://norroen.info/src/konung/heimskringla/ynglinga/ru.html |title=Сага об Инглингах |access-date=2018-01-17 |archive-date=2018-01-18 |archive-url=https://web.archive.org/web/20180118010854/http://norroen.info/src/konung/heimskringla/ynglinga/ru.html |deadlink=no }}</ref>. Асгардта агай-энеләре Ве белән Вилины идарә итүдә калдырып, Даниягә күчеп китә. Сакслар иле белән идарә итәргә өч улын: саксларның көнчыгыш иленә Вегдегны, Вестфалияга Бельдегны (яки Бальдрны), Франклар җирендә Сигины (Вольсунглар нәселен башлап җибәрүчесен) куя.

Алга таба Один Рейдготланд (Ютландия) иленә киткән һәм үзенең улы Скьёльдны (аннан — Скьёльдунглар, Дания конунглары нәселе) хаким итеп куйган. Шуннан соң Один Швециягә барып җиткән. Анда аны хаким Гюльви шатланып каршы алган һәм Сигтунга нигез салган. Соңынан ул төньякка юл тоткан һәм норвег конунглары, ярллары һәм башка башлыклар нәселенә нигез салучы улы Сэмингны Норвегия идарәчесе итеп куйган. Үзе белән Один инглинглар ыруына нигез салучы, Швеция конунгы, Ингвизны ала. Одинның оныгы Фродиның Дания (ул чакта «Готлар иле» дип аталган) Мәсих (Иисус Христос) туган дәвердә, император [[Август]] яшәгән чорда идарә иткән<ref>{{Cite web |url=http://norroen.info/src/konung/heimskringla/ynglinga/ru.html#_edn25 |title=Сага об Инглингах — Круг Земной — Norroen Dyrd<!-- Заголовок добавлен ботом --> |access-date=2018-01-17 |archive-date=2018-01-18 |archive-url=https://web.archive.org/web/20180118010854/http://norroen.info/src/konung/heimskringla/ynglinga/ru.html#_edn25 |deadlink=no }}</ref>. Эддага ярашлы, Одинның токымнары, Сакслар иленә таралган һәм анда Азиядән борынгы телне китергән.
Билгеле сәяхәтче һәм антрополог Тур Хейердал: Один, кенәз Асгард кенәзе, безнең эра чигендә Азов буенда Танаис каласында яшәгән һәм римлыларның басымы нәтиҗәсендә үз халкы белән Скандинавиягә күчкән чын тарихи шәхес була дигән теорияне тәкъдим иткән. Хейердалның бу урында үткәргән археологик казылмалары<ref>{{Cite web |url=http://www.itogi.ru/archive/2002/25/97931.html |title=№ 25 (315) / Родом из Ас Хова |access-date=2009-02-17 |archive-date=2010-11-08 |archive-url=https://web.archive.org/web/20101108061321/http://www.itogi.ru/archive/2002/25/97931.html |deadlink=no |accessdate=2023-05-08 |archivedate=2010-11-08 |archiveurl=https://web.archive.org/web/20101108061321/http://www.itogi.ru/archive/2002/25/97931.html }}</ref>"урта гасыр викингыларына караган өс каптырма" тапкан<ref>{{Cite web |url=http://www.senator.senat.org/Thor_Heyerdahl.html |title=Солнце над пирамидами |accessdate=2009-02-17 |archiveurl=https://web.archive.org/web/20090314070442/http://www.senator.senat.org/Thor_Heyerdahl.html |archivedate=2009-03-14 |deadlink=yes }} {{Citation |title=архив күчермәсе |url=http://www.senator.senat.org/Thor_Heyerdahl.html |access-date=2023-05-08 |archive-date=2009-03-14 |archive-url=https://web.archive.org/web/20090314070442/http://www.senator.senat.org/Thor_Heyerdahl.html |dead-url=yes }}</ref>. Бу теория галимнәр арасында каты тәнкыйть уяткан һәм чыганакларны сайлап файдалану һәм фәнни ысулны санга сукмау нәтиҗәсендә фәнни түгел тип таныган<ref>Even Hovdhaugen, Christian Keller, Else Mundal, Anne Stalsberg, Gro Steinsland: Anmeldelse av Thor Heyerdahl og Per Lillieström: Jakten på Odin. Stenersens forlag. Oslo 2001. Maal og Minne 1 (2002) s. 98-109. </ref><ref>Stahlsberg, Anne (2006-03-13). «Ytringsfrihet og påstått vitenskap — et dilemma? (Freedom of expression and alleged science — a dilemma?)»</ref>. Тарихчы Г. В. Вернадский «асы» сүзенең шундый ук атамалы аслар кабиләсе белән бәйле барлыкка килүен бик ихтимал дип санаган<ref>Г. В. Вернадский. Древняя Русь. Скандинавы, асы и русь в Азовском регионе</ref>.

Археология профессоры Лотте Хедеагер скандинав сагаларында, атап әйткәндә, Инглинглар турында сагада, борынгы германнарның илаһлары Вотан һәм Аттила образларының һуннар экспансиясе йогынтысында берләшүе нәтиҗәсендә барлыкка килүенә дәлилләр китерә. Один белән Аттиланың мифологик биографиясендә, эпоста, IV—VI гасырларда һуннарның күчүенә охшаган яулап алу юллары, һуннарда да, Одинның гамәлләренә охшаган төрле күрәзәчеләр һәм шаманнарның ярыйсы ук роленең берничә туры килүләре, шулай ук ул заманга караган археологик табылдыкларда югары илаһ сүрәтләренең эволюциясе бәян итә ала<ref>{{книга |заглавие="Iron Age Myth and Materiality: An Archaeology of Scandinavia AD 400-1000" |место=Routledge |издательство=Social Science |страницы=221—223 |язык=en |автор=Hedeager, Lotte |год=2011}}</ref>.

Германия фольклорында Санта-Клаус һәм Один арасында күп кенә параллельләр үткәрелә. Бу элементларның күбесе христианлыкка карамаганлыктан, германнар христианлашкан һәм күп кенә формаларда исән калган һәм Санта Клаусны хәзерге сынландыруда үзләренең борынгы традицияларын саклап калган районнардан килгән бихисап Раштуа йолаларының мәҗүсилек теорияларе бар.

== Чәршәмбе — Один көне ==
Один-Вотанның исеме борынгы герман тамырына -wut- (сүзгә-сүз: «ярсулык», «котырынкы», «котырыну», «сугышчан») барып тоташа. Тел белгечләре һәм мәдәният тарихчылары бер үк аллаларга табынган борынгы германнарның дини күзаллауларының башта бердәм булуы турында нәтиҗәгә килгән. Атна көннәренең атамалары моны раслый. Римлылардан җиде көнлек атнаны үзләштереп, Мирча Элиаде язуынча, германнар көн исемнәрен үзләренең Илаһларының исемнәре белән алмаштырган. Одинга — чәршәмбе, римлыларда — «Меркурий көне», dies Mercuri, ә борынгы германнарда — «Один (Воден) көне» Wuotanestac (борынгы югары немецча), Wednesday (инглизчә), Woensdag (нидерландча), Odinnsdagr (борынгы скандинавча) һ. б. Шуңа күрә борынгы римлылар Одинны Меркурий белән тиңләштермәгән, ә борынгы германнар Рим илаһы Меркурийны үзләренең көчле сугыш илаһы — Один дип кабул итүе хакында әйтү дөресрәк.

== Искәрмәләр ==
{{искәрмәләр}}

== Әдәбият ==
* {{ВТ-ЭСБЕ|Один}}
* {{ВТ-ЭСБЕ|Бёльверкр}}
* Мифологический словарь — Гл. ред. Е. М. Мелетинский — М.: «Советская энциклопедия», 1991 — ISBN 5-85270-032-0
* {{книга
 | автор        = Марк Форсайт
 | заглавие     =Краткая история пьянства от каменного века до наших дней. Что, где, когда и по какому поводу
| оригинал     = Mark Forsyth. A Short History of Drunkeness: A Short History of Drunkenness: How, Why, Where, and When Humankind Has Gotten Merry from the Stone Age to the Present
 | издательство = Альпина Нон-фикшн
 | год          = 2018
 | allpages     = 278
 | isbn         = 978-5-91671-886-7
 | ref          = Форсайт
}}
* {{статья |автор= [[Юнг, Карл Густав|Юнг К. Г.]]|заглавие= Вотан|оригинал= |ссылка= https://cyberleninka.ru/article/v/votan|автор издания= |издание= Вестник Владикавказского научного центра|тип= журнал|место= Владикавказ|издательство= Владикавказский НЦ РАН|год= 2015|месяц= |число= |том= 2|выпуск= |номер= |страницы= 4—10|isbn= |issn= 1683-2507|doi= |bibcode= |arxiv= |pmid= |язык= |ref= Юнг|archiveurl= |archivedate=}}
* Бритта Ферхаген, «Пришел ли Один-Вотан с Востока? О религии германской праистории», Тюбинген, 1994 г, электронная публикация на русском языке 2014 г.
* {{Cite book|last=de Vries|first=Jan|title=Altnordisches Etymologisches Worterbuch|year=1962|publisher=Brill|isbn=978-90-04-05436-3|edition=1977|author-link=Jan de Vries (linguist)|ref=de Vries}}
* {{Cite book|last=Kroonen|first=Guus|title=Etymological Dictionary of Proto-Germanic|publisher=Brill|year=2013|isbn=978-9004183407|ref=Kroonen}}
* {{Cite book|last=Orel|first=Vladimir E.|url=https://archive.org/details/handbookofgerman0000orel|title=A Handbook of Germanic Etymology|year=2003|publisher=Brill|isbn=978-90-04-12875-0|language=en|author-link=Vladimir Orel|url-access=registration|ref=Orel}}

== Сылтамалар ==
{{Навигация}}
* [http://myths.kulichki.ru/enc/item/f00/s25/a002574.shtml Один]{{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20081016110655/http://myths.kulichki.ru/enc/item/f00/s25/a002574.shtml |date=2008-10-16 }} // [[Мифологический словарь]]/ Гл. ред. [[Мелетинский, Елеазар Моисеевич|Е. М. Мелетинский]]. — М.:[[Советская энциклопедия]], 1990. — 672 с.
* ''[[Элиаде, Мирча|Элиаде М.]]'' [http://psylib.org.ua/books/eliad03/txt06.htm#174 Асы и ваны. Один и его чудесные «шаманские» свойства]{{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20111020045050/http://psylib.org.ua/books/eliad03/txt06.htm#174 |date=2011-10-20 }} // История веры и религиозных идей

{{Тышкы сылтамалар}}

{{Асы}}
{{start box}}
{{succession box
|before = ?
|after  = [[Сигрлами]]
|title  = Легендарные конунги [[Гардарики]]
|years  = 
}}
{{end box}}
[[Төркем:Мифология]]
[[Төркем:Илаһлар]]