Рус Олысы исемле битнең чыганагын карау

{{Тарихи дәүләт
 |исеме                            = [[Алтын Урда]]ның 
 |үзисеме                          =  Рус Олысы   [[Файл:Алтын Урда иле.jpg|300px|мини|уңда|Алтын Урда чәчәк ату дәверендә]]
 |байрак                           =
 |байрак тасвирламасы              =
 |герб                             =
 |герб тасвирламасы                = 
 |карта                            = 
 |тасвирлама                       = 
 |p1                               = Владимир-Сүздәл кенәзлеге
 |flag_p1                          = Seal of Alexander Nevsky 1236 Avers.svg
 |p2                               = Новгород республикасы
 |flag_p2                          = Nowogród.svg
 |p3                               = Тверь кенәзлеге
 |flag_p3                          = Печать князя Великого Михаила.png
 |p4                               = Рязань кенәзлеге
 |flag_p4                          = Symbol_Duchy_of_Ryazan.svg
 |p6                               = Муром кенәзлеге
 |flag_p6                          = Flag of None.svg
 |барлыкка килгән                  = 1240 ел
 |юкка чыккан                      = 1480 ел
 |s1                               = Бөек Мәскәү кенәзлеге
 |flag_s1                          = Banner of the Most Merciful Savior, 1552.svg
 |башкала                          =  
 |тел                              =  
 |идарә итү төре                   =  
 |дин                              = күпчелек [[православие]]
 |мәйдан                           =  
 |халык                            =  
 |идарәчеләр титулы                = Хан Ярлыгын алган кенәзләр
 |идарәче1                         = Даниил Александр улы  
 |идарәче еллары1                  = [[1263]]-[[1303]]
 |идарәчеләр титулы2               = 
 |идарәче2                         = Юрий Даниил улы  
 |идарәче еллары2                  = [[1303]]-[[1325]]
 |идарәчеләр титулы3               = 
 |идарәче3                         = Иван I Калита  
 |идарәче еллары3                  = [[1325]]-[[1340]]
 |идарәчеләр титулы4               = 
 |идарәче4                         = Симеон Горур  
 |идарәче еллары4                  = [[1340]]-[[1353]]
 |идарәчеләр титулы5               = 
 |идарәче5                         = Иван II Кызыл  
 |идарәче еллары5                  = [[1353]]-[[1359]]
 |идарәчеләр титулы6               =  
 |идарәче6                         = [[Дмитрий Донской]]  
 |идарәче еллары6                  = [[1359]]-[[1389]]
 |идарәчеләр титулы7               =  
 |идарәче7                         = [[Василий I]]  
 |идарәче еллары7                  = [[1389]]-[[1425]]
 |идарәчеләр титулы8               = 
 |идарәче8                         = [[Василий II (Мәскәү кенәзе)|Василий II Кара]]  
 |идарәче еллары8                  = [[1425]]-[[1433]]
 |идарәчеләр титулы9               = 
 |идарәче9                         = Юрий Дмитрий улы  
 |идарәче еллары9                  = [[1433]]
 |идарәчеләр титулы10               = 
 |идарәче10                         = Василий II Кара  
 |идарәче еллары10                  = [[1433]]-[[1434]]
 |идарәчеләр титулы11               = 
 |идарәче11                         = Юрий Дмитрий улы  
 |идарәче еллары11                  = [[1434]]
 |идарәчеләр титулы12               =  
 |идарәче12                         = Василий Кыек  
 |идарәче еллары12                  = [[1434]]
 |идарәчеләр титулы13               = 
 |идарәче13           = Василий II Кара  
 |идарәче еллары13    = [[1434]]-[[1445]]
 |идарәчеләр титулы14 = 
 |идарәче14           = Дмитрий Шемяка  
 |идарәче еллары14    = [[1445]]
 |идарәчеләр титулы15 = 
 |идарәче15           = Василий II Кара  
 |идарәче еллары15    = [[1445]]-[[1446]]
 |идарәчеләр титулы16 = 
 |идарәче16           = Дмитрий Шемяка  
 |идарәче еллары16    = [[1446]]-[[1447]]
 |идарәчеләр титулы17 =  
 |идарәче17           = Василий II Кара  
 |идарәче еллары17    = [[1447]]-[[1462]]
 |идарәчеләр титулы18 =  
 |идарәче18           = Иван III (1480 елга кадәр, соңрак бәйсез)
 |идарәче еллары18    = [[1462]]-[[1505]]
 |идарәчеләр титулы19 = 
  }}
'''Рус Олысы''' <ref>http://www.z-rus.ru/ru_history_6.php {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20150707220730/http://z-rus.ru/ru_history_6.php |date=2015-07-07 }} Русский улус Золотой Орды (1240-1480 гг.)</ref> соңрак '''Мәскәү олысы''' - [[Алтын Урда]] дәүләтенең төньяк-көнбатыш олысы ([[1240]]-[[1480]]).

Алтын Урда  7 төп олысыннан торган:
* [[Болгар Олысы]]
* [[Себер Олысы]]
* [[Ак Урда]] (Сул канат)
* [[Кавказ Олысы]]
* Рус Олысы
* [[Күк Урда]] (Уң канат)
* [[Зур Урда]] (Үзәк)

[[Алтын Урда]] таркалганнан соң Болгар Олысы нигезендә [[Казан ханлыгы]] барлыкка килгән, Себер Олысы [[Себер ханлыгы]]на, Кырым олысы [[Кырым ханлыгы]]на, Зур Урда [[Әстерхан ханлыгы]]на һәм [[Нугай Урдасы]]на, ә Рус олысы бәйсез [[Мәскәү кенәзлеге]]нә әверелгән.

Мәскәү кенәзлеге үз тирәсендә бүтән рус кенәзлекләрен берләштереп, Мәскәү дәүләтенә әйләнгән.

[[1480]] елга кадәр Мәскәү дәүләте [[Зур Урда]]га ясак түләгән, [[Угра бәрелеше]]ннән соң түләүләр туктатылган.

[[1484]] елга кадәр Мәскәү дәүләте [[Казан ханлыгы]]на  ясак түләгән, [[Иван III]]  [[Мөхәммәд Әмин]]  ханына тәхеткә утырырга ярдәм иткәннән соң, Мәскәү Казанга ясак түләргә туктата, ләкин [[Касыйм ханлыгы]]на акча җибәрергә дәвам итә. Әммә [[Казан]]га ясак түләүне туктаганнан соң,  [[Мәскәү кенәзлеге]] бәйсез дәүләт булып санала.

Кайбер тарихчылар буенча Рус олысыннан килеп чыккан Мәскәү дәүләте [[Казан ханлыгы]], [[Әстерхан ханлыгы]], [[Кырым ханлыгы]], [[Себер ханлыгы]], [[Нугай Урдасы]] кебек Алтын Урданың бер варисы булып санала.
== Тарих ==
=== Бату хан ===
[[Файл:Batuhan.JPG|250px|мини|уңда|Бату хан]]
[[1236]] елда монгол-татарлар гаскәре көнбатыш явын башлап, [[Идел буе Болгары]] дәүләтен басып алган.

[[1237]] елның кышында [[Рязань]], [[Коломна]], [[Мәскәү]], [[Владимир]], [[Сүздәл]], [[Ярославль]], [[Тверь]], [[Кастрама]] шәһәрләрен басып алынган, Новгородка 100 км барып җитмәгәч, [[Бату хан]] үз гаскәрен көньяк ягына борып юнәлдергән.

[[1240]] елда Бату хан гаскәре [[Киев]] шәһәрен басып алгач, Галиция-Волынь кенәзлеген үтеп [[Маҗарстан]], Көнчыгыш [[Алмания]], [[Польша]], кайбер Балкан илләре һәм бүгенге [[Италия]]нең Триест шәһәренә кадәр һөҗүм итеп [[1242]] елга зур территорияне басып ала.

[[1243]] елда [[Каракорым]]дагы бөек хан [[Үгәдәй]] үлеме турында ишеткәч, Бату хан яңа хан сайлау өчен җыелган колылтайда катнашкан өчен көнчыгышка юнәлә. Ләкин [[Болгар]] шәһәренә җиткәч,  [[Идел]] буенда калырга карар итә.

=== Нигез салыну ===

[[1242]] елда Бату хан басып алган территориядә яңа бердәм дәүләткә нигез сала. Шул ук елны Бату хан [[Болгар]] әмире, [[рус]] кенәзләре, [[Кырым]], [[Кавказ]] бәкләрен чакырып, яңа тәртипне урнаштыра: салым, ясак зурлыгын куя, [[баскак]]лар, даруглар билгели,  7 олысның һәр хакиме Алтын Урда ханы биргән ярлык белән билгеләнә.
[[Файл:AlexanderNevskyTitul.jpg|250px|мини|уңда|Александр Невский]]
Рус кенәзе [[Александр Невский]] Алтын Урда белән хезмәттәшлектә яшәргә карар итә, [[1247]] елда ярлык ала, Көнбатыш һөҗүменә каршылык итә, Рус Олысын нигез салучыларның берсе булып санала.

Рус кенәзләре еш кына ярлык алган өчен бер-берсенә каршы мәкерле ысуллар кулланганнар, хыянәт иткәннәр, хәттә үтергәннәр. Фактик рәвештә Алтын Урда ханы Рус олысындагы кенәзләрне ярлык биреп билгеләгән.

== Үзбәк хан ==
[[Файл:Ivan Kalita.jpg|250px|мини|уңда|Иван Калита]]
[[Үзбәк хан]] [[Мәскәү]] шәһәренә өстенлек бирә башлаган, [[Иван Калита]]ны татар хакимиятеннән рус баскагы итеп билгели. Шуннан соң Мәскәү көч туплый башлаган. [[1300]] елда '''митрополия''' [[Киев]] шәһәреннән [[Владимир]] каласына күчерелгән.

[[Үзбәк хан]] Мәскәү шәһәрен юри көчәйткән, хан руслар үзара низаглашуын бетерергә болай итеп ниятләгән, ләкин нәтиҗәдә Мәскәү шәһәре соңрак зур көч туплаган, шуны Үзбәк хан алдан исәпкә алмаган.

== Низаглашу чоры ==

[[Алтын Урда]] низаглашу чорында Рус олысының кенәзләре низагның төрле якларында катнашканнар.

[[Аксак Тимер]] Алтын Урдага һөҗүм иткәннән соң, дәүләтнең күп шәһәрләре җимерелгән калган, Алтын Урда зәгыфьләнгән. Шуны күреп, Рус олысы сепаратист ниятләрен еш күрсәтә башлаган.

Алтын Урда низаглашу чорында дәүләт зәгыйфьләнә һәм Литва кенәзләре Рус олысының көнбатыш өлешен басып ала башлаган.

=== Украинаны югалту ===
[[Файл:Algierd. Альгерд (A. Guagnini, 1578).jpg|250px|мини|уңда|[[Бөек Литва кенәзлеге|Литва кенәзе]] [[Ольгерд]]]]
Алтын Урда ханнары [[Җанибәк]] һәм [[Бәрдибәк]] үлгәннән соң, низаглашу чоры башлана, шуны күреп, [[1362]] елда [[Зәңгәр су янындагы сугыш]]та  [[Бөек Литва кенәзлеге|Литва кенәзе]] [[Ольгерд]] Мурат хан нойоннары гаскәрен җиңә һәм [[Киев]] тирәсендәге биләмәне басып ала, шуннан соң Алтын Урда [[Украина]]ны югалта башлый.

=== Мәскәү олысы ===

Зәңгәр су янындагы сугыштан соң ([[1362]]), Алтын Урда [[Украина]]ны югалтканнан соң, Мәскәү кенәзлеге күп бүтән рус кенәзлекләрен кушканнан соң, Рус олысы еш кына '''Мәскәү олысы''' дип йөртелә башлый (соңрак Мәскәү иле, русча ''Московия'').

Алтын Урда соңгы көчле хакиме [[Идегәй]] үлгәннән соң, дәүләт зәгыйфьләнә һәм соңрак таркала башлый.

== Алтын Урда мирасчысы ==
[[Файл:Ivan III of Russia 3.jpg|250px|мини|уңда|Мәскәү бөек кенәзе Иван III]]
[[1480]] елда [[Угра елгасындагы басып тору]] нәтиҗәсендә Рус олысы Сарай шәһәренә ясак түләргә туктаган, ләкин  [[Казан ханлыгы]]на ([[1487]] елга кадәр), [[Кырым ханлыгы]]на һәм [[Касыйм ханлыгы]]на [[1681]] елга кадәр салым түләгән.
=== Тәңкәләр ===
[[Файл:DmitroDonskuy1 Abdulah.png|250px|мини|уңда|Дмитрий Донской тәңкәләре]]
XIII  гасырдан [[Алтын Урда]]да ике башлы кош (ике башлы бөркет) белән тәңкәләр сугылган, мисал өчен бәкләрибәк [[Ногай (бәкләрибәк)|Ногай]] тамгасында ике башлы кош сурәтләнә<ref>http://skifos.livejournal.com/55551.html</ref>.  Дмитрий Донской акча суккан тәңкәләрдә кенәз башлыгында гарәпчә һәм кирилча текст бар.

Токта, [[Җанибәк]], [[Үзбәк]], [[Туктамыш]] ханнары идарә иткән чорында ике башлы кош белән тәңкәләр сугылган<ref name="navimann.livejournal.com">http://navimann.livejournal.com/360982.html</ref>. Бу тәңкәләр [[Идел]] буенда, [[Кырым]]да да табылган. Бер риваять буенча "ике башлы кара кош" борынгы татар бер нәселенең билгесе булган <ref>Дом Чингиз-хана» (Алтын Урук): клановая принадлежность и ее атрибуты // Этнологические исследования в Татарстане. – Казань, 2007</ref>

[[Киев Русе]]нең тәңкәләрендә тик Өч япьле (Трезуб)  сугып сурәтләнгән, ә Мәскәү олысында ике башлы кош [[1497]] елда [[Иван III]] идарә иткән чорда гына сугылган, шулай итеп Россиянең гербы - ике башлы бөркет нәкъ Алтын Урда тәңкәләреннән мирас итеп алынган<ref name="navimann.livejournal.com"/><ref>http://v-n-zb.livejournal.com/6123024.html</ref>.

Рус олысы Алтын Урданың күп тәртипләрен ияләшә: салым системасы, почта, үзәкләштерелгән хакимият, җирле хакимнәрне ярлык тапшыру ярдәмендәге билгеләү, гаскәр төзелеше. Соңрак Рус олысы [[Алтын Урда]] дәүләтчелеген үзләштереп, [[Россия патшалыгы]] һәм [[Россия империясе]]нә әйләнә, шуңа күрә Алтын Урда дәүләтенең мирасчысы булып санала.

== Сылтамалар ==
{{Портал|Татар тарихы}}
* http://www.z-rus.ru/ru_history_6.php {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20150707220730/http://z-rus.ru/ru_history_6.php |date=2015-07-07 }} Русский улус Золотой Орды (1240-1480 гг.)
* http://www.mtss.ru/?page=rus_tat КОГДА РУСЬ БЫЛА ТАТАРСКОЙ
* http://www.gumilev-center.ru/ehkonomika-zolotojj-ordy/ Экономика Золотой Орды. Центр Гумилева.
== Искәрмәләр ==

[[Төркем:Алтын Урда]]
[[Төркем:Россия тарихы]]
[[Төркем:Украина тарихы]]
[[Төркем:Татар тарихы]]