Татарстан исемле битнең чыганагын карау

{{twinCYR|Tatarstan}}
{{УК}}
'''Татарста́н''' яки '''Татарстан Республикасы''' ({{lang-ru|Республика Татарстан}}),<ref>[[Википедия:Татар Википедиясе теле]] тәртибе нигезендә заманча [[татар теле]]нең рәсми регуляторы [[Татарстан Республикасы Фәннәр академиясе]]нең [[Галимҗан Ибраһимов исемендәге Тел, әдәбият һәм сәнгать институты]] рәсми [https://antat.ru/tt/iyli/ob-institute/index.php сайты] һәм {{cite web|url=https://tatarica.org/tat/razdely/respublika-tatarstan/tatarstan-respublikasy|title = Татарстан Республикасы|publisher=[[Татарстан Республикасы Фәннәр академиясе]]нең [[Татар энциклопедиясе һәм төбәкне өйрәнү институты]] басмасы «[[Tatarica (энциклопедия)|Tatarica]]» энциклопедиясе мәкаләсе|author=|accessdate=[[2024 ел]]ның [[29 октябрь]]}}</ref> шулай ук гарәп алынмалы {{lang-tt3|Татарстан Җөмһүрияте}} ({{lang-tt2|Tatarstan Cömhüriäte}})&nbsp;— [[Россия Федерациясе]] белән [[әгъза ил|берләшкән]] һәм [[Россия Федерациясе субъектлары|Россия Федерациясе субъекты]] булган демократик [[хокукый дәүләт]], [[Татарстан Республикасы Конституциясе]], [[Россия Федерациясе]] һәм Татарстан Республикасы арасындагы махсус шартнамә нигезендә Россия Федерациясе белән берләшкән республика<ref>{{cite web|url=http://constitution.garant.ru/region/cons_tatar/chapter/1/#block_100000|title=Татарстан конституциясе, мәк. 1}}</ref>. Татарстан Республикасы Россия Федерациясенең [[Идел буе федераль бүлгесе]]нә керә. Татарстан Республикасы [[башкала]]сы&nbsp;— [[Казан]] [[шәһәр]]е.

{{цитата|автор=[[Татарстан Республикасы Конституциясе]]|Татарстан Республикасы [[суверенитет]]ы, Россия Федерациясе карамагындагы мәсьәләләрдән һәм Россия Федерациясе белән Татарстан Республикасының уртак карамагындагы мәсьәләләр буенча Россия Федерациясе [[вәкаләт]]ләреннән тыш, дәүләт [[хакимият]]енең (канун чыгару, башкарма һәм суд) бөтен тулылыгына ия булуда чагыла һәм Татарстан Республикасының аерылгысыз [[хасият]]е була.}}

Россиядә [[икътисад|икътисади]] яктан иң көчле [[төбәк]]ләрнең берсе. [[1920 ел]]ның [[27 май|27 маенда]] төзелгән ([[ТАССР]]).

Татарстан Россиянең Аурупа өлеше үзәгендә, ике елга — Идел һәм Кама кушылган урында урнашкан. Аның халкы 3 миллионга якын кешене тәшкил итә. Уртача-континенталь климат, җылы, кайвакыт эссе җәй һәм уртача кыш. Татарстанның төп байлыгы — нефть. Бездә 2 дәүләт теле: рус һәм татар теле. Казанда иң матур соборларның берсе — Изге Павел Соборы. Истәлекле урыннар арасында: Мәдәният һәм ял паркы, Казан Кремле һәм Казан университеты, Татар Драматик театры һәм Казан елга порты.

== Географик мәгълүмат ==
''Төп мәкалә: [[Татарстан географиясе]]''

Татарстан [[Россия Федерациясе]] үзәгендә, [[Көнчыгыш Аурупа тигезлеге|Көнчыгыш Аурупа тигезлегендә]], ике зур елга&nbsp;— [[Идел]] һәм [[Чулман]] очрашкан урында урнашкан. [[Казан]] [[Мәскәү]]дән {{сан|797|км}} ераклыкта.

Республика территориясе озынлыгы&nbsp;— төньяктан көньякка {{сан|290|км}} һәм көнбатыштан көнчыгышка {{сан|460|км}}. Татарстан чит ил дәүләтләре белән чиктәш түгел.

Татарстан территориясе&nbsp;— урманлы җирдә яткан тигезлек. Республиканың көньяк-көнчыгышында калкулыклар бар. 

Татарстан территориясенең {{сан|16|%}} [[урман]]нар белән капланган. [[Фауна]]сында 500&nbsp;дән артык хайван төре бар.

=== Рельеф ===
Татарстан Көнчыгыш Аурупа тигезлегенең көнчыгыш өлешендә урнашкан һәм аның төп үзенчәлекләренә ия. Гомумән, Татарстанның җир өсте төзелеше дулкын-сыман тигезлектән гыйбарәт. Аның уртача биеклеге диңгез өстеннән {{сан|170|м}}&nbsp;га, ә аерым урыннары 300–{{сан|350|м}}&nbsp;га җитә. Күбесенчә, биеклеге {{сан|100|м}} дан узмаган түбәнлекләрдән тора.

Көнчыгыш Аурупа тигезлеге [[Идел]]дән алып көнчыгышка, [[Урал таулары]]на таба күтәрелә бара. Татарстанның җир өсте өчен дә бу үзенчәлек хас: аның иң түбән урыннары&nbsp;— Идел аръягының көнбатышына, ә иң биек җирләре көнчыгышына таба урнашкан. Биредә республиканың көньяк-көнчыгышында [[Бөгелмә-Бәләбәй калкулыгы]] ята.

Республиканың көньяк-көнбатыш өлешенә 200–{{сан|250|м}} биеклегендәге Идел буе калкулыгы тармаклары кергән. Иделнең төп уңъяк ярының биек һәм текә булуы шушы калкулыкның Иделгә якын ук килеп җитүе һәм аның Идел суы агымы тәэсирендә җимерелүе белән аңлатыла.

Шулай итеп, Татарстанның җир өсте урта өлешендә&nbsp;— түбәнлекләрдән (Идел аръягы түбәнлеге), ә кырый өлешләре калкулыклардан (Бөгелмә, Идел буе һ.б. калкулыклар) торуы белән аерыла. Бу үзенчәлек аның геологик төзелешенә бәйле.

=== Климат ===
Республикада уртача-континенталь климат, җәй көне җылы һәм уртача салкын кыш белән аерылып тора. Елның иң җылы ае июль (+18…+20&nbsp;°C), иң салкыны — [[гыйнвар]] (−13…−14&nbsp;°C). Температураның абсолют минимумы −44…−48&nbsp;°C ([[Казан]]да −46,8&nbsp;°C). Иң югары температура +37…+42&nbsp;°C. Абсолют еллык температура (амплитуда) 80–90&nbsp;°C&nbsp;ка җитә.

Татарстан чикләрендә климат аермалары юк. Ел дәвамында Кояш балкышы сәгатьләренең саны 1763 тән 2066 га кадәр ([[Минзәлә]]). Иң кояшлы чор — апрельдән август аена кадәр. Ел эчендә кояш радиациясе якынча 3900 МЖж/м² тәшкил итә.

Уртача еллык температура якынча 2–3,1&nbsp;°C.

Уртача тәүлек температураның 0&nbsp;°C аша тотрыклы күчүе апрель башында һәм октябрь азагында була. Температура 0 градустан югары — 198–209 көн, 0 градустан түбән — 156-157 көн.

Уртача еллык явым-төшем күләме 460–540 мм тәшкил итә. Иң күп явым-төшем июль аена (51–65 мм), минимум — февраль аена (21–27 мм) туры килә. Барыннан да бигрәк, Чулман аръягында һәм Идел алдында явым-төшемнәр күзәтелә. Вегетация чоры 170 тәүлек чамасы тәшкил итә.

Кар катламы ноябрь уртасыннан соң барлыкка килә, ул апрельнең беренче яртысында барлыкка килә. Кар катламының ятуы елына 140–150 көн, уртача калынлыгы 35–45 см.

=== Чиктәшлек ===
{| class="wikitable"
|-
!Як!!Россия субъекты
|-
|Төньяк-көнбатыш|| [[Мари Ил]] ([[Волжск районы|Волжск]], [[Мари-Төрек районы|Мари-Төрек]], [[Морки районы|Морки]] районнары)
|-
|Төньяк|| [[Киров өлкәсе]] ([[Нократ Аланы районы|Нократ Аланы]], [[Малмыж районы|Малмыж]] районнары)
|-
|Төньяк-көнчыгыш|| [[Удмурт Республикасы]] ([[Кизнәр районы|Кизнәр]], [[Алнаш районы|Алнаш]], [[Грахово районы|Грах]], [[Можга районы|Можга]], [[Кече Пурга районы|Кече Пурга]], [[Кыяс районы|Кыяс]], [[Каракүл районы|Каракүл]] районнары)
|-
|Көнчыгыш|| [[Башкортстан Республикасы]] ([[Кызыл Кама районы|Кызыл Кама]], [[Илеш районы|Илеш]], [[Бакалы районы|Бакалы]], [[Шаран районы|Шаран]], [[Туймазы районы|Туймазы]], [[Ярмәкәй районы|Ярмәкәй]] районнары)
|-
|Көньяк-көнчыгыш|| [[Оренбург өлкәсе]] ([[Северное районы (Оренбург өлкәсе)|Северное районы]])
|-
|Көньяк|| [[Самара өлкәсе]] ([[Келәүле районы|Келәүле]], [[Шонталы районы|Шонталы]], [[Чаллыбаш районы|Чаллыбаш]], [[Кошки районы|Кошки]] районнары)
|-
|Көньяк-көнбатыш|| [[Ульяновск өлкәсе]] ([[Яңа Малыклы районы|Яңа Малыклы]], [[Мәләкәс районы|Мәләкәс]], [[Иске Майна районы|Иске Майна]], [[Ульяновск районы|Ульяновск]], [[Чынлы районы|Чынлы]], [[Майна районы|Майна]], [[Сыры районы|Сыры]] районнары)
|-
|Көнбатыш|| [[Чуашстан Республикасы]] ([[Шомырша районы|Шомырша]], [[Батыр районы|Батыр]], [[Ялчык районы|Ялчык]], [[Комсомол районы (Чуашия)|Комсомол]], [[Янтык районы|Янтык]], [[Ормар районы|Ормар]], [[Кузлаука районы|Кузлаука]] районнары)
|-
|}

=== Файдалы казылмалар ===
==== Нефть ====
Республиканың иң зур байлыгы&nbsp;— [[нефть]]. Тулаем запас зурлыгы 1 млрд тонна исәпләнә. Татарстанда 127 урында нефть булуы билгеле, алар үз эченә 3 меңнән артык ятманы кертә. [[Лениногорск районы]]нда урнашкан [[Ромашкино нефть чыганагы]]&nbsp;— Россиядә иң зур чыганакларның берсе; шулай ук Яңа Елхау һәм Савызбаш эре чыганаклары, уртача Баулы чыганагы бар.<ref>{{Citation |title=архив күчермәсе |url=http://www.vsegei.ru/ru/info/gisatlas/pfo/tatarstan/14-15_uvogrpip_tat.xls |access-date=2014-09-06 |archive-date=2011-09-13 |archive-url=https://web.archive.org/web/20110913235450/http://www.vsegei.ru/ru/info/gisatlas/pfo/tatarstan/14-15_uvogrpip_tat.xls |dead-url=yes }}</ref> Нефть белән бергә [[иярчен газ]] да чыгарыла&nbsp;— нефтьнең бер тоннага якынча {{сан|40|м}}³. Берничә кечкенә [[табигый газ]] һәм газ конденсаты чыганаклары булуы мәгълүм.

==== Күмер ====
Татарстан территориясендә 108 күмер ятма эзләп табылган. Шуның белән бергә, сәнәгый күләмнәрдә Чулман күмер бассейнының Көньяк Татар, Мәләкәс һәм Төньяк Татар районнарга бәйләнгән күмер ятмаларны гына кулланып була. Күмер ятмаларының тирәнлеге&nbsp;— 900–{{сан|1200|м}}.

==== Башка файдалы казылмалар ====
Республика җирастында известьташ, доломитлар, төзелеш комы, кирпеч балчыклары, төзелеш ташы, гипс, ком-гравий катнашмасы, торф, шулай ук перспективлы нефть битумы, көрән һәм таш күмер, яңа торган сланец, цеолитлар, бакыр һәм бокситларның сәнәгый запаслары бар. Цеолитлы (руда булмаган казылмаларының якынча {{сан|50|%}} өлеше), карбонатлы (як. {{сан|20|%}}), балчыклы (як. {{сан|30|%}}) токымнар, ком-гравий катнашмасы ({{сан|7.7|%}}), комнар ({{сан|5.4|%}}), гипслар ({{сан|1.7|%}}) аеруча мөһимнәрдән саналалар. {{сан|0.1|%}} өлешне фосфоритлар, тимероксидлы пигментлар һәм битумлы токымнар биләп тора.

=== Су ресурслары ===
Иң эре елгалар&nbsp;— [[Идел]] (республика территориясе буенча {{сан|177|км}} ага), [[Чулман]] ({{сан|380|км}}) һәм аның кушлыдыклары&nbsp;— [[Нократ]] ({{сан|60|км}}) һәм [[Агыйдел (елга)|Агыйдел]] ({{сан|50|км}}), алар гомуми агым су микъдарының {{сан|97.5|%}} өлешен тәшкил итәләр. Алардан башка, республика территориясе буенча якынча 500 озынлыгы {{сан|10|км}}-дан артык кече елга һәм күп санлы чишмәләр ага. Су ресурсларының зур өлеше [[Куйбышев сусаклагычы|Куйбышев]] һәм [[Түбән Кама сусаклагычы|Түбән Кама]] сусаклагычларында тупланган. Республика территориясендә 8 меңнән артык күл һәм 7 меңнән артык сазлык бар. Көнчыгыш Кама аръягының төньяк өлеше&nbsp;— Кама-Агыйдел уйсулыгында сазлыклар аеруча күп.

Татарстанның иң эре су объектлары&nbsp;— республиканы төрле максатларда кирәкле су ресурслары белән тәэмин итә торган 4 сусаклагыч. 
* [[Куйбышев сусаклагычы]] [[1955 ел]]да төзелгән, ул&nbsp;— Татарстанда гына түгел, бөтен [[Европа]]да иң эре сусаклагыч. Урта Иделнең сезонлы агымын, судночылык, су белән тәэмин итүне һәм сугаруны җайга сала. 
* [[Түбән Кама сусаклагычы]] [[1978 ел]]да төзелгән һәм гидротөен буенча көнлек һәм атналык су агымын көйләп тора. 
* [[Зәй сусаклагычы|Зәй гидротөене]] [[1963 ел]]да төзелгән, ГРЭСны техник яктан тәэмин итү өчен хезмәт күрсәтә.
* [[Карабаш сусаклагычы]] [[1957 ел]]да төзелгән, нефть кәсепләрен һәм сәнәгать ширкәтләрен су белән тәэмин итә.<ref>{{Citation |title=архив күчермәсе |url=http://tatarile.org/tt/node/71 |access-date=2014-09-06 |archive-date=2014-09-06 |archive-url=https://web.archive.org/web/20140906203825/http://tatarile.org/tt/node/71 |dead-url=yes }}</ref>

==== Җир асты сулары ====
[[2005 ел]]дагы хәле буенча, Татарстанда 29 җирасты тозсыз су чыганагы эзләп табылган, запаслары&nbsp;— 1 млн м³/тәүлек, шул исәптә сәнәгый үзләштерү өчен якынча өчтән бер өлеше әзерләнгән.

Минераль җирасты сулары запаслары да күп. [[2004 ел]]дагы хәле буенча, минераль җирасты сулары запаслары 3,293 мең м³/тәүлек санны тәшкил итәләр.

=== Саклана торган табигый территорияләр ===
[[2009 ел]]дагы хәле буенча, Татарстанның табигый-тыюлык фонды үз эченә 154 аеруча сакланган табигый территорияне кертә, шул исәптән:
* [[Идел-Чулман тыюлыгы|Идел-Чулман дәүләт табигый бисфера тыюлыгы]];
* [[Түбән Чулман (милли парк)|«Түбән Чулман» милли паркы]];
* 24 төбәк әһәмиятендәге төрле профильле дәүләт табигый заказлык;
* 127 төбәк әһәмиятендәге табигый һәйкәл, шул исәптән җир өстендәге&nbsp;— 63, су&nbsp;— 64 (күлләр, елгалар, чишмәләр);
* 1 җирле әһәмиятендәге аеруча сакланган табигый территория.

== Тарих ==
{{Төп мәкалә|Татарстан тарихы}}
[[Рәсем:Jubcoin 2005 10rub respublikatatarstan revers.gif|right|210px|thumb|Казан меңеллыгына чыккан Россия банкының истәлекле тәңкәсе]]
Беренче торак урыннар тарихы [[VIII гасыр (б.э.к.)|безнең эрага кадәр VIII гасыр]]га барып тоташа. Соңрак, [[IX гасыр|IX]]–[[XIII гасыр]]ларда бу җирләрдә [[Болгар дәүләте]] урнашкан була. [[XIII гасыр]]да ул монголлар тарафыннан җимерелә, һәм, [[Чыңгызхан]] империясенең таркалуыннан соң, [[Җучи Олысы|Җучи олысы]] составына кертелә.

[[XV гасыр]]ның башында [[Олуг Мөхәммәд хан]] Казан ханлыгының [[Алтын Урда]]га бәйсезлеге турында игълан итә. Яңа дәүләт мөстәкыйль рәвештә Мәскәү белән мөнәсбәтләрне төзи башлый. Казанда Мәскәү яклы фирка (партия) бик көчле була, чөнки сәүдәгәрлекнең бер өлеше Мәскәү белән тыгыз сәүдә мөнәсәбәтләрендә була; шуның өстәвенә, Мәскәү Казан сәясәтенә зур тәэсир ясый һәм тәхеткә үзенә кирәк булган ханны утырту өчен аның эчке эшләренә еш кына тыкшынган була. [[1552 ел]]да, [[Явыз Иван]] дәверендә, Казан ханлыгы җимерелә һәм [[Мәскәү патшалыгы]] составына кертелә.

Россия составында Казанны [[Казан патшалыгы]], ә аннан соң [[Казан губернасы]] дип атыйлар. Территория үзидарәсез була&nbsp;— губерна башында император тарафыннан тәгаенләнгән губернатор тора.

[[1920 ел]]да [[Владимир Ленин]] тәкъдиме белән [[s:АТССР оештыру турындагы декрет|АТССР оештыру турындагы декрет]] кабул ителә, ул [[РСФСР]] составына керә.

=== Татарстан Республикасы ===
* [[1990 ел]]ның [[30 август]]ында [[Татарстан суверенитеты]] турында [[Татарстан суверенлыгы турында декларация|декларация]] кабул ителә.
* [[1992 ел]]ның [[21 март]]ында суверен статус турында [[Татарстан суверенлыгы турында референдум|референдум]] үтә. Халыкның ⅔ өлеше суверенитетны хуплый.
* [[1992 ел]]ның [[31 март]]ында Татарстан [[Чечня]] белән берлектә [[Федератив килешү]]не имзалый.
* [[1992 ел]]ның [[6 ноябрь|6 ноябрендә]] [[Татарстан конституциясе|Татарстан Конституциясе]] кабул ителә.
* [[2000 ел|2000 елдан башлап]] Конституциягә кертелгән үзгәртүләр нәтиҗәсендә Татарстан&nbsp;— [[Россия Федерациясе субъектлары|Россия Федерациясе субъекты]].
* [[2002 ел]]ның [[19 апрель|19 апрелендә]] [[Татарстан Дәүләт Советы]] Конституциягә кертелгән үзгәртүләрне хуплый.
* [[2005 ел]]ның октябрендә Татарстан һәм федераль үзәк арасында яңа килешү имзалана. Килешүдә ике дәүләт теле раслана.

== Халык ==
{{Төп мәкалә|Татарстан халкы}}
{| class="wikitable" style="text-align: right;"
|-bgcolor="#e0e0e0"
! Халык 
! colspan="2" | [[1926 ел]]<ref>[http://demoscope.ru/weekly/ssp/rus_nac_26.php?reg=423 Демоскоп Weekly — Приложение. Справочник статистических показателей]</ref>
! colspan="2" | [[1939 ел]]<ref>[http://demoscope.ru/weekly/ssp/rus_nac_39.php?reg=73 Демоскоп Weekly — Приложение. Справочник статистических показателей]</ref>
! colspan="2" | [[1959 ел]]<ref>[http://demoscope.ru/weekly/ssp/rus_nac_59.php?reg=86 Демоскоп Weekly — Приложение. Справочник статистических показателей]</ref>
! colspan="2" | [[1970 ел]]<ref>[http://demoscope.ru/weekly/ssp/rus_nac_70.php?reg=42 Демоскоп Weekly — Приложение. Справочник статистических показателей]</ref>
! colspan="2" | [[1979 ел]]<ref>[http://demoscope.ru/weekly/ssp/rus_nac_79.php?reg=42 Демоскоп Weekly — Приложение. Справочник статистических показателей]</ref>
! colspan="2" | [[1989 ел]]<ref>[http://demoscope.ru/weekly/ssp/rus_nac_89.php?reg=42 Демоскоп Weekly — Приложение. Справочник статистических показателей]</ref>
! colspan="2" | [[2002 ел]]<ref>[http://demoscope.ru/weekly/ssp/rus_nac_02.php?reg=46 Демоскоп Weekly — Приложение. Справочник статистических показателей]</ref>
! colspan="2" | [[2010 ел]]<ref>{{Citation |title=Информационные материалы об окончательных итогах Всероссийской переписи населения 2010 года |url=http://www.gks.ru/free_doc/new_site/population/demo/per-itog/tab7.xls |access-date=2014-09-18 |archive-date=2017-10-20 |archive-url=https://web.archive.org/web/20171020093517/http://www.gks.ru/free_doc/new_site/population/demo/per-itog/tab7.xls |dead-url=yes }}</ref>
|-bgcolor="#e0e0e0"
!
! исәбе
! %
! исәбе
! %
! исәбе
! %
! исәбе
! %
! исәбе
! %
! исәбе
! %
! исәбе
! %
! исәбе
! %
|-
| [[татарлар]]
| {{сан|1164342}}
|48,7
| {{сан|1421514}}
|48,8
| {{сан|1345195}}
|47,2
| {{сан|1536430}}
|49,1
| {{сан|1641603}}
|47,6
| {{сан|1765404}}
|48,5
| {{сан|2000116}}
|52,9
| {{сан|2012571}}
|53,2
|-
| шул исәптә,[[керәшеннәр]]<ref>[[1926 ел]]гы җанисәбендә аерым халык буларак саналган</ref>
| {{сан|99041}}
|3,8
| -
|
| -
|
| -
|
| -
|
| -
|
| {{сан|18760}}
|
| {{сан|29962}}
|
|-
| [[руслар]]
| {{сан|1118834}}
|43,1
| {{сан|1250667}}
|42,9
| {{сан|1252413}}
|43,9
| {{сан|1328738}}
|42,4
| {{сан|1516023}}
|44,0
| {{сан|1575361}}
|43,3
| {{сан|1492602}}
|39,5
| {{сан|1501369}}
|39,7
|-
| [[чуашлар]]
| {{сан|127330}}
|4,9
| {{сан|138935}}
|4,8
| {{сан|143552}}
|5,0
| {{сан|153496}}
|4,9
| {{сан|147088}}
|4,3
| {{сан|134221}}
|3,7
| {{сан|126532}}
|3,3
| {{сан|116252}}
|3,1
|-
| [[арлар]]
| {{сан|23873}}
|
| {{сан|25932}}
|
| {{сан|22657}}
|
| {{сан|24533}}
|
| {{сан|25330}}
|
| {{сан|24796}}
|
| {{сан|24207}}
|
| {{сан|23454}}
|
|-
| [[мордва]]
| {{сан|35084}}
| 1,4 
| {{сан|35759}}
| 1,2 
| {{сан|32932}}
| 1,2
| {{сан|30963}}
| 
| {{сан|29905}}
| 
| {{сан|28859}}
|
| {{сан|23702}}
|
| {{сан|19156}}
|
|-
| [[Чирмешләр|чиршешләр]]
| {{сан|13130}}
|
| {{сан|13979}}
|
| {{сан|13979}}
|
| {{сан|15643}}
|
| {{сан|16842}}
|
| {{сан|19446}}
|
| {{сан|18787}}
|
| {{сан|18848}}
|
|-
| [[украиннар]]
| …
|
| {{сан|13087}}
|
| {{сан|16099}}
|
| {{сан|16868}}
|
| {{сан|28577}}
|
| {{сан|32822}}
|
| {{сан|24016}}
|
| {{сан|18241}}
|
|-
| [[башкортлар]]
| …
|
| …
|
| …
|
| …
|
| {{сан|9256}}
|
| {{сан|19106}}
|
| {{сан|14911}}
|
| {{сан|13726}}
|
|}
Татарстан халкының 83,23% Татарстанда туган (2002); Татарстан халкының 1,55% [[Башкортстан]]нан, 1,24% [[Үзбәкстан]]нан, 0,9% Казахстаннан, 0,74% [[Украина]]дан, 0,74% [[Пермь крае|Пермь өлкәсеннән]], 0,65% [[Самара өлкәсе]]ннән күчеп килгәннәр.

Татарстанга күчеп килгән 628 мең кешедән нибары 34,8% (218 мең кеше) гына татарлар; 47,8% — руслар, 2,9% — украиннар, 1,8% — башкортлар, 1,3% — азәрбайҗаннар.<ref>{{Citation |title=архив күчермәсе |url=http://std.gmcrosstata.ru/webapi/jsf/tableView/tableView.xhtml |access-date=2019-10-15 |archive-date=2019-01-01 |archive-url=https://web.archive.org/web/20190101090954/http://std.gmcrosstata.ru/webapi/jsf/tableView/tableView.xhtml |dead-url=yes }}</ref>
=== Телләр ===
Татарстан Республикасында ике дәүләт теле&nbsp;— [[татар теле|татар]] һәм [[рус теле|рус]]. Моның турында [[Татарстан Конституциясе]]ндә һәм [[Татарстан телләре турындагы канун]]да әйтелә.

=== Дин ===
Татарстан территориясендә 1000-нән артык теркәлгән дини берләшмә бар. Татарстанның ике төп дине&nbsp;— [[ислам]] һәм [[христианлык]].

[[Ислам]] дине [[Идел буе Болгарстаны]]нда [[922 ел]]да кабул ителә.

=== Торак пунктлар ===
{| class="infobox" style="text-align:center; width:97%; margin-right:10px; font-size:90%"
|- 
! rowspan=21 | {{navbar|Татарстан шәһәрләре|plain=1}}
[[Рәсем:Kazan Kremlin exterior view 08-2016 img3.jpg|border|120px|Казан]]<br />[[Казан]]<br />[[Рәсем:Чаллы ТЭЦ.jpg|border|120px|Яр Чаллы]]<br />[[Яр Чаллы]]

[[Түбән Кама]] <br />[[Рәсем:Almetyevsk.jpg|border|135px|Әлмәт]]<br />[[Әлмәт]]
! align=center style="background:#f5f5f5;" | Урын
! align=center style="background:#f5f5f5;" | Шәһәр
! align=center style="background:#f5f5f5;" | [[Рус теле|Русча исеме]]
! align=center style="background:#f5f5f5;" | Халык саны
! rowspan=21 | {{navbar|Largest cities of Russia|plain=1}}
[[Рәсем:Bugulm Sov 75.JPG|border|120px|Бөгелмә]]<br />[[Бөгелмә]]<br />[[Рәсем:Elabuga ul spasskaya.jpg|border|120px|Алабуга]]<br />[[Алабуга]]<br />[[Рәсем:Холм и город.jpg|border|120px|Баулы]]<br />[[Баулы]]<br />[[Рәсем:Mendeleyevsk вид сверху1.jpg|border|120px|Менделеевск]]<br />[[Менделеевск]]
|- 
| align=center style="background:#f0f0f0;" | 1 ||align=left | '''[[Казан]]''' || ''Казань'' || {{сан|1143546}}
|-
| align=center style="background:#f0f0f0;" | 2 ||align=left | '''[[Яр Чаллы]]''' || ''Набережные Челны'' || {{сан|513242}}
|-
| align=center style="background:#f0f0f0;" | 3 ||align=left | '''[[Түбән Кама]]''' || ''Нижнекамск'' || {{сан|234108}}
|-
| align=center style="background:#f0f0f0;" | 4 ||align=left | '''[[Әлмәт]]''' || ''Альметьевск'' || {{сан|146309}}
|-
| align=center style="background:#f0f0f0;" | 5 ||align=left | '''[[Яшел Үзән]]''' || ''Зеленодольск'' || {{сан|97651}}
|-
| align=center style="background:#f0f0f0;" | 6 ||align=left | '''[[Бөгелмә]]''' || ''Бугульма'' || {{сан|89144}}
|-
| align=center style="background:#f0f0f0;" | 7 ||align=left | '''[[Алабуга]]''' || ''Елабуга'' || {{сан|70750}}
|-
| align=center style="background:#f0f0f0;" | 8 ||align=left | '''[[Лениногорски|Лениногорск]]''' || ''Лениногорск'' || {{сан|64145}}
|-
| align=center style="background:#f0f0f0;" | 9 ||align=left | '''[[Чистай]]''' || ''Чистополь'' || {{сан|60703}}
|-
| align=center style="background:#f0f0f0;" | 10 ||align=left | '''[[Зәй шәһәре|Зәй]]''' || ''Заинск'' || {{сан|41798}}
|-
| align=center style="background:#f0f0f0;" | 11 ||align=left | '''[[Азнакай]]''' || ''Азнакаево'' || {{сан|34859}}
|-
| align=center style="background:#f0f0f0;" | 12 ||align=left | '''[[Норлат]]''' || ''Нурлат'' || {{сан|32600}}
|-
| align=center style="background:#f0f0f0;" | 13 ||align=left | '''[[Баулы]]''' || ''Бавлы'' || {{сан|22109}}
|-
| align=center style="background:#f0f0f0;" | 14 || align=left | '''[[Менделеевск]]''' || ''Менделеевск'' || {{сан|22075}}
|-
| align=center style="background:#f0f0f0;" | 15 ||align=left | '''[[Буа]]''' || ''Буинск'' || {{сан|20342}}
|-
| align=center style="background:#f0f0f0;" | 16 ||align=left | '''[[Әгерҗе]]''' || ''Агрыз'' || {{сан|19299}}
|-
| align=center style="background:#f0f0f0;" | 17 ||align=left | '''[[Арча]]''' || ''Арск'' || {{сан|18114}}
|-
| align=center style="background:#f0f0f0;" | 18 ||align=left | '''[[Васильево]]''' || ''Васильево'' || {{сан|16957}}
|-
| align=center style="background:#f0f0f0;" | 19 ||align=left | '''[[Кукмара]]''' || ''Кукмор'' || {{сан|16917}}
|-
| align=center style="background:#f0f0f0;" | 20 ||align=left | '''[[Минзәлә]]''' || ''Мензелинск'' || {{сан|16474}}
|-
| colspan="11" align=center style="background:#f5f5f5;" | <ref>{{Citation |title=архив күчермәсе |url=http://www.gks.ru/free_doc/new_site/population/demo/perepis2010/svod.xls |access-date=2012-01-26 |archive-date=2011-06-27 |archive-url=https://www.webcitation.org/5zkxwkUEt?url=http://www.gks.ru/free_doc/new_site/population/demo/perepis2010/svod.xls |dead-url=yes }}</ref>
|}
<noinclude>
{{clear}}Татарстан&nbsp;— Россиядә бердәнбер ике миллионлы агломерациягә (бер үзәкле Казан һәм күпүзәкле Чаллы (Түбән Кама) агломерацияләре) ия булган төбәк. Республикада шулай ук ярым миллионлы Әлмәт (Көньяк Татарстан) агломерациясе урнаша.

Татарстанда 155-мең кешегә исәпләнгән Иннополис фән шәһәре һәм 100-мең кешегә исәпләнгән Салават Күпере торак комплексы бар. Шулай 40-меңле Смарт-сити һәм 157-меңле Яшел Үзән иярчен шәһәрләрен булдыру планда тотыла.

== Мәдәният ==
{{seealso|Татарстан мәдәнияте|Татарстан музейлары|Татарстан матбугаты|Татарстан Республикасы Мәдәният министрлыгы}}
Тарихи һәм җәгърафи факторлары буенча Татарстан күптән ике зур цивилизация һәм мәдәният арасында яши: көнчыгыш һәм көнбатыш. Шушы фактор Татарстанның мәдәни яктан бай булын күрсәтә.

Мәдәни мирасны саклауның һәм популярлаштыруның иң күркәм үрнәге&nbsp;— [[Казан Кремле]]. Шулай итеп, Казанның 1000-еллыгын билгеләү Татарстанның мәдәни үсешен, дини һәм милли толерантлык идеяләренең өстен булуын ассызыклый. Хәзерге Татарстанда 3 [[ЮНЕСКО бөтендөнья мирасы|ЮНЕСКО Бөтендөнья мәдәни мирас]] объекты бар: [[Казан Кремле]] (2000 елдан сон), [[Болгар археология комплексы]] (2014 елдан сон), [[Свияжск шәһәр утравының Успение соборы]] (2017 елдан сон).<ref>[https://intertat.tatar/news/b-tend-nya-mirasy-ob-ektlarynnan-l-zz-t-alyrga-kir-k-yunesko-belgeche-n-rgiz-aytuganova-lektsiyasenn-n-i-kyzykly-5-zemt|Айгөл{{Deadlink|date=December 2022 |bot=InternetArchiveBot |fix-attempted=yes }} МИНҺАҖЕВА. "Бөтендөнья мирасы объектларыннан ләззәт алырга кирәк": ЮНЕСКО белгече Нәргиз Айтуганова лекциясеннән иң кызыклы 5 өземтә/Интертат</ref>

Татарстанда 825 гәҗит-журнал чыга. Шул исәптән шәһәр һәм район гәҗитләре. Алар рус, татар, [[Ар теле|ар]] һәм [[Чуаш теле|чуаш]] телләрендә чыгалар. Республикада 100-дән артык милләт вәкилләре яши, 37 милли-мәдәни оешманы берләштергән [[Татарстан халыклары Ассамблеясы]] эшли.

== Фән һәм мәгариф ==
{{seealso|Татарстан фәне|Татарстанда мәгариф|Төркем:Татарстан уку йортлары|Татарстан Республикасы Мәгариф һәм фән министрлыгы}}
Татарстан&nbsp;— көчле фән һәм мәгариф потенциаллы төбәк. Мәгариф өлкәсендә {{сан|170000}} кеше хезмәт итә. Урта 11 еллы белем алу мәҗбүри һәм бушлай. Гомумән, Татарстанда 2434 белем бирү учреждениясе бар, барлыгы якынча {{сан|600000}} укучы белем ала.

Иң популяр уку йортлары:
* [[Казан (Идел буе) федераль университеты]],
* [[Казан дәүләт техника университеты|А.&nbsp;Н.&nbsp;Туполев исемендәге Казан илкүләм тикшеренү техник университеты (КАИ)]].
* [[Казан дәүләт технология университеты|Казан милли тикшеренү технология университеты (КХТИ)]].
* [[Казан дәүләт медицина университеты]].
* [[Казан дәүләт архитектура-төзелеш университеты]].
* [[Казан дәүләт аграр университеты]].
* [[Казан дәүләт мәдәният һәм сәнгать университеты]].
* [[Казан дәүләт энергетика университеты]].
* [[Кама дәүләт инженер-икътисади академия (ИНЭКА)]]
* [[Казан югары хәрби башлык уку йорты|Кызыл Байраклы Жуков орденлы Казан югары танк команда училище]]

== Административ-территориаль бүленеш ==
{{төп мәкалә|Татарстанның административ-территориаль бүленеше}}
[[Рәсем:Tatarstan rayonnarı.jpg|right|300px]]
Җөмһүрият территориясе 43 административ районга бүленә. Аларның үзәкләре булып республика карамагындагы&nbsp;— 14, районнар карамагындагы 8 шәһәр, шәһәр тибындагы 8 поселок һәм 16 авыл тора (8-нче кушымтаны һәм 127-нче биттәге картаны карагыз).

Җөмһүрият карамагындагы шәһәрләр, район үзәкләре булып торсалар да, районнар составына кермиләр, алар турыдан-туры җөмһүрият хакимияте тарафыннан идарә ителәләр һәм мөстәкыйль административ берәмлекне тәшкил итәләр. Алардан башка ике &nbsp;— [[Казан]] һәм [[Яр Чаллы|Чаллы]]&nbsp;шәһәрләре берничә районны үз эченә алалар.

== Икътисад ==
Татарстан&nbsp;— икътисади һәм фәнни-техник потенциалы зур булган индустриаль-аграр республика: нефть, химия, нефть химиясе, электр энергетикасы, машиналар төзү, җиңел һәм азык-төлек сәнәгате, заманча авыл хуҗалыгы алга киткән.

Татарстан 6 икътисади районга бүленә: [[Идел алды икътисади районы|Идел алды]], [[Казан икътисади районы|Казан]], [[Чулман алды икътисади районы|Чулман алды]], [[Төньяк-көнчыгыш Чулман буе икътисади районы|Төньяк-көнчыгыш Чулман буе]], [[Көнбатыш Чулман аръягы икътисади районы|Көнбатыш Чулман аръягы]], [[Көньяк-көнчыгыш Чулман аръягы икътисади районы|Көньяк-көнчыгыш Чулман аръягы]].

=== Транспорт ===
Җөмһүрият нык үскән транспорт челтәренә ия. Аның нигезен һава авиациясе, тимер юллар һәм дүрт көймә йөрешле ([[Идел]], [[Чулман]], [[Нократ]], [[Агыйдел (елга)|Агыйдел]]) елга тәшкил итә.

Россиянең иң эре транспорт системалары кисешкән ноктада урнашкан, Татарстан аша Уралның, [[Себер]]нең, Ерак Көнчыгышның Үзәк Россия һәм кайбер [[БДБ]] илләре белән элемтә тормышка ашырыла.

===== Тимер юл транспорты =====
Татарстанда тимер юл транспортының үсә башлавы [[Мәскәү-Казан тимер юлы]]н төзү белән бәйле; [[1893 ел]]да [[Зөя (станция)|Зөя]]&nbsp;— Мәскәү, ә [[1894 ел]]да [[Казан-Пассажирлы|Казан]]&nbsp;— [[Яшел Үзән (станция)|Яшел Үзән]] хәрәкәте ачыла. [[1924 ел]]дан Казан&nbsp;— [[Свердловск]] тимер юл сызыгы файдалануга тапшырыла. Татарстан территориясендәге баш магистральләр: төньяк ([[Түбән Карамалы]], Яшел Үзән, Казан, [[Әгерҗе (станция)|Әгерҗе]] аша үтә), көньяк (Норлат, Бөгелмә һәм Ютазы аша үтә). Көнчыгышта бу ике магистральне Әгерҗе&nbsp;— Акбаш тимер юлы тоташтыра.

=== Тышкы икътисади элемтәләр ===
Россия төбәкләрнең күпчелеге кебек үк, Татарстанның дөньяның күп илләре белән туры икътисади элемтәләре бар, кайбер илләрдә Татарстанның тышкы икътисади вәкиллекләре ачыла.

== Дәүләт төзелеше ==
'''Россия дәүләт хакимияте органнары һәм Татарстан дәүләт хакимияте органнары арасында эшләр һәм вәкаләтләр бүлешү турындагы Шартнамә'''

Россия Федерациясе дәүләт хакимияте органнары һәм Татарстан Республикасы дәүләт хакимияте органнары арасында эшләр һәм вәкаләтләр бүлешү турындагы Шартнамәне раслау хакында Федераль канун Дәүләт Думасы тарафыннан [[2007 ел]]ның [[4 июль|4 июлендә]] кабул ителә һәм Федерация Советы тарафыннан [[2007 ел]]ның [[11 июль|11 июлендә]] раслана<ref>[http://portal.tatarstan.ru/tat/documents/polnomochia.htm Россия Федерациясе дәүләт хакимияте органнары һәм Татарстан Республикасы дәүләт хакимияте органнары арасында эшләр һәм вәкаләтләр бүлешү турында Шартнамә]{{Deadlink|date=February 2022 |bot=InternetArchiveBot |fix-attempted=yes }}</ref>.

=== Конституция ===
{{main|Татарстан Конституциясе}}
Җөмһүриятның төп кануны&nbsp;— [[Татарстан Республикасы Конституциясе]]. Конституция буенча, Татарстан&nbsp;— демократик хокукый дәүләт. Әгәр Татарстан карамагындагы мәсьәләләре буенча чыгарылган федераль канун һәм Татарстанның хокукый актларына каршы килсә, Татарстанның хокукый акты гамәлдә кала.

=== Рәис ===
{{main|Татарстан Республикасы Рәисе}}
Татарстан Җөмһүриятеның дәүләт башлыгы&nbsp;— Татарстан Җөмһүрияте Рәисе<ref>[http://tatar.ru/?DNSID=f0456f3dcfbb2df53ad83f588290f9f1&node_id=2628 Татарстан Республикасы Конституциясе]{{Deadlink|date=July 2023 |bot=InternetArchiveBot |fix-attempted=yes }}</ref>.

[[2010 ел]]ның [[25 март]]ында [[Рөстәм Миңнеханов]] Татарстан Республикасы Рәисе вазифаларын башкара<ref>{{cite web 
|url=http://tat.tatar-inform.ru/news/2010/03/25/54637/ 
|title=Бүген Татарстанның яңа Президенты вәкаләтләренә кереште 
|archiveurl=https://web.archive.org/web/20121113040530/http://tat.tatar-inform.ru/news/2010/03/25/54637/ 
|archivedate=2012-11-13}}</ref><ref>{{cite web 
|url=http://www.azatliq.org/archive/news/20100325/570/570.html?id=1993336
|title=Татарстанда яңа президент эшли башлады 
|archiveurl=https://web.archive.org/web/20160314062847/http://www.azatliq.org/a/1993336.html 
|archivedate=2016-03-14}} ''[[Азатлык радиосы]]''</ref>.

=== Канунбирү хакимияте ===
[[Рәсем:Gossovet RT.jpeg|200px|thumb|Дәүләт Киңәше бинасы]]
[[Татарстан Республикасы Дәүләт Советы|Татарстан Җөмһүрияте Дәүләт Советы]]&nbsp;— Татарстан парламенты, дәүләт хакимиятенең иң югары вәкиллекле, канунбирү һәм тикшерә торган органы. 100 кәнәфидән тора.

[[2004 ел]]ның [[26 март]]ыннан бу вазифада [[Фәрит Мөхәммәтшин]] эшли.

=== Башкаручы хакимият ===
[[Рәсем:Kazan House of Tatarstan Government 08-2016.jpg|200px|thumb|Министрлар Кабинеты бинасы]]
Министрлар Кабинеты&nbsp;— югары башкарма орган, премьер-министр тарафыннан идарә ителә. [[2010 ел]]ның [[22 апрель|22 апреленнән]] бу вазифада [[Илдар Халиков]], 2017 елның 17 апреленнән [[Песошин Алексей Валерьевич|Песошин Алексей Валерий улы]] эшли.

== Дәүләт гимны ==
{{main|Татарстан Республикасы Дәүләт гимны}}
Татарстан Республикасы Дәүләт гимны [[1992 ел]]да кабул ителә. Җөмһүриятнең Дәүләт гимны авторы&nbsp;— бөек татар композиторы [[Рөстәм Яхин]]. Дәүләт гимнын куллану кагыйдәләре «Татарстан Җөмһүрият дәүләт символлары» канунында күрсәтелә.

Татарстан гимны сүзләре:
{{columns
|colwidth =20em
|col1 = '''Татарча сүзләре:'''<br />
: Мәңге яшә, газиз Ватаныбыз,
: Халкым тели изге теләкләр!
: Гомерлеккә якын туган булып
: Яши бездә төрле милләтләр.
: Күп гасырлар кичкән чал тарихлы
: Данлы илем, үзең бер дастан!
: Синдә генә безнең язмышыбыз,
: Республикам минем, Татарстан!

|col2 = '''Русча сүзләре:'''<br />
: Цвети, священная земля моя,
: Да будет мирным твой небосвод!
: Единый дом у нас, одна семья,
: Живет в согласии наш народ.
: Богатый мудростью седых веков,
: Надеждой, верою ты нам стал,
: И пусть хранит тебя моя любовь,
: Моя Республика, мой Татарстан!
}}

== Сурәтханә ==
<gallery>
Image:Coat of arms of Tatarstan.svg|Ак барс
Image:Mendeleyevsk mechet.jpg|Менделеевск мәчете
Image:1 May square Kazan.JPG|1 май мәйданы, Казан
Image:Söyälmäskä.jpg|Ике дәүләт телендә язу
Image:Nizhnekamsk Main mosque.jpg|[[Түбән Кама җәмигъ мәчете|Түбән Кама мәчете]]
Image:Kazan church edit1.jpg|[[Барлык диннәр гыйбәдәтханәсе]]
</gallery>

== Искәрмәләр ==
{{Искәрмәләр|2}}

== Әдәбият ==

== Сылтамалар ==
{{Тышкы сылтамалар}}
{{Бу темага Татнетта|сүз%20төзмә= Татарстан |сүз+төзмә= Татарстан |süz%20tözmä = Tatarstan}}
* [http://test.ebook.tatar/tt/encyclopedia/gosudarstvennoe-ustroystvo-i-naselenie Татарстан дәүләт төзелеше һәм халкы] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20170822145034/http://test.ebook.tatar/tt/encyclopedia/gosudarstvennoe-ustroystvo-i-naselenie |date=2017-08-22 }} @ [[Tatarile]]

== Шулай ук карагыз ==
{{Портал|Татарстан|Россия Федерациясе}}
* [[Татарстан Республикасы Кызыл китабы]]
* [[Татарстан флорасының Кара китабы]]
{{Татарлар}}
{{Татарстан темаларда}}
{{Татарстан}}
{{Россия республикалары}}
{{Россия Федерациясенең Идел буе федераль округы}}
{{Төрки дәүләтләр һәм автономияләр}}
{{Россия субъектлары}}
{{яхшы мәкалә}}

[[Төркем:Татарстан|*]]
[[Төркем:Төрки телле дәүләтләр]]
[[Төркем:Россия Федерациясе республикалары]]