Түбән Новгород исемле битнең чыганагын карау

{{ТП-Россия}}

'''Түбән Новгород''' яки '''Түбәншәһәр'''<ref>http://www.edurm.ru/2009-11-17-10-23-48/2009-11-17-10-53-00/56-2009-11-18-11-42-16</ref> ({{lang-ru|Нижний Новгород}}, сөйләү телендә —  ''Нижний'', {{lang-cv|Чулхула}}, {{lang-mhr|Угарман}}, {{lang-myv|Алоош}}) — халык саны буенча [[Россия]]нең [[Россия#Эре шәһәрләр|бишенче шәһәре]], [[Түбән Новгород өлкәсе]] һәм [[Идел буе федераль округы]] үзәге. [[Идел]] елгасы буенда урнашкан.

[[2020 ел]]ның [[2 июль|2 июленнән]] — '''«[[Хезмәт даны шәһәре]]»'''<ref>[http://www.kremlin.ru/events/president/news/63596  Указ о присвоении почётного звания Российской Федерации «Город трудовой доблести»]</ref>.

Халык саны — 1 250 615 [[кеше]], буйсындырылган [[торак пункт]]лары белән — 1 253 324 кеше.<ref name="gks.ru">{{Citation |title=архив күчермәсе |url=http://www.gks.ru/free_doc/new_site/population/demo/perepis2010/svod.xls |access-date=2012-12-20 |archive-date=2011-06-27 |archive-url=https://www.webcitation.org/5zkxwkUEt?url=http://www.gks.ru/free_doc/new_site/population/demo/perepis2010/svod.xls |dead-url=yes }}</ref>

Бу шәһәрдә "ГАЗ" ([[Горький автомобиль заводы]]), [[Горький ГЭСы]] барлыгы мәгълүм. Ә соңгы елларда Түбән Новгород [[Идел буе федераль округы]] үзәге буларак таныш.
== География ==
Шәhәр [[Көнчыгыш Европа тигезлеге]]ндә, [[Ука]]ның [[Идел]]гә кушылу урынында, Мәскәүдән 400 километр көнчыгыштарак урнашкан. Ука елгасы шәһәрне ике өлешкә — «таулы» сул ягына һәм тигез уң ягына бүлә. Шәһәрдә шулай ук тагын 12<ref>http://www.vgoroden.ru/?id=202484</ref>(Боровка, Старка, Левинка, [[Ржавка (Ука кушылдыгы)|Ржавка]], һ. б.)  кече елга ага.

{|class=toccolours style="text-align:center" align="center"
!colspan=10|Түбән Новгородтан башка шәһәрләр кадәр ераклыгы (автоюллар буенча)
|-
|||||||[[Петербург]] ~ 1164 км<br />[[Вологда]] ~ 565 км<br />[[Кастрама]] ~ 341 км<br />[[Балахна]] ~ 37 км||[[Архангельск]] ~ 1257 км<br />[[Котлас]] ~ 679 км<br />[[Бөек Устюг]] ~ 617 км||[[Сыктывкар]] ~ 977 км<br />[[Киров (Киров өлкәсе)|Киров]] ~ 562 км<br />[[Семёнов]] ~ 86 км<br />[[Бор (Түбән Новгород өлкәсе)|Бор]] ~ 26 км||||||
|-
|||||||[[Дзержинск]] ~ 35 км<br />[[Владимир (шәһәр)|Владимир]] ~ 245 км<br />[[Мәскәү]] ~ 400 км<br />{{Байрак|Белорусия}}  [[Минск]] ~ 1167 км|||[[Рәсем:Compass Rose Tatarca North.svg|200px|center|Җилләр розасы]]||[[Кстово]] ~ 32 км<br />[[Чабаксар]] ~ 246 км<br />[[Казан]] ~ 402 км<br />[[Чиләбе]] ~ 1328 км||||||
|-
|||||||[[Павлово (Түбән Новгород өлкәсе)|Павлово]] ~ 82 км<br />[[Мөрәм]] ~ 169 км<br />[[Рязань]] ~ 425 км<br /> {{Байрак|Украина}} [[Киев]] ~ 1326 км||[[Арзамас]] ~ 114 км<br />[[Пенза]] ~ 449 км<br />[[Сарытау]] ~ 646 км<br />[[Волгоград]] ~ 1028 км||[[Лысково]] ~ 95 км<br />[[Кнәгин]] ~ 111 км<br />[[Сембер]] ~ 482 км<br />[[Самар]] ~ 725 км||||||
|-
!colspan=10|
|}
==Тарих==
Шәһәргә 1221 елда владимир кенәзе Юрий Всеволодович белән нигез салына.

1500-1518 елларда таш кремле сафка кертелде. Кремль бер вакытта да яуланмады. Аның диварлары янында 1612 елда Кузьма Минин Пожарский кнәзе белән Мәскәүне поляк гаскәрләрдән коткару өчөн акчаны җыйган.

1817 елда Макаричев ярминкәсе Түбән Новгородка күчеп кала Россиянен эре сәүдә үзәге статусын яулый.

1896 шәһәрдә Россия сәнгать күргәзмәсе үтте.

1930-елларда шәһәрдә күп машиналар төзү заводлары сафка индерелә. Шул исәптән эресе - "ГАЗ" ([[Горький автомобиль заводы]]).

1941-1945 елларда армия һәм флот сн хәрби техника җитештерү сәбәпле кала немец бомбардировкалар дучар булды.

1985 елның 20 ноябрендә шәһәрдә метроплитен сафка кертелде.

== Мәгариф ==
# Н. И. Лобачевский исемендәге Түбән Новгород дәүләт университеты
# Идел дәүләт су-транспорт университеты
# Козьма Минин исемендәге Түбән Новгород дәүләт педагогия университеты
# Р. Е. Алексеев исемендәге Түбән Новгород дәүләт техник университеты
=== Сәгать поясы ===
[[Рәсем:Map of Russia - Moscow time zone.svg|left|100px]]

Түбән Новгород халыкара стандарт буенча [[Мәскәү вакыты|Moscow Time Zone (MSK/MSD)]] сәгать поясында урнаша. Бу сан, [[UTC]] системасы буенча исәпләгәндә, +3:00 гә тигез.

=== Климат ===
Шәһәр климаты — уртача-континенталь.

* Уртача еллык температура — 4,8&nbsp;°C
* Уртача еллык җил тизлеге — 2,4 м/с
* Уртача еллык һава дымлылыгы — 76%

<div style="width:90%">
{{Шәһәр климаты
|Шәһәр=Түбән Новгород
|Чыганак=[http://pogoda.ru.net/climate/27459.htm Погода и климат]
| Гый_ур=-8.9           | Гый_ур_явым=45
| Фев_ур=-8.8           | Фев_ур_явым=36
| Мар_ур=-2.6           | Мар_ур_явым=35
| Апр_ур=6.1            | Апр_ур_явым=35
| Май_ур=12.9           | Май_ур_явым=46
| Июн_ур=17.2           | Июн_ур_явым=78
| Июл_ур=19.4           | Июл_ур_явым=78
| Авг_ур=16.9           | Авг_ур_явым=68
| Сен_ур=11.1           | Сен_ур_явым=61
| Окт_ур=4.7            | Окт_ур_явым=62
| Ноя_ур=-2.8           | Ноя_ур_явым=52
| Дек_ур=-7.3           | Дек_ур_явым=52
| Ел_ур=4.8            | Ел_ур_явым=648
| Гый_ур_мин=-11.7      | Гый_ур_макс=-5.9
| Фев_ур_мин=-11.8      | Фев_ур_макс=-5.3
| Мар_ур_мин=-5.9       | Мар_ур_макс=1.2
| Апр_ур_мин=2.0        | Апр_ур_макс=10.9
| Май_ур_мин=7.8        | Май_ур_макс=18.7
| Июн_ур_мин=12.5       | Июн_ур_макс=22.6
| Июл_ур_мин=14.7       | Июл_ур_макс=24.7
| Авг_ур_мин=12.6       | Авг_ур_макс=22.1
| Сен_ур_мин=7.6        | Сен_ур_макс=15.7
| Окт_ур_мин=2.1        | Окт_ур_макс=8.0
| Ноя_ур_мин=-4.8       | Ноя_ур_макс=-0.5
| Дек_ур_мин=-9.9       | Дек_ур_макс=-4.6
| Ел_ур_мин=1.3        | Ел_ур_макс=9.0
| Гый_а_макс=5.5        | Гый_а_мин=-41.2
| Фев_а_макс=7.0        | Фев_а_мин=-37.2
| Мар_а_макс=17.3       | Мар_а_мин=-28.3
| Апр_а_макс=26.3       | Апр_а_мин=-19.7
| Май_а_макс=32.5       | Май_а_мин=-6.9
| Июн_а_макс=36.3       | Июн_а_мин=-1.8
| Июл_а_макс=38.3       | Июл_а_мин=4.1
| Авг_а_макс=38.0       | Авг_а_мин=0.9
| Сен_а_макс=31.0       | Сен_а_мин=-5.5
| Окт_а_макс=24.2       | Окт_а_мин=-16.0
| Ноя_а_макс=13.2       | Ноя_а_мин=-29.4
| Дек_а_макс=8.5        | Дек_а_мин=-41.4
| Ел_а_макс=38.3       | Ел_а_мин=-41.4
|}}
</div>

== Эчке бүленеш ==
[[Рәсем:Districts of Nizhny Novgorod City.svg|190px|уңда]]
Түбән Новгород 8 районына бүленә:

# <span style="color:#FECCFE;">█</span> Автозавод районы
# <span style="color:#CCCCFE;">█</span> Канавино районы
# <span style="color:#CCFECC;">█</span> Ленин районы
# <span style="color:#CCCCCC;">█</span> Мәскәү районы
# <span style="color:#FECCCC;">█</span> Түбән Новгород районы
# <span style="color:#CCFEFE;">█</span> Ока буе районы
# <span style="color:#FEFEFE;">█</span> Совет районы
# <span style="color:#FEFECC;">█</span> Сормово районы

== Халык ==
{| class='standard' style='text-align: center;' width=100%
|- class='bright'
! [[1811]]<ref name=autogenerated1>http://www.mojgorod.ru/nizhegor_obl/nnovgorod/index.html</ref> !! [[1840]]<ref>[http://dlib.rsl.ru/viewer/01003542943#page2?page=21 Статистические таблицы о состоянии городов Российской империи, 1840]</ref> !! [[1859]]<ref>[[Түбән Новгород губернасы]] торак урыннар исемлеге, [[1863]]</ref>  !! [[1897]]<ref>http://demoscope.ru/weekly/ssp/rus_lan_97_uezd.php?reg=874</ref> !! [[1913]]<ref name=autogenerated1/> !! [[1926]]<ref>http://elib.shpl.ru/ru/nodes/8808-rsfsr-administrativno-territorialnoe-delenie-soyuza-ssr-i-spisok-vazhneyshih-naselennyh-punktov-dopolnenie-k-8-mu-izdaniyu-s-noveyshimi-dannymi-o-rayonirovannyh-v-1929-godu-oblastyah-m-1929#page/30/mode/inspect/zoom/4</ref> !! [[1931]]<ref name=autogenerated1/> !! [[1939]]<ref name=autogenerated1/> !!  [[1959]]<ref>[http://demoscope.ru/weekly/ssp/rus59_reg2.php 1959 елның Бөтенсоюз җанисәбе. РСФСР, аның территориаль берәмлекләренең, шәһәр җирлекләренең һәм шәһәр районнарының җенес буенча халык саны]</ref> !! [[1970]]<ref>[http://demoscope.ru/weekly/ssp/rus70_reg2.php 1970 елның Бөтенсоюз җанисәбе. РСФСР, аның территориаль берәмлекләренең, шәһәр җирлекләренең һәм шәһәр районнарының җенес буенча халык саны]</ref> !! [[1979]]<ref>[http://demoscope.ru/weekly/ssp/rus79_reg2.php 1979 елның Бөтенсоюз җанисәбе. РСФСР, аның территориаль берәмлекләренең, шәһәр җирлекләренең һәм шәһәр районнарының җенес буенча халык саны]</ref> !! [[1989]]<ref>[http://demoscope.ru/weekly/ssp/rus89_reg2.php 1989 елның Бөтенсоюз җанисәбе. РСФСР, аның территориаль берәмлекләренең, шәһәр җирлекләренең һәм шәһәр районнарының җенес буенча халык саны]</ref> !! [[2002]]<ref>[http://demoscope.ru/weekly/ssp/rus02_reg2.php 2002 елгы Бөтенроссия җанисәбе. РФ, аның территориаль берәмлекләренең, шәһәр җирлекләренең һәм шәһәр районнарының җенес буенча халык саны]</ref> !! [[2010]]<ref name="gks.ru"/>
|- class='bright'
| ~14 400 || 26 098 || 32 538 || 90 053 || ~111 400 || 220 819 || ~351 300 || ~643 700 || 941 962 || 1 170 133 || 1 344 474 || 1 438 133 || 1 311 252 || 1 250 615
|}

=== Милли состав ===
{| class='standard' style='text-align: center;' width=23%
|- class='bright'
! [[Милләт]] !! [[2002]]<ref>{{Citation |title=2002 ел сан алу базасы |url=http://std.gmcrosstata.ru/webapi/jsf/tableView/customiseTable.xhtml |access-date=2014-01-22 |archive-date=2015-09-15 |archive-url=https://web.archive.org/web/20150915194436/http://std.gmcrosstata.ru/webapi/jsf/tableView/customiseTable.xhtml |dead-url=yes }}</ref>!! [[2010]]<ref>[http://std.gmcrosstata.ru/webapi/jsf/dataCatalogueExplorer.xhtml 2010 ел сан алу базасы]</ref>
|- class='bright'
| [[руслар]] || 95,0%||94,3%
|- class='bright'
| [[татарлар]] || 1,1%||1,0%
|}
=== Түбән Новгород агломерациясе ===
Түбән Новгород агломерациясе —  халык саны буенча Россиянең бишенче агломерация. Халык саны — 2 млн кешедән артык ([[Идел буе федераль округы]] халкының ~7% өлеше, [[Түбән Новгород өлкәсе]] халкының ~63% өлеше). Агломерация составына Түбән Новгород, [[Дзержинск (Түбән Новгород өлкәсе)|Дзержинск]], [[Бор (Түбән Новгород өлкәсе)|Бор]], [[Кстово]] шәһәрләре, [[Балахна районы|Балахна]], [[Богородск районы|Богородск]], [[Городец районы|Городец]], [[Кстово районы|Кстово]], [[Павлово районы|Павлово]] районнары керә.

== Танылган шәхесләр ==
* [[Алексей Жеханов]] (1884-1924), [[Советлар Берлеге коммунистик фиркасе|СБКФ]]<nowiki/>нең Башкортстан өлкә комитеты җаваплы сәркатибе (1922).

== Моны да карагыз ==
* [[Түбән Новгород метрополитены]]
* [[Түбән Новгород татарлары (журнал)|«Түбән Новгород татарлары» журналы]]

== Галерея ==
<center><gallery>
Image:NN Stroganov Church 08-2016 img2.jpg|''Строганов чиркәве''
Image:Nizhny Novgorod Kremlin. Dmitrovskaya tower..jpg|''Дмитровск Манарасы''
Image:Никольская башня Нижегородского кремля.jpg|''Никольск манарасы''
Image:NN Trade Fair 08-2016 img2.jpg|''[[Мәкәрҗә ярминкәсе|Түбән Новгород ярминкәсенең]] баш бинасы''
Image:NN Chkalov Stairs 08-2016 img3.jpg|''Чкалов баскычы''
Image:Благовещенский монастырь на фоне набережной, вид с моста.jpg|''Ару хәбәр (Благовещение) монастыре''
Image:NN AlexanderNevsky Cathedral 08-2016.jpg|''Александр Невский Соборы''
Image:Дом В.М. Рукавишникова Нижний 1.jpg|''Рукавишников утары''
|''Минин һәм Пожарскийга һәйкәл''
</gallery></center>

=== Күренеш ===
{{Панорама|Rozhdestvenskaja st.jpg|1000px|Түбән Новгород панорамасы}}
{{Навигация}}

== Искәрмәләр ==
{{искәрмәләр}}
== Тышкы сылтамалар ==
* [http://maps.yandex.ru/?text=%D0%A0%D0%BE%D1%81%D1%81%D0%B8%D1%8F%2C%20%D0%9D%D0%B8%D0%B6%D0%BD%D0%B8%D0%B9%20%D0%9D%D0%BE%D0%B2%D0%B3%D0%BE%D1%80%D0%BE%D0%B4%20&sll=49.567148970375925%2C53.032856487978684&sspn=2.581787%2C0.447040&ll=44.004408%2C56.324255&spn=0.020170%2C0.003219&z=16&l=map%2Cstv&ol=stv&oll=44.003921%2C56.325364&ost=spn%3A89.99999987427145%2C58.55331916503442~dir%3A33.75359077869427%2C0 {{PAGENAME}} Яндекс.Панорамаларда]

{{Түбән Новгород өлкәсе}}
{{Россиянең зур шәһәрләре}}
{{Татарлар саны буенча Россия торак пунктлары}}

[[Төркем:Түбән Новгород өлкәсе шәһәрләре]]
[[Төркем:Түбән Новгород өлкәсе]]
[[Төркем:Россия субъектлары башкалалары]]
[[Төркем:Хезмәт даны шәһәрләре]]