Япония исемле битнең чыганагын карау

{{ДәүләтВМ
 | Татарча исем                          = Япония
 | Чын исем                              = 日本
 | Дәүләт исеме                          = Япония
 | Герб урынына                          = Император мөһере
 | Девиз                                 = 
 | Байрак                                = Flag of Japan.svg{{!}}border
 | Герб                                  = Japanese Imperial Seal.svg
 | Һимн исеме                            = Кими га йо
 | Аудио                                 = Kimi ga Yo instrumental.ogg
 | Идарә итү формасы                     = [[конституция|конституцион]] [[монархия]]
  | lat_dir = N | lat_deg    = 37  | lat_min = 25 | lat_sec = 0
  | lon_dir = E | lon_deg    = 138 | lon_min = 57 | lon_sec = 0
  | region                               = JP
  | CoordScale                           = 6000000
 | Тел                                   = [[япон теле]]<ref group="иск">Рәсми тел хакында канун юк.</ref>
 | Нигезләнгән                           = III—IV гасырлар<ref>{{книга|автор = Мещеряков А. Н., Грачев М. В.| заглавие = История древней Японии | издательство  = СПб.: Гиперион|год = 2002|страница = 81, 84}}</ref>
 | Башкала                               = [[Токио]]
 | Эре шәһәрләр                          = [[Токио]], [[Йокоһама]], [[Осака]], [[Саппоро]]
 | Җитәкчеләр вазифалары                 = [[Император]]<br />[[Премьер-министр]]
 | Җитәкчеләр                            = [[Наруһито]]<br />[[Фумио Кисида]]
 | Мәйдан буенча урын                    = 61-нче
 | Мәйдан                                = 377 944<ref>{{cite web|datepublished=2008|url=http://www.stat.go.jp/english/data/handbook/c01cont.htm|title=Statistical Handbook of Japan. Land and Climate|lang=en|publisher=Японское бюро статистики|accessdate=2010-01-20|archiveurl=https://www.webcitation.org/616oXymRf?url=http://www.stat.go.jp/english/data/handbook/c01cont.htm|archivedate=2011-08-21}}</ref>
 | Су проценты                           = 0,8
  | Халык саны буенча урын               = 10-нчы
  | Халык саны                           = {{төшү}}127 103 388<ref name="Naselenie">{{cite web|url=http://www.census.gov/population/international/data/countryrank/rank.php|title=Country Rank. Countries and Areas Ranked by Population: 2014|author=Census.gov|date=2013|publisher=U.S. Department of Commerce|accessdate=2014-05-02|archiveurl=https://www.webcitation.org/6GUHbJYCI?url=http://www.census.gov/population/international/data/countryrank/rank.php|archivedate=2013-05-09}}</ref>
  | Бәя елы                              = 2014
  | Халык тыгызлыгы                      = 25
  | ТЭП (САМП)                           = 4,395 трлн<ref name=imf2>{{cite web|url=http://www.imf.org/external/pubs/ft/weo/2010/02/weodata/weorept.aspx?sy=2007&ey=2010&scsm=1&ssd=1&sort=country&ds=.&br=1&c=158&s=NGDPD%2CNGDPDPC%2CPPPGDP%2CPPPPC%2CLP&grp=0&a=&pr.x=55&pr.y=16|title=Japan|publisher=[[Международный валютный фонд]]|accessdate=2011-02-13|archiveurl=https://www.webcitation.org/616oZV40Y?url=http://www.imf.org/external/pubs/ft/weo/2010/02/weodata/weorept.aspx?sy=2007|archivedate=2011-08-21}}</ref>
 | ТЭП (САМП) исәпләү елы                = 2011
 | Кеше башына ТЭП (САМП) буенча урын    = 24-нчы
 | Кеше башына ТЭП (САМП)                = 34,611<ref name="imf2"/>
 | ТЭП (номинал)                         = 5,390 трлн<ref name="imf2"/>
 | ТЭП (номинал) исәпләү елы             = 2010
 | ТЭП (номинал) буенча урын             = 3-нче
 | Кеше башына ТЭП (номинал)             = 42 325<ref name="imf2"/>
 | Кеше башына ТЭП буенча урын (номинал) = 17-нче
 | КПҮИ = {{steady}} 0,912<ref name="HDI">{{cite web|url=http://hdr.undp.org/en/reports/|title=Reports (1990—2013)|date=|publisher=United Nations Development Programme|lang=en|accessdate=2013-04-18|archiveurl=https://www.webcitation.org/6G0mlgLy7?url=http://hdr.undp.org/en/reports/|archivedate=2013-04-20}}</ref>
 | КПҮИ испләү елы                       = 2013
 | КПҮИ буенча урын                      = 10-нчы
 | КПҮИ дәрәҗәсе                         = <span style="color:#090;">бик югары</span>
 | Сәгать поясы                          = [[UTC+09:00|UTC+9]]
 | Искәрмәләр                            = <references group="иск"/>
}}
{{ниһоңго|'''Япония''',<ref>https://dspace.kpfu.ru/xmlui/bitstream/handle/net/91929/070423_d.pdf</ref> '''Япуния'''<ref>http://gabdullatukay.ru/works/poem/1906/yaponiyane-moselman-idechek-golyama-nerede/</ref> яки '''Жапон'''|日本|Ниһоң, Ниппоң|«кояш чыга торган урын»<ref name="Daijisen">{{cite web |url=https://dictionary.goo.ne.jp/jn/167817/meaning/m0u/ |title=にほん【日本】 |website = デジタル大辞泉 |publisher=Сёгакукан |lang=ja |accessdate=2016-11-27}}</ref>}}, рәсми исеме {{ниһоңго|'''Япония иле'''|日本国|{{audio|help=no|Ja-nippon_nihonkoku.ogg|«Ниһоң коку», «Ниппоң коку»}}}} — [[Көнчыгыш Азия]]дә урнашкан [[утрау-дәүләт]]. [[Тын океан]]да, [[Япон диңгезе]]ннән көнчыгышта урнашкан. [[Охот диңгезе]]ннән алып [[Тайвань]]гә кадәр территорияләрне ала.

Япония 6 852 [[утрау]]дан торган [[Япон архипелагы]]нда урнаша. Дүрт эре утрау — [[Хонсю]], [[Хоккайдо]], [[Кюсю]] һәм [[Сикоку]] — архипелаг мәйданының 97 %ын алалар. Күпчелек утраулар таулы, шактыйлары вулканик. Япониянең иң югары ноктасы, [[Фудзи]] тавы — вулкан. Халык саны буенча (127 млн кеше) Япония дөньяда унынчы урында. Үз эченә башкаланы һәм тирә ягындагы префекторияләрне алучы '''Зур Токио''' дөньядагы иң зур [[агломерация]]не (30 млн кеше) төзи.

Зур икътисадый мәмләкәт буларак <ref>{{Citation |title=архив күчермәсе |url=https://www.cia.gov/library/publications/the-world-factbook/geos/ja.html |access-date=2010-04-19 |archive-date=2018-12-26 |archive-url=https://web.archive.org/web/20181226010157/https://www.cia.gov/library/publications/the-world-factbook/geos/ja.html%20 |dead-url=yes }}</ref>, Япония номиналь ТМП буенча дөньяда икенче урынны ала. Япония дөньяда экспорт буенча дүртенче, ә импорт буенча алтынчы.

Япония — югары яшәү дәрәҗәле алдынгы ил (кеше потенциалы үсеше индексы буенча унынчы). Япониядә иң озын гомерле кешеләр яшиләр, [[2009 ел]]да тормыш дәвамлыгы 82,12 яшь тәшкил итә <ref>{{Citation |title=архив күчермәсе |url=https://www.cia.gov/library/publications/the-world-factbook/rankorder/2102rank.html |access-date=2010-04-19 |archive-date=2016-01-20 |archive-url=https://web.archive.org/web/20160120024054/https://www.cia.gov/library/publications/the-world-factbook/rankorder/2102rank.html |dead-url=yes }}</ref>.

Япония [[Зур сигез]] һәм [[APEC]] илләләре әгъзалыгына керә. Шулай ук ул [[БМО]] [[БМО Иминлек Шурасы|Иминлек Шурасының]] даими булмаган әгъзасы. Япония рәсми рәвештә сугышны игълан итү хакыннан баш тартса да, аның зур, заманча армиясе бар. Шул армия үзен яклау һәм тынычлык операцияләре максатында кулланыла.

Япония аңа каршы [[атом коралы]] кулланылган бердәнбер ил.

== Исем ==
Татар исеме «Япония» — экзоним, [[татар теле]]нә ул [[рус теле]]ннән күчкән, үз чиратында рус теленә ул [[алман теле|алман]] (''Japan'') яки [[француз теле|француз]] (''Japon'') теленән күчкән булган <ref>Фасмер, М. Этимологический словарь русского языка = Russisches Etymologisches Worterbuch. — АСТ, 2004.</ref>.

[[Японнар]] үзләре илләрен «Ниппоң» яки «Ниһоң» дип атыйлар. Беренче вариант күбрәк рәсми булып кулланылса, икенчесе гади сөйләшүдә кулланыла.

«Ниһоң» исеменең турыдан туры тәрҗемәсе — «Кояш ватаны», бу исемне күбесенчә «Чыгучы Кояш иле» буларак тәрҗемә итәләр.

== Тарих ==
{{Төп мәкалә|Япония тарихы}}
[[Рәсем:Jomon vessel 3000-2000BC.jpg|thumb|[[Җомон]] чоры керамикасы үрнәге]]
[[Рәсем:Japanese Red Seal Ship Shuinsen 1634.png|thumb|left|Азия белән сәүдә өчен кулланылган япон корабы.]]
[[Рәсем:Satsuma-samurai-during-boshin-war-period.jpg|thumb|Сацума нәселеннән самурайлар.]]
[[Рәсем:Голландские купцы.jpg|thumb|left|Япония рәсемнәрендә голланд сәүдәгәрләре]]
[[Рәсем:Коммодор Перри.jpg|thumb|left|Коммодор Перри япон рәсемнәрендә]]
[[Рәсем:Skyscrapers Shinjuku 2007 rev.jpg|thumb|Токио биналары.]]
[[Рәсем:Nagasakibomb.jpg|thumb|Нагасакиның атом бомбасына тотылуы.]]
[[Япон архипелагы]]нда беренче кешеләр 40 меңъеллыкларда (б. э. к.) яши башлыйлар. Бу япон палеолит дип аталган чор 12 меңъеллыкка (б. э. к.) кадәр дәвам итте. Борынгы Япония халкы күбрәк [[ау]] һәм [[җыю]] белән шөгыльләнгән, беренче хезмәт коралын таштан ясаганнар. Бу чорда [[Керамика|керамик]] савыт-саба булмаган, шуңа күрә бу периодны шулай ук ''керамикага кадәр чор'' буларак атыйлар<ref>Кузнецов Ю. Д., Навлицкая Г. Б., Сырицын И. М. История Японии: Учеб. для студ. вузов, обучающихся по спец. «История». — М.: Высш. шк., 1988. — С. 8. — 432 с. — 30000 экз. — ISBN 5-06-001204-2</ref>. 12 000 елдан (б. э. к.) [[мезолит]]ка һәм [[неолит]]ка туры килгән [[джомон]] чоры башлана. Шул чорның иң зур үзенчәлекләре — керамиканы куллану һәм Япон архипелагы формалашуы.

Якынча 500 елда (б. э. к.) [[Яйой]] чоры старт ала. Бу вакытта [[дөге]] утырту башланды, тегү станогын куллану, металларны үзләштерү, диварлы шәһәрләрне төзү башлана<ref>Елисеефф В., Елисеефф Д. Японская цивилизация. — М.: АСТ, 2008. — С. 35—37. — 528 с. — ISBN 978-5-9713-7611-8</ref>. Бу яңалыкларны Япониягә [[Кытай]] һәм [[Корея]]дән килгән иммигрантлар кертәләр.

Япон халкы беренче тапкыр Кытайның тарихи хроникасында — ''Ханьшу''да сүзгә алына. Кытайлар Японияне '''Ва Җире''' дип атаганнар һәм «Өч патшалык тарихы» китабында алар турында байтак мәгълүмат язалар<ref>Елисеефф В., Елисеефф Д. Японская цивилизация. — М.: АСТ, 2008. — С. 37. — 528 с. — ISBN 978-5-9713-7611-8</ref>. Шул чыганак буенча, өченче гасырда иң көчле кенәзлек [[Яматай кенәзлеге]] була.

250 елда [[яйой]] чоры тәмамлана һәм [[Кофун]] чоры башлана. Шул период вакытында иң мөһим вакыйгаларның берсе — [[Ямато дәүләте]] барлыкка килү. Кофун әкрен генә [[538]] елда [[Асука чоры]]на күчә. Аның үзенчәлекләре — Пекчедан килгән [[буддизм]] таралышы, кытайлардагы сыман үзәкләштерелгән дәүләт барлыкка килү, «''ритсуре''» исемле беренче кануннар җыентыгы барлыкка килү. Шулай ук бу чорда [[япон мәдәнияты]] үсүе тизләнә башлый.

8 гасырда, [[Нара чоры]]нда беренче тапкыр, башкаласы Һейджо-кеда булган, көчле үзәкләрштерелгән дәүләт барлыкка килә. Шул чор тарихка кытайлаштыру һәм беренче тарихи хроникалар барлыкка килүе белән керде.

[[784]] елда Император Камму башкаланы Нарадан [[Нагаока-ке]]ка күчерә, ләкин инде [[794]] елда ул хәзерге [[Киото]]га күчә. Шулай итеп [[Хейан чоры]] башлана, шул чор өчен япон милли мәдәнияты үсеше хас. Кана исемле әлифбаны уйлап чыгару кытай теле урынына япон телендә язу мөмкинчелеген бирде. Шул чорда әдәбият та үсә башлый: «Кокинвакашу» шигъри әсәр языла.

Япон [[феодализм]]ы [[самурай]]лар — идарә иткән хәрби класс — барлыкка килү белән үсә башлады. [[1192 ел]]да Минамото-но Йоритомо [[сёгун]] статусын алды. Бу исә яңа, [[Камакура чоры]] башлануын аңлата. [[1199 ел]]да аның үлеме белән фактик хакимлек [[Һоджо]] нәселенә күчә. 1274 һәм 1281 елларында Камакура Сёгунаты уңышлы монголларга каршы сугышларда җиңде. Шогунатның рәсми дине буларак [[зен]] игълан ителә. Монголларны җиңүдән соң япон хәрбиләре үз арада сугышларны башлап, Камакура режимын бетерәләр.

[[1318]] елда тәхеткә Годайго килә, ләкин хакимлекне үз кулында тота алмый. Аның улы Ашикага Такауҗи сёгун статусын ала һәм Япониядә 1392 елга кадәр көрәшкән ике император һәм сёгун системасы барлыкка килә. 1467 елда зур граждан сугышы башлана. Шулай итеп смута вакыты — [[Сенгоку чоры]] башлана<ref>Елисеефф В., Елисеефф Д. Японская цивилизация. — М.: АСТ, 2008. — С. 75—82. — 528 с. — ISBN 978-5-9713-7611-8</ref>.

[[1543 ел]]да Япониягә беренче тапкыр [[Голландия|голланд]] сәүдәгәрләре килеп җитә. Бу Япония һәм [[Европа]] илләре арасында сәүдә һәм мәдәни хезмәттәшлеккә юл куйды. Европа технологияләре ярдәмендә [[Ода Нобунага]] күпчелек даймёларны җиңде һәм илне берләштерү дәрәҗәсенә җитте. Аның варисы [[Тойотоми Һидейоши]] 1590 елда илне берләштереп бетерде.

17 гасырда Япония изоляция юлына баса.

[[1854 ел]]да [[АКШ|американ]] коммодор Мәттью Перри Японияне изоляция сәясәтен туктатырга өнди. [[Бакумацу]] чорында Япония берничә тигез булмаган килешүне имзалый һәм икътисадый вә сәяси кризиска эләгә. 1868 елда булган граждан сугышы нәтиҗәсендә сёгунат бетерелеп, үзәкләштерелгән император идарәсе астында булган дәүләт барлыкка килде. Шул вакытларда Япония дөнья мәмләкәтенә әйләнә, күп кенә территорияләрен үзенә куша.

[[XX гасыр]] башында озак булмаган демократик Тайшо чоры [[милитаризм]] һәм [[экспансионизм]] вакыты белән алышынды. [[Беренче дөнья сугышы]]нда Япония [[Антанта]] ягында сугыша.

[[1937 ел]]да Япония [[Кытай]]ның күпчелек территорияләренә керә һәм [[япон-кытай сугышы]]н башлый.

[[1937 ел]]ның [[8 август]]ны — Японнар [[Пекин]]ны басып ала.

* [[1940 ел]]ның [[27 сентябрь]] — [[Алмания]], [[Италия]] һәм Япония дуслык турында пактны имзалыйлар.

Моннан соң [[АКШ]] Япониягә икътисадый [[эмбарго]]ны белдерә<ref>No Choice But War: the United States Embargo Against Japan and the Eruption of War in the Pacific. — McFarland, 1995. — ISBN 0-7864-0141-9</ref>. [[1941 ел]]ның [[7 декабрь|7 декабрендә]] Япониягә [[Перл-Харбор]]га хөҗүм ясый һәм [[АКШ]]ка сугыш игълан итә. Бу [[АКШ]]ны [[Икенче дөнья сугышы]]нда катнашырга мәҗбүр итә.

[[1945 ел]]ның [[8 август]]ны — [[ССРБ]] Япониягә сугыш игълан итә.

[[1945 ел]]ның 6 һәм 9 август көннәрендә булган [[Хиросима]] һәм Нагасакига каршы атом коралын кулланганнан соң Япония сугышта катнашуын туктату турындагы акт имзалый.

[[1947]] елда Япония яңа пацифистик конституцияне кабул итә. [[1956]] елда Япония [[БМО]]га керә.

== Дәүләти-сәяси төзелеш ==
{{main|Япония сәяси структурасы}}
[[Рәсем:Emperor Akihito and empress Michiko of japan.jpg|thumb|[[Акиһито]] һәм [[Мичико]] император галиҗәнапләре]]
Япония — [[конституцион монархия]]. [[1947 ел]]ның [[3 май|3 маенда]] гамәлгә кергән Конституция буенча Япония императоры — «дәүләт һәм халык бердәмлеге символы», бөтен карарларны министрлар кабинеты кабул итә. Дипломатик очрашуларда император дәүләт башлыгы ролен үти. 1989 елдан Япония императоры — [[Акиһито]], аның варисы принц [[Нарухито]].

Хөкүмәт рәисе — [[Япония премьер-министры]]. Шушы урынга бер парламент вәкилен император сайлый. Премьер-министр — министрлар кабинетын төзи. [[2009 ел]]дан бу вазыйфаны үтәгән [[Юкио Һатояма]] <ref>[http://www.azatliq.org/content/news/1824026.html Юкио Һатояма Япониянең яңа премьеры булып расланды]</ref> халык арасында абруе төшү сәбәпле хакимияттән үз теләге белән киткәч, Япония парламенты хакимияттәге Демократик фирканең яңа җитәкчесе [[Наото Кан]]ны яңа премьер-министр итеп сайлап куя<ref>[http://www.azatliq.org/archive/news/20100604/570/570.html?id=2061934 Япониядә яңа премьер итеп Наото Кан сайланды]</ref>. Ләкин [[2011 ел]] вакыйгылары сәбәпле, ул да ышанычсызлык тудырып, вазифасыннан китә. [[2011 ел]]ның [[2 сентябрь|2 сентябреннән]] Япония премьер-министры — [[Йошиһико Нода]]<ref>[http://www.azatliq.org/content/news/24312375.html Япония парламенты хөкүмәтнең яңа башлыгын сайлады]</ref>.

Япониянең мәхкәмә системасы 4 дәрәҗәдән тора: [[Япония Югары мәхкәмәсе|Югары]], апелляцион, төп һәм дисциплинар мәхмәләре. Югары мәхкәмә, башка илләрдәге Конституцион мәхкәмәләре кебек үк, Конституциягә каршы килгән нормаларны үз көченнән чыгарырга хокуклы. Югары мәхкәмә әгъзәләрен император хөкүмәт тәкъдиме белән сайлый, башка мәхкәмә әгъзәләрен исә Министрлар кабинеты билгели.

=== Парламент ===
Япониянең югары дәүләт хакимлеге органы һәм бердәнбер канун чыгару органы — [[Япония парламенты|парламент]]. Ул ике пулаттан (Киңәшчеләр һәм вәкилләр пулаталары) тора. Вәкилләр пулаты һәр 4 ел сайланган 480 депутаттан, киңәшчеләр пулаты исә һәр 6 ел сайланган 252 депутаттан тора. Япониядә 20 яшьтән башлап сайлауларда һәркем тавыш бирергә хокуклы.

Япониядә ике төп партия бар. 2009 елда [[Демократик фиркә (Япония)|Япониянең демократик партиясе]] парламентта [[Либераль-демократик фиркә (Япония)|либераль-демократик партияне]] җиңеп, күпчелек урынны алды<ref>http://www.rian.ru/world/20090830/182992220.html</ref>.

=== Хәрби көчләр ===
[[Рәсем:Helicopter carrier Hyūga (16DDH).jpg|left|thumb|Хюга — Япония хәрби көчләренең вертолеты.]]
[[Япония Конституциясе]]нең тугызынчы маддәсе Япониягә хәрби көчләрне тотырга һәм сугышларда катнашырга рөхсәт итми. Хәзерге Япония хәрби көчләре иминлек көчләре буларак атала һәм аларның эшчәнлеге катгый контроль астында. Гадәттән тыш хәлләр сәбәпле премьер-министр парламент ризалыгы белән кайбер хәрби көчләр белән идарә итә ала. Экстремаль хәлләрдә андый ризалык постфактум (ягъни хәлләрдән соң) алынырга мөмкин.

[[2006 ел]]да коры җир хәрбиләре саны 148 302 кеше булды, диңгездә исә 44 528 кеше хезмәт итте. Һава хәрби көчләрендә исә 45 913 кеше. [[1992 ел]]дан башлап, Япония хәрби көчләре [[БМО]]ның тынычлык тарату операцияләрендә катнаша.

=== Тышкы сәясәт ===
[[Рәсем:34th G8 summit member 20080707.jpg|thumb|[[Тояко]], [[Хоккайдо]]да үткән 34 саммитта [[Зур сигезлек]] лидерлары.]]
Япония [[Америка Кушма Штатлары]] белән якын икътисадый һәм хәрби хезмәттәшлектә тора. [[1956 ел]]дан башлап, Япония [[БМО]]га керә, шулай ук ул [[БМО Иминлек шурасы]]ның даими булмаган әгъзасы ([[2010 ел]]га ул анда 19 ел). [[Зур сигез]], [[Ун төркеме]], [[АТЭС]] оешмалары әгъзасы буларак, Япония актив рәвештә халыкара килешүләрне төзүдә катнаша.

Япония күрше илләр белән берничә территориаль бәхәстә катнаша. Рәсми Япония хөкүмәте позициясенә күрә, [[Россия]] составына кергән [[Курил утраулары]] Япония территориясенә керә. Шул сорау аркасында Япония һәм Россия арасында тынычлык килешүе һаман имзаланмаган. Шулай ук Япония [[Көньяк Корея]] территориясенә кергән [[Лианкур утраулары]]н үзенеке буларак саный. Япониягә кергән [[Сенкаку утраулары]]н исә [[Кытай]] һәм [[Тайвань]] үз территориясе буларак дәллиләргә тели.

== Дәүләт гимны ==
[[File:Kimi ga Yo instrumental.ogg|200px|noicon]]

'''君が代'''

'''Рәсми текст:''' 
 君が代は 
 千代に 
 八千代に 
 細石の 
 巌となりて 
 苔の生すまで

'''Һираганада язылышы:'''
 きみがよは 
 ちよに 
 やちよに 
 さざれいしの 
 いわおとなりて 
 こけのむすまで

'''Транскрипциясе:'''<br>
'''KIMI GA YO'''<br>
Kimi gayo wa<br>
Čiyo ni,<br>
Yačiyo ni<br>
Sazare iśi-no,<br>
Iwao to narite,<br>
Koke-no musu made.<br>
'''Тәрҗемәсе:'''<br>
'''Галиҗәнап хакимлеге'''<br>
Мең еллар сез тәхеттә;<br>
Хаким булыгыз бәхеттә –<br>
Вак ташлар<br>
Кодрәтле тау–кыя булып киткәнче,<br>
Өсләрендә мүк үскәнче.

== Географиясе ==
{{Төп мәкалә|Япония географиясе}}
[[Рәсем:Satellite image of Japan in May 2003.jpg|thumb|Япониягә космостан фотосүрәт.]]
Япония [[Азия]]нең [[Тын океан]] ярында урнашкан зур архипелагта урнаша. [[Географик координаталар|Җәгърафи координаталар]]га күрә Япония [[экватор]]дан 36°ка төньякта һәм [[Гринвич меридианы]]ннан 138°ка көнчыгышта урнаша.

Архипелангның иң зур [[утрау]]лары: [[Хоккайдо]], [[Хонсю]], [[Сикоку]] һәм [[Кюсю]]. Шулай ук ил составына 6 848 кечкенә утрау керә.

Япония якынча 377,9 мең км² (2006) мәйданын ала, алардан 364,4 мең км² коры җир тәшкил итә. Япония үз зурлыгы буенча [[Алмания]], [[Малайзия]], [[Яңа Зеландия]] һәм [[Бөекбритания]]дән зуррак, ул Кореядан 1,7 тапкыр зуррак.

== Административ-территориаль бүленеш ==
{{Төп мәкалә|Япония административ бүленеше}}
[[Рәсем:Regions and Prefectures of Japan 1.png|left|thumb|300px|Япония регионнары һәм префектуралары харитасы]]
Япония беренче чиратта 47 префектурага бүленә. Һәр префектура префект тарафыннан идарә ителә (Хоккайдо очрагында — губернатор белән). Аларның үз канун чыгару һәм административ аппаратлары бар. Җиңеллек өчен префектуралар еш кына аерым административ берәмлек булмаган регионнарга берләшәләр.

Түбәндә регионнарга берләшү буенча префектуралар исемлеге бирелгән:

{| style="margin:auto;"
| style="padding-right:1em; vertical-align:top;" |
<div class="center">'''[[Һоккайдо]]'''</div>
----
1.&nbsp;[[Һоккайдо]]
| style="padding-right:1em; vertical-align:top;" |
<div class="center">'''[[Тоһоку]]'''</div>
----
2.&nbsp;[[Аомори (префектура)|Аомори]]<br />
3.&nbsp;[[Ивате]]<br />
4.&nbsp;[[Мияги (префектура)|Мияги]]<br />
5.&nbsp;[[Акита (префектура)|Акита]]<br />
6.&nbsp;[[Ямагата (префектура)|Ямагата]]<br />
7.&nbsp;[[Фукусима (префектура)|Фукусима]]
| style="padding-right:1em; vertical-align:top;" |
<div class="center">'''[[Канто]]'''</div>
----
8.&nbsp;[[Ибараки]]<br />
9.&nbsp;[[Тотиги]]<br />
10.&nbsp;[[Гумма (префектура)|Гумма]]<br />
11.&nbsp;[[Сайтама (префектура)|Сайтама]]<br />
12.&nbsp;[[Тиба (префектура)|Тиба]]<br />
13.&nbsp;[[Токио]]<br />
14.&nbsp;[[Канагава (префектура)|Канагава]]
| style="padding-right:1em; vertical-align:top;" |
<div class="center">'''[[Тюбу]]'''</div>
----
15.&nbsp;[[Ниигата (префектура)|Ниигата]]<br />
16.&nbsp;[[Тояма (префектура)|Тояма]]<br />
17.&nbsp;[[Исикава]]<br />
18.&nbsp;[[Фукуи (префектура)|Фукуи]]<br />
19.&nbsp;[[Яманаси]]<br />
20.&nbsp;[[Нагано (префектура)|Нагано]]<br />
21.&nbsp;[[Гифу (префектура)|Гифу]]<br />
22.&nbsp;[[Сидзуока (префектура)|Сидзуока]]<br />
23.&nbsp;[[Айти (префектура)|Аити]]
|-
| style="padding-right:1em; vertical-align:top;" |
<div class="center">'''[[Кансай]]'''</div>
----
24.&nbsp;[[Миэ (префектура)|Миэ]]<br />
25.&nbsp;[[Сига (префектура)|Сига]]<br />
26.&nbsp;[[Киото (префектура)|Киото]]<br />
27.&nbsp;[[Осака (префектура)|Осака]]<br />
28.&nbsp;[[Һёго (префектура)|Һёго]]<br />
29.&nbsp;[[Нара (префектура)|Нара]]<br />
30.&nbsp;[[Вакаяма (префектура)|Вакаяма]]
| style="padding-right:1em; vertical-align:top;" |
<div class="center">'''[[Тюгоку]]'''</div>
----
31.&nbsp;[[Тоттори (префектура)|Тоттори]]<br />
32.&nbsp;[[Тимане (префектура)|Тимане]]<br />
33.&nbsp;[[Окаяма (префектура)|Окаяма]]<br />
34.&nbsp;[[Хиросима (префектура)|Хиросима]]<br />
35.&nbsp;[[Ямагути (префектура)|Ямагути]]
| style="padding-right:1em; vertical-align:top;" |
<div class="center">'''[[Сикоку]]'''</div>
----
36.&nbsp;[[Токутима (префектура)|Токутима]]<br />
37.&nbsp;[[Кагава]]<br />
38.&nbsp;[[Эһиме]]<br />
39.&nbsp;[[Коти (префектура)|Коти]]
| style="padding-right:1em; vertical-align:top;" |
<div class="center">'''[[Кюсю]] һәм [[Окинава]]'''</div>
----
40.&nbsp;[[Фукуока (префектура)|Фукуока]]<br />
41.&nbsp;[[Сага (префектура)|Сага]]<br />
42.&nbsp;[[Нагасаки (префектура)|Нагасаки]]<br />
43.&nbsp;[[Кумамото (префектура)|Кумамото]]<br />
44.&nbsp;[[Оита (префектура)|Ойта]]<br />
45.&nbsp;[[Миядзаки (префектура)|Миядзаки]]<br />
46.&nbsp;[[Каготима (префектура)|Каготима]]<br />
47.&nbsp;[[Окинава (префектура)|Окинава]]
|}

Үз чиратында префектуралар округларга, махсус шәһәрләргә һәм уездларга бүленәләр.

Шулай ук илдә муниципаль дәрәҗәсендә булган административ берәмлекләр бар. Бу — махсус районнар, шәһәрләр, авыллар һ. б.

{{Иң зур шәһәрләр
<!--- Table title --->
| title            = [[Япония шәһәрләре|Япониянең иң зур шәһәрләре]]
<!--- List header --->
| city_type        = Шәһәр
| subdivision_type = Префектура
<!--- Central images --->
| image1           = Tokyo aerial night.jpg
| image1 caption   = Токио
| image2           = Minato-Mirai from Osanbashi Pier.JPG
| image2 caption   = Йокогама
<!--- List --->
| city1            = Токио
| city1_div        = Токио
| city1_pop        = 8 483 050
| city2            = Йокогама
| city2_div        = Канагава (префектура){{!}}Канагава
| city2_pop = 3 579 133
| city3 = Осака
| city3_div = Осака (префектура){{!}}Осака
| city3_pop = 2 628 776
| city4 = Нагоя
| city4_div = Айти (префектура){{!}}Аити
| city4_pop = 2 215 031
| city5 = Саппоро
| city5_div = Һоккайдо
| city5_pop = 1 880 875
| city6 = Кобе
| city6_div = Һёго
| city6_pop = 1 525 389
| city7 = Киото
| city7_div = Киото (префектура){{!}}Киото
| city7_pop = 1 465 917
| city8 = Фукуока
| city8_div = Фукуока (префектура){{!}}Фукуока
| city8_pop = 1 450 149
| city9 = Кавасаки (шәһәр){{!}}Кавасаки
| city9_div = Канагава (префектура){{!}}Канагава
| city9_pop = 1 327 009
| city10 = Сайтама (шәһәр){{!}}Сайтама
| city10_div = Сайтама (префектура){{!}}Сайтама
| city10_pop = 1 176 269
| city11 = Хиросима
| city11_div = Хиросима (префектура){{!}}Хиросима
| city11_pop = 1 159 391
| city12 = Сендай
| city12_div = Мияги (префектура){{!}}Мияги
| city12_pop = 1 028 214
| city13 = Китакюсю
| city13_div = Фукуока (префектура){{!}}Фукуока
| city13_pop = 993 483
| city14 = Тиба (шәһәр){{!}}Тиба
| city14_div = Тиба (префектура){{!}}Тиба
| city14_pop = 924 353
<!--- Footnotes --->
| source = 2005 ел җанисәбе
}}

== Халык ==
{{Төп мәкалә|Япония халкы}}
[[Рәсем:Shibuya night.jpg|right|200px|Токио урамы]]
[[2009 ел]]да Япониядә якынча 127,47 млн кеше яшәде<ref>{{Citation |title=архив күчермәсе |url=http://www.mid.ru/ns-rasia.nsf/1083b7937ae580ae432569e7004199c2/2e88d9b6a65749f643256a53003b8bf2?OpenDocument |access-date=2007-05-18 |archive-date=2007-05-18 |archive-url=https://web.archive.org/web/20070518174653/http://www.mid.ru/ns-rasia.nsf/1083b7937ae580ae432569e7004199c2/2e88d9b6a65749f643256a53003b8bf2?OpenDocument |dead-url=no }}</ref>. [[2007 ел]] мәгълүматларына караганда халыкның 89,07 %-ы шәһәрләрдә яшиләр. Халыкның 98 %ы – [[японнар]]. Милли азчылыкларны монда рюкюсцлар, кореялеләр, кытайлар, филиппиннар, япон бразилияләр һәм япон перулылар тәшкил итә. [[2005 ел]]да Япониядә якынча 1,56 млн кеше чит илләрдән килгән.
Япониядә иң озын гомер итүчеләр яши. [[2009 ел]]да урта яшәү озынлыгы 82,12 яшьне тәшкил итте<ref>[https://www.cia.gov/library/publications/the-world-factbook/rankorder/2102rank.html The World Factbook: Rank order — Life expectancy at birth] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20160120024054/https://www.cia.gov/library/publications/the-world-factbook/rankorder/2102rank.html |date=2016-01-20 }} (ингл.).</ref>. Ләкин Япониядә иң зур төркем – 65 яшьне узган картлар. Бу күп социаль проблемаларна тудыра.

== Дин ==
Япония халкының абсолют күпчелеге [[Буддизм|буддистлар]] (71,4 %) һәм [[Синтоизм|синтоистлар]] (83,9 %). Азчылык [[христианнар]], [[мөселманнар]], [[бәһаи]]лар, [[һинд дине]] вәкилләре бар.
* [[Япониядә ислам]]
* [[Япониядә Һинд дине]]

== Икътисад ==
{{Төп мәкалә|Япония икътисады}}
Япония — дөньяның иң зур икътисадый мәмләкәтләрнең берсе. [[ТМП]] буенча Япония дөньяда [[АКШ]]нан соң икенче<ref>World Economic Outlook Database: Country comparisons. Gross domestic product, current prices</ref>. ТМПның дүрттән өч өлешен хезмәт күрсәтү секторы тәшкил итә.

[[2016 ел]]да экспорт буенча Япониянең төп партнерлары [[АКШ]] (19 %), [[Кытай]] (17 %), [[Көньяк Корея]] (6,7 %), [[Һоңкоң]] (4,8 %), [[Тайланд]] (4,2 %), [[Алмания]] (3,3 %), [[Сингапур]] (2,8 %), импорт буенча исә — [[Кытай]] (26 %), [[АКШ]] (11 %), [[Австралия]] (4,7 %), [[Көньяк Корея|Көньяк Кәрия]] (4,1 %), [[Алмания]] (3,7 %), [[Тайланд]] (3,5 %), [[Индонезия]] (3,0 %), [[Малайзия]], [[Вьетнам|Виетнам]] (икесе дә 2,8%) һәм [[БГӘ]] (2,7%) булдылар.<ref>https://atlas.media.mit.edu/en/visualize/tree_map/hs92/export/jpn/show/all/2016/</ref>

== Транспорт ==
[[Рәсем:JR Central Shinkansen 700.jpg|right|150px|thumb|Япониянең тиз йөрүче [[пуез]]ы]]
Япония күп акчаны юллар төзелешенә тота. Төп транспорт монда [[автомобил]]ләр. Япониядә сулъяк йөрү хәрәкәте.

Шулай ук Япониядә тимер юллар нык популяр. Монда җиде төп ширкәт бар. Якынча 250 тиз йөрүче [[пуез]] бар. Япон машинистлары үз пунктуальлеге белән мәшһүр.

Шулай ук Япониядә 173 [[һава аланы]] бар. Иң зур милли һава аланы — [[Халыкара Токио Һава аланы]].

== Танылган шәхесләр ==
* [[Сэн Катаяма]] ({{lang-ja|片山 潜}}), Япония коммунистлар фиркасенә нигез салучы.

== Искәрмәләр ==
<div class="reflist4" style="height: 250px; overflow: auto; padding: 3px" >
{{Reflist}}
</div>

== Сылтамалар ==
{{Тышкы сылтамалар}}
{{Навигация|Викиҗыентык=Japan}}
* [http://www.kunaicho.go.jp/ Kunaicho.go.jp] {{ref-ja}}{{ref-en}} — Япония императоры йорты рәсми сайты.
* [http://www.kantei.go.jp/ Kantei.go.jp] {{ref-ja}}{{ref-en}} — Япония премьер-министры рәсми сайты
* [http://www.cao.go.jp/ Сao.go.jp] {{ref-ja}}{{ref-en}} — Япония министрлар кабинеты рәсми сайты.

== Моны да карагыз ==
{{Азия дәүләтләре}}
{{Сайланган мәкалә}}

[[Төркем:Япония| ]]
[[Төркем:Конституцион монархияләр]]